32
Bular hosil bo‘lish o‘rni, til va lablarning holati, og‘izning ochilishiga ko‘ra
shunday guruhlanadi:
A.
Hosil bo‘lish o‘rni va tilning holatiga ko‘ra:
1.
Orqa qator unlilar: [a], [ı], [o], [u]. Turk tilshunosligida bularni
kalın
sesliler
(qalin unlilar) deb yuritiladi.
2.
Old qator unlilar: [e], [i], [ö], [ü]. Bular
ince sesliler
(ingichka unlilar)
dir.
B.
Lablarning ishtirokiga ko‘ra:
1.
Lablanmagan unlilar
(düz sesliler)
: [a], [e], [ı], [i];
2.
Lablangan unlilar (yuvarlak sesliler): [o], [ö], [u], [ü].
C.
Og‘izning ochilishiga ko‘ra:
1.
Keng unlilar
(geniş sesliler)
: [a], [e], [o], [ö];
2.
Tor unlilar:
(dar sesliler)
: [ı], [i], [u], [ü].
Turk tilining undoshlar tizimi quyidagi tartibda: [b], [c],[ ç], [d], [f], [g], [ğ], [h],
[j], [k], [l], [m], [n], [p], [r], [s], [ş], [t], [v], [y], [z]
53
.
Bulardan [b], [c], [d], [g], [ğ], [j], [l], [m], [n], [r], [v], [y], [z] undoshlari turk
tilshunosligida
tonli=sedalı (yumuşak) ünsüzler
ya’ni jarangli undoshlar deb yuritiladi.
Bu tovushlardan [l], [m], [n], [r] sonorlardir. Shuning uchun ularning jufti yo‘q.
Qolganlari shovqinlilardir. Alifbodagi [ç], [f], [h], [k], [p], [s], [ş], [t] undoshlari esa
turk tilshunosligida
tonsuz=sedasız (sert) ünsüzler
ya’ni
jarangsizlar nomini olgan.
[j] fonemasi sirg‘aluvchi tovush bo‘lib, g‘arb xalqlari tillaridan o‘zlashgan
so‘zlardagina keladi
54
.
Dostları ilə paylaş: