İSLÂm düŞÜncesinde insan hüRRİyeti

İSLÂM DÜŞÜNCESİNDE İNSAN HÜRRİYETİ 4

ÖNSÖZ 4

GİRİŞ 4

el-CÜVEYNİ HAYATI VE ESERLERİ 4

A- Hayatı 4

1- Kimlik: İsmi, Doğumu, Nisbet ve Künyeleri 4

2- Çocukluğu ve Yetiştiği Aile Ortamı 5

3- İlmî Çevresi, Hocaları ve Kültürü 6

4- Bir Mezhebi Taassuptan Kaçış; Memleketi Nîsâbûr'u Terki, Bağdat ve Hicaz Seferleri 8

5- Memleketine Dönüşü ve Nizamiye Medresesi Müderrisliği 8

6- Ahlâkı ve Şahsiyeti 9

7- Başkalarına Göre Cüveynî 9

8- Talebeleri 9

1- El-Gazzâli (V. 505/1111) 9

2- El-Kiyâlherrâsî (V. 504/1110) 10

3- El-Havâfî (V. 500/1106) 10

4- Ebu'l-Kâsım El-Ensârî (V. 512/1118) 10

9- Vefatı 10

10- Kelâm İlmindeki Yeri 11

B Eşerleri 12

1- Kelâm İlmine Ait Eserleri 12

1- Eş-Şâmil Fî Usûli'd-Dîn: 12

2- El-İrşâd İlâ Kav Âttı'l-Edilleti Fî Usûlî'l-İtikâd: 12

3- El-Akîdetü'n-Nizâmiyye: 12

4-Luma' Fîkavâidi Ehli's-Sünneti Ve'l-Cemâ’a: 13

5- Şifâu'l-Ğaül Fî Beyânı Mâ Vaka'a Fît-Tevrâti Ve'l - İncili Mînet-Tebdîl: 13

6- Mesâilu'l-İmâm 'Abdu'l-Hak Es-Sakalî Ve Ecvibetuhâ Li'l-İmâm Ebîl-Me'âlî: 14

7- El-Ğıyâsî, Ğıyâsü'l-Ümem Fil-Tiyâsi'z-Zulem: 14

8-Usûlü'D-ini 14

2-Fıkıh İlmine Ait Eserleri 14

1- Nihayetu'l-Matlab Fî Dirayeti'l-Mezheb: 14

2- Muhtasaru'n-Nihâye: 14

3- Es-Silsîle Fî Ma'rifeti'l-Kavleyni Ve'l-Vecheyni Alâ Mezhebi'ş-Şâfii 14

3- Usûl-i Fıkh'â Ait Eserleri 15

1- El-Burhân Fî Usûli'l-Fıkh: 15

2- El-Verekât Fî Usûli'l-Fıkh: 15

3- El-Esâlîb Fîl-Hilâfiyyât: 15

4- Ğunyetül-Müsterşidîn: 15

5- Muğîsu'l-Halk Fi İhtiyâri'l-Ehak: 15

6- Risale Fît-Taklîd Ve'l-İctihâd . 16

7- Et-Tuhfe Fî Usûli'l-Fıkh . 16

8-Dürretul-Mudıyye Fî Mâ Vaka'a Fîhil-Hilâ-Fu Beyne'ş-Şâfi'iyyeti Ve'l-Hanefiyye . 16

9- Telhîsüt-Takrîb . 16

4- Diğer Eserleri: 16

1- El-Kâfiye Fîl-Cedel: 16

2- Medârikü'l-'Ukûl: 16

KUR'AN'DA İNSAN HÜRRİYETİ 17

I. Fiil Kavramı 17

II. İnsan Hürriyetinin Kur'an'î Temelleri 18

A- Kur'an'da İlahî İrade ve Fiiller 18

B- Kur'an'da, İradesi ve Fiilleri Açısından İnsan 19

1- Cebir Altındaki İnsan 20

2-Mutlak Bağımsız İnsan 20

3- Cebir ve Hürriyetin Birlikte İfade Edilişi 21

C- Kur'an'ın Bütünlüğü Çerçevesinde Konunun Tahlili 21

2. İSLAM KELAMINDA İNSAN HÜRRİYETİ 22

1. İRADE AÇISINDAN İNSAN VE FİİLLERİ 23

A- Cebriye 23

1- Cebriyye'nin Tarihçesi 23

2- Cebriyye'de İnsan İradesi ve Fiilleri, Ya da Robot Varlık; İnsan 23

3- Cebriyye'nin Delilleri 24

a) Naklî Delilleri 24

b) Aklî Delilleri 24

B- Mu'tezile 24

1- İlâhî Adalet ve İrâde 24

2- İnsanın Hür İradesi 26

3- İnsan Hürriyetinin Delilleri 27

a) Naklî Delilleri 27

b) Aklî Delilleri 28

C- Eş'ariyye 30

1- İlâhî İrade 30

2- İlâhî İrade İçinde Kaybolan İnsan İradesi 31

D- Mâturîdiyye 31

1- İlâhî İrade 32

2- İlâhî İrade Yanında Dengede Tutulan İnsan İradesi 32

E- Cüveynî'ye Göre İrade 34

1- İlâhî İrâde 34

2- İrade-Emir İlişkisi 35

3- İnsan İradesi 35

II. İnsanın Gücü, İstıtâa 37

A- Mu'tezile ve Yaratıcı Kudret 37

B- Eş'ariyye'de İstıtaa; Etkin Olmayan Güç 38

C- Mâturîdiyye Ve İnsanın Etkin Gücü 39

D- Cüveynî'ye Göre İstıtâa 40

1- Kudretin Varlığı 40

2- Kudretin Sürekliliği Meselesi 40

3- Kudret - Fiil Birlikteliği ve Karşıt İki Fiil 41

III. Fiillerin İnsana Maledilişi; Kesb 43

A- Kesb Kavramı 43

B- Mu'tezile'de Kesb; Gayr-i Mâkul Bir Kavram 44

c- Eş'ariyye Ve Fiillerinde İnsanın Belirsiz Rolü; Kesb 45

d- Mâturîdiyye'de Kesb; İnsan İradesinin Eyleme Dönüşmesi 46

E- Cüveynî'ye Göre Kesb Meselesi 46

3. TAHLİL VE TENKİD 49

I- Cebrî Düşüncenin Kritiği 49

Cebrî Düşünceyi Doğuran Sebepler 50

1- Dinî-Psikolojik Sebep 50

2- Siyasî Sebep 50

II. Mu'tezilî Düşüncenin Tahlili 51

Mu'tezilî Düşünceyi Doğuran Sebepler 54

1- Tepkici Bir Tavırla Nakli Tek Taraflı Değerlendirme 54

2- Sosyal ve Siyasî Sebep 54

III. Eş'arî Anlayışın Tahlili 55

A- Eş'arî'nin Düşünce Hayatındaki Değişiklik ve Tezahürleri 55

B- İlâhî İrade ve Kudret İçinde Kaybolan İnsan İradesi ve Sorumluluğu 55

IV. Mâturıdı Düşüncenin Tahlili 55

A- Maturîdî'nin Yetiştiği Düşünce Ortamı 56

B- İlâhî İrade Ve Kudretin Yanında Dengede Tutulan İnsan İradesi Ve Sorumluluğu 56

V. Cüveyni Ve İnsan Hürriyeti 56

A- Geleneksel Çizginin Devamı 57

B- Hürriyetçi Yaklaşım 58

SONUÇ 60

BİBLİYOGRAFYA 61

İSLÂM DÜŞÜNCESİNDE İNSAN HÜRRİYETİ

ÖNSÖZ

Davranışlarıyla ilgili olarak insanın sorumluluk taşıdığı husu­sunda şüphe yoktur. Ancak, insanın sorumluluğunun tahakkuk edebilmesi için onun bu mesuliyetini yerine getirebileceği bir ta­kım kabiliyet ve imkânlara sahip olması, bir başka ifadeyle dav­ranış hürriyetinin bulunması gerektiği de peşinen düşünülmesi zorunlu bir keyfiyettir.

İşte insanın böyle bir hürriyete sahip olup olmadığı ve bunun sınırları meselesi ilk dönemlerden itibaren, hatta ilk insanla bir­likte tartışılmaya başlanmış bir konudur.

Davranışlarıyla ilgili olarak insanın hürriyet alanı ne kadardır, daha doğrusu böyle bir davranış hürriyeti var mıdır, yok mudur? Sorumluluklarının tahakkuku açısından bulunması gerektiği, en azından bir şuur halinde hissedilen bu hürriyetin sınırı nedir? İn­san için mutlak anlamda bir hürriyetten bahsedilebilir mi, edile­mez mi? Varlığıyla birlikte, sahip olduğu tüm imkânları da kendisine borçlu olduğu, yaratıcısı, yoktan var edicisi Allah'ın mut­lak kudret ve iradesi karşısında bu hürriyetin etkinliği ve rolü ne kadardır? Şayet böyle bir hürriyetten bahsedilemeyecekse o vakit insanın sorumluluğu ve bu sorumluluğun anlamı ne olacaktır?

İşte bu ve benzeri sorular ilk insanla birlikte beşer aklını kur­calayan ve düşündüren şeylerdir.

Kur'an-ı Kerim'de Bakara sûresinin 35 ila 38, âyetlerinde an­latıldığı şekilde, şeytanın, ayaklarını kaydırması neticesinde, Hz. Âdem ve eşinin yasak ağaçtan yemeleri sonucu cennetten ko­vulmaları hadisesi, kanaatimizce, insan hürriyeti ve sorumluluğu­nun ilk tartışma noktasıdır.

Bu noktadan başlayarak tartışılan ve hâlen tartışılmakta olan-bu problem, öyle görünüyorki insan var oldukça da tartışılacaktır. Çünkü konu tek tek her insanı alakadar etmektedir.

Bu konuda, farklı yaklaşımlarla daha önce yapılmış ve bizim bu çalışmamızda istifade ettiğimiz araştırmalar mevcut olmasına rağmen konuyu bir başka açıdan yeniden ele alışımız, takip etti­ğimiz farklı metoda ilaveten, bu noktada kendimizi bir daha sor­gulamak arzusu olarak düşünülmelidir.

Meseleyi İmâmu'l-Harameyn el-Cüveynî (v.478/1085)'nin gö­rüşleri çerçevesinde şekillendirmemizin sebebi ise; onun, İslâm düşüncesindeki önemli yerine ilaveten, bu mühim meselede ken­disini iki defa ve farklı biçimlerde sorgulamak suretiyle konu hakkında ciddî biçimde kafa yormuş olmasıdır.

Cüveynî'nin bu husustaki ilk düşüncesi ve vardığı sonuç meş­hur Eş'arî görüşle aynıdır. Ancak, bu düşünce tarzı kendisini tat­min etmemiş olmalı ki o, konuyu ayrı bir eserinde ikinci defa ele almış ve birinci düşünüş tarzının tam hilafına bir sonuca ulaşmış­tır. Bu durum bizce önemlidir. Demek ki konu, fert fert herkesi ilgilendirmesinin ötesinde, bazen aynı insan tarafından değişik biçimlerde düşünmeyi gerektirecek önemde ve değerdedir.

Her konuda olması gerektiği gibi, bu konu hakkında da sıh­hatli bir sonuca ulaşabilmek için, meselenin evvvelâ Kurân’î te­mellerinin tesbit edilmesi gerekir. Zira her fırka ya da şahıs, gö­rüşlerini tabiî olarak Kur'an'la temellendirmeye çalışmaktadır. Dolayısıyla konunun, fırka ve şahısların üstünde, tek başına Kur'an'ın bütünlüğü çerçevesinde ele alınma zarureti vardır. İşte bu zaruretten ötürü biz öncelikle meseleye Kur'an'ın nasıl yaklaştığını tesbite çalıştık ve daha sonra ele alacağımız şahıs ve fır­kaların görüşlerini de Kur'an perspektifinden değerlendirdik. Ka­naatimizce bu, doğruya ulaşabilmek için vazgeçilemez, zarurî bir yoldur. Böyle yapılmayıp, fırka ve şahısların görüşleri istikame­tinde Kur'an'a yaklaşılması durumunda, bu anlayışların esas alın­ması ve Kur'an'ın ikinci plana bırakılması gibi bir yanlışlığa dü­şülecektir. Onun için biz ilk önce Kur'an'ın insan hürriyeti konu­suna nasıl yaklaştığını ana hatlarıyla tesbite çalıştık ve âyetleri hiç bir yoruma tabi tutmadan, olduğu şekliyle kaydettikten sonra, Kur'an'ın bütünlüğü içinde konunun değerlendirmesini yaptık. Burada ifade edelim ki bu konuda Kur'an'da daha başka ifadele­rin bulunması da mümkündür. Ancak, biz meseleyi temellendirme noktasında bu kadarını yeterli bulduk.

Bu çalışma, sahasında ilk olmadığı gibi son da olmayacaktır. Kanaatimizce konu, insan varoldukça tartışılmaya devam ede­cektir. Çünkü problem fert fert herkesi ilgilendirmektedir. Binâ­enaleyh herkesin, özellikle, konuya kafa yoran her ferdin mesele­yi tartışması kaçınılmazdır. Bizim yaptığımız ise, konu hakkında kendimizi sorgulamak yoluyla problemin çözümüne bir katkıda bulunma çabasıdır.

Doç. Dr.Mevlüt Özler

Erzurum-1996 ¹