İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

1552- qqİLM vV2 : (İlim) Okumakla veya görmek ve dinlemekle veya ih­san-ı Hak’la elde edilen malumat. Bilmek. İdrak etmek. (Bak: Akl, Cehl, Fı­kıh, Hikmet, İhtisas, Maarif, Tefekkür, Terakkiyat, Ulema, Ülfet)

İnsanı bütün hayvanlardan üstün kılan ve insan olmanın aslını teşkil eden en birinci hususiyeti aklıdır. Göz, görmenin; kulak, işitmenin âleti ol­duğu gibi akıl dahi mana ve hakikatları anlamanın âletidir. Mana ve hakikatları anlamak için yapılan ça­lışma da ilimdir. Şu halde aklı, vazifesi olan hakikat ilminde çalıştırmamak, aklı ibtal etmek gibidir.

Akıl insan olmanın temeli olduğundan aklı ibtal etmek, gerçek insan ol­manın yolunu kapamak demektir. İlm-i hakikata çalışmak, insaniyetin terak­kisi; ilm-i hakikata alâkasızlık ise, insaniyette tevakkuftur.

Keza aklın ehemmiyeti, bilme, anlama, ve idrak etmek âleti olması sebe­biyledir. O halde idrak, bilmek, yani kendi varlığını ve varlıkların varlığını var olma hikmet­lerini bilmek, insan olmanın en mühim unsurlarındandır.Bunun için Kur’an tekrarla varlık dünyasına nazarları çevirir ve tefekküre teşvik eder. (Bak: Tefekkür) Evet varlığını ve varlığı, anlamayan hayatsız ve idraksiz varlıkların varlığı, kendilerine na­zaran yoklukla müsavî gibidir denilebilir.

1552/1- İlim, hakikatı bilmektir. İlim, marifetten daha umumidir. Mari­fet, te­fekkürle bilmek manasına olmakla beraber, Cenab-ı Hakk’a nisbeti caiz olmaz.

İlmin zıddı “cehil”dir. Marifetin zıddı ise “inkâr”dır. İlm-i Kelâm’da ilim: Bil­mek, idrak etmek sıfatıdır. Cenab-ı Hak ilim sıfatı ile de muttasıftır. O’nun ilmi, mahlukatın ilmi gibi basit ve mahdud olmayıp, bütün kâinatı muhittir. Hiç bir şey onun ilminden gizlenemez ve haricinde kalamaz. Al­lah’ın ilmi mutlaktır.

İlim maluma tabidir. Yani. Cenab-ı Hak ilmi ile olmuş ve olacak her şeyi ezelî ve ebedî olarak bilir. Böylece o eşya, ilm-i İlahîde bilinmesiyle vücud-u ilmiyeye mazhardırlar. Fakat maddi vücudlarının icadı, kudret-i İlahiyeye istinad eder. Yani mahlukatın maddi vücudunu ilim icad etmez, kudret icad eder. Bu itibarla malu­mun yani mahlukun icadı, ilme değil, kudrete tabidir.” (O.A.L.)

1553- İlim, Allah’ın yedi sıfat-ı subutiyesinden biridir. Allah’ın sıfatların­dan olan ilim, sonsuz olup herşeyi ihata ettiği gibi, herşeyde görünen gayet hassas nizam ve mizan dahi ilm-i İlahînin bürhanlarındandır. Evet “ilm-i İlahînin hadsiz delille­rinden bir geniş delilin emarelerine ve lem’alarına şöyle işaret eder ve deriz ki:

Şu kâinatta görünen ef’al ile tasarruf edip icad eden Sani’in bir muhit ilmi var. Ve o ilim, onun zatının hassa-i lâzıme-i zaruriyesidir. infikaki mu­haldir. Nasılki Güneş’in zatı bulunup ziyası bulunmamak kabil değil; öyle de: Binler derece ondan ziyade kabil değildir ki; şu muntazam mevcudatı icad eden zatın ilmi, ondan infikak etsin. Şu ilm-i muhit, o zata lâzım olduğu gibi, taalluk cihetiyle herşeye dahi lâzım­dır. Yani, hiçbir şey ondan gizlenmesi ka­bil değildir. Perdesiz, Güneş’e karşı zemin yüzündeki eşya, Güneş’i görme­mesi kabil olmadığı gibi; o Alim-i Zülcelal’in nur-u ilmine karşı eşyanın giz­lenmesi, bin derece daha gayr-i kabildir, muhaldir. Çünki huzur var. Yani herşey daire-i nazarındadır ve mukabildir ve daire-i şuhudundadır ve herşey’e nüfuzu var. (Bak: 100.p.)

Şu camid Güneş, şu âciz insan, şu şuursuz röntgen şuaı gibi zinurlar; hâ­dis, nâ­kıs ve ârızî oldukları halde, onların nurları, mukabilindeki her şeyi gö­rüp nüfuz ederlerse; elbette vacib ve muhit ve zatî olan nur-u ilm-i ezelîden hiçbir şey gizle­nemez ve haricinde kalamaz. Şu hakikata işaret eden, kâinatın hadd ü hesaba gel­mez alâmetleri, âyetleri vardır. Ezcümle:

1554- Bütün mevcudatta görünen bütün hikmetler, o ilme işaret eder. Çünki hikmet ile iş görmek ilim ile olur. Hem bütün inayetler, tezyinatlar o ilme işaret eder. inayetkârane, lütufkârane iş gören; elbette bilir ve bilerek yapar. Hem herbiri birer mizan içindeki bütün intizamlı mevcudat ve herbiri birer intizam içindeki bü­tün mizanlı ve ölçülü hey’at, yine o ilm-i muhite işa­ret eder. Çünki intizam ile iş görmek, ilim ile olur. Ölçü ile, tartı ile san’atkârane yapan; elbette kuvvetli bir ilme istinaden yapar Hem bütün mevcudatta görünen muntazam mikdarlar, hikmet ve maslahata göre biçil­miş şekiller, bir kazanın düsturuyla ve kaderin pergariyle tanzim edilmiş gibi meyvedar vaziyetler ve hey’etler, bir ilm-i muhiti gösteriyor.

Evet, eşyaya ayrı ayrı muntazam suretler vermek, herşeyin mesalih-i hayatiyesine ve vücuduna lâyık mahsus bir şekil vermek, bir ilm-i muhit ile olur, başka surette olamaz. (Her şeyin suret-i mahsusası ilm-i ezelîde muayyendir, bak: 1477.p.)

1555- Hem bütün zihayata, herbirisine lâyık bir tarzda, münasib vakitte, um­madığı yerde rızklarını vermek; bir ilm-i muhit ile olur.

Çünki rızkı gönderen; rızka muhtaç olanları bilecek, tanıyacak vaktini bilecek, ihtiyacını idrak edecek, sonra rızkını lâyık bir tarzda verebilir.

Hem umum zihayatın, ibham ünvanı altında bir kanun-u taayyüne bağlı olan ecelleri, ölümleri bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünki her taifenin gerçi ferdlerin zahi­ren muayyen bir vakt-i eceli görünmüyor. Fakat o taifenin iki had ortasında mahdud bir zamanda ecelleri muayyendir. O ecel hengamında, o şey’in arkasında vazifesini idame edecek olan neticesinin, meyvesinin, çe­kirdeğinin muhafazası ve bir taze hayata inkılab ettirmesi; yin o ilm-i muhiti gösteriyor.

Hem bütün mevcudata şamil, herbir mevcuda lâyık bir surette rahmetin taltifatı; bir rahmet-i vasia içinde bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünki meselâ: Zihaya­tın etfallerini süt ile iaşe eden ve zeminin suya muhtaç nebatatına yağmur ile yardım eden; elbette etfali tanır, ihtiyaçlarını bilir ve o nebatatı görür ve yağmurun onlara lüzumunu derkeder, sonra gönderir, ve hakeza... Bütün hikmetli, inayetli rahmeti­nin hadsiz cilveleri; bir ilm-i muhiti gösteri­yor.

1556- Hem bütün eşyanın san’atındaki ihtimamat ve san’atkârane tasvirat ve mâhirane tezyinat, bir ilm-i muhiti gösteriyor. Çünki binler vazi­yet-i muhtemele içinde, muntazam ve müzeyyen, san’atlı ve hikmetli bir va­ziyeti intihab etmek, de­rin bir ilim ile olur. Bütün eşyadaki şu tarz-ı intihabat, bir ilm-i muhiti gösteriyor.

Hem icad ve ibda’-i eşyada kemal-i sühulet, bir ilm-i ekmele delalet eder. Çünki bir işde kolaylık ve bir vaziyette sühulet, derece-i ilim ve meharetle mütenasibdir. Ne kadar ziyade bilse o derece kolay yapar.

İşte şu sırra binaen, herbiri birer mu’cize-i san’at olan mevcudata bakı­yoruz ki; hayret-nüma bir derecede sühuletle, kolaylıkla, külfetsiz, dağdağa­sız, kısa bir za­manda fakat mu’ciz-nüma bir surette icad edilir. Demek had­siz bir ilim vardır ki, hadsiz sühuletle yapılır.. ve hakeza..

Mezkûr emareler gibi binler alâmet-i sâdıka var ki, şu kâinatta tasarruf eden Zat’ın, muhit bir ilmi vardır. Ve herşeyi bütün şuunatıyla bilir, sonra yapar. Madem şu kâinat sahibinin böyle bir ilmi vardır; elbette insanları ve insanların amellerini görür ve insanlar neye lâyık ve müstehak olduklarını bi­lir, hikmet ve rahmetin muktezasına göre onlarla muamele eder ve edecek.

Ey insan! Aklını başına al, dikkat et! Nasıl bir Zat seni bilir ve bakar, bil ve ayıl!... (İlm-i İlahîye karşı ilm-i beşerin cüz’iyeti, bak: 3587.p.)

1557- Eğer denilse. Yalnız ilim kâfi değildir, irade dahi lâzımdır. İrade olmazsa, ilim kâfi gelmez?

Elcevab: Bütün mevcudat nasılki bir ilm-i muhite delalet ve şehadet eder. Öyle de: O ilm-i muhit sahibinin irade-i külliyesine dahi delalet eder. Şöyle ki: Herbir şeye hususan herbir zihayata pek çok müşevveş ihtimalat içinde, muayyen bir ihti­mal ile ve pek çok akim yollar içinde, neticeli bir yol ile ve pek çok imkânat içinde mütereddid iken, gayet muntazam bir teşahhus verilmesi; hadsiz cihetlerle bir irade-i külliyeyi gösteriyor. Çünki herşeyin vü­cudunu ihata eden hadsiz imkânat ve ihtimalat içinde ve semeresiz akim yollarda ve karışık ve yeknesak sel gibi mizansız akan camid unsurlardan ga­yet hassas bir ölçü ile, nazik bir tartı ile ve gayet ince bir intizam ile, nazenin bir ölçü ile, nazik bir tartı ile ve gayet ince bir intizam ile, veri­len mevzun şe­kil ve muntazam teşahhus; bizzarure ve bilbedahe belki bilmüşahede, bir irade-i külliyenin eseri olduğunu gösterir. Çünki hadsiz vaziyetler içinde bir va­ziyeti intihab etmek; bir tahsis bir tercih bir kasd ve bir irade ile olur. Ve amd ve arzu ile tahsis edilir. Elbette tahsis, bir muhassısı iktiza eder. Tercih, bir müreccihi ister. Muhassıs ve müreccih ise, iradedir. Meselâ: İnsan gibi yüzler muhtelif cihazat ve âlâtın makinası hükmünde olan bir vücudun, bir katre sudan ve yüzer muhtelif azası bulunan bir kuşun, basit bir yumurtadan ve yüzer muhtelif kısımlara ayrılan bir ağacın, basit bir çekirdekten icadları, kudret ve ilme şehadet ettikleri gibi, gayet kat’i ve zaruri bir tarzda onların Sani’in’de bir irade -i külliyeye delalet ederler ki, o irade ile, o şeyin herşeyini tahsis eder ve o irade ile her cüz’üne, her uzvuna, her kısmına ayrı, has bir şekil verir,bir vaziyet giydirir. (Bak: Delil-i İmkânî)

1558- Elhasıl: Nasılki eşyada, meselâ hayvanattaki ehemmiyetli azanın, esasat ve netaic itibariyle birbirlerine benzeyişleri ve tevafukları ve birtek sikke-i vahdet izhar etmeleri, nasıl kat’i olarak delalet ediyor ki; umum hay­vanatın Sani’i birdir, Vahid’dir, Ehad’dir. Öyle de: O hayvanatın ayrı ayrı teşahhusları ve simalarındaki başka başka hikmetli taayyün ve temeyyüzleri delalet eder ki; onların Sani’-i Vahid’i, fail-i muhtardır ve iradelidir; istediğini yapar, istemediğini yapmaz; kasd ve irade ile işler. Madem ilm-i İlahîye ve irade-i Rabbaniyeye mevcudat adedince, belki mevcu­datın şuunatı adedince delalet ve şehadet vardır. Elbette bir kısım feylesofların irade-i İlahiyeyi nefy ve bir kısım ehl-i bid’atın kaderi inkâr ve bir kısım ehl-i dalale­tin cüz’iyata adem-i ıttılaını iddia etmeleri ve tabiiyyunun bir kısım mevcudatı tabiat ve esbaba isnad etmeleri; mevcudat adedince muzaaf bir yalancılıktır ve mev­cudatın şuunatı adedince muzaaf bir dalalet divaneliğidir. Çünki hadsiz şehadet-i sâdıkayı tekzib eden, hadsiz bir yalancılık işlemiş olur.

İşte, meşiet-i İlahiye ile vücuda gelen işlerde; “İnşaallah İnşâallah” ye­rinde, bi­lerek “tabii tabii” demek, ne kadar hata ve muhalif-i hakikat oldu­ğunu kıyas et.” (M.242-244)”Allah dilerse ve meşieti taalluk ederse” mea­linde olan inşâallah tabiri Kur’an (2:70), (12:99), (28:27), 48:27) âyetlerinde geçer. Maşaâllah tabiri ise: (6:128), (10:49),(18:39), (87:7) âyetlerinde zikredi­lir.

1559- Bir ilmin hak olması, o “ilmin hakkı, hakk u hakikatı takib etme­sinde, hakka taallukunda, emr-i Hakka isabetinde ve daima rızaullahı taharri edip ahkâm-ı Hakkı idrak ve istinbat etmesinde, hasılı Allah için olmasında­dır. Yoksa vakıa mu­tabık olmayan, hak esası üzerine yürümeyen, hükmullaha muhalif bulunan, Allah kanunlarına karşı gelmek isteyen ku­runtular ne kadar süslenirse süslensin, ilim de­ğildir... (Bak: 1133.p.)

Allah’dan kat’-ı nazarla, velev ülemada olsun, en cüz’î bir vaz’-ı hüküm salahiyyetini tanımak, hatta bir zerrenin bile kendiliklerinden hakkını tebdil edebile­cek bir irade ve kudret teslim eylemek, Allah’dan başkasına bir hisse-i rububiyyet vermektir; min dunillah rabb ittihaz etmektir...(E.T. 2513)

Evet “ülema, vahiyden me’huz olan nususa ittiba’ etmeleri haysiyyetiyle musibdirler...” (E.T. 6184) (Bak: Naklî Delil ve 1305, 1306 .p.lar) (Beşerin heva ve tema­yülleri, hakkı ifade etmez, bak: 2186,2187.p.lar)

1560- Kur’an (2:31,32) âyetleri, “evvela Hazret-i Âdem’in hilafet mes’elesinde; melaikeleri rüchaniyetine medar onun ilmi olduğu olan bir hâ­dise-i cüz’iyeyi zikre­der. Sonra o hâdisede melaikelerin Hazret-i Âdem’e karşı ilim noktasında hâdise-i mağlubiyetlerini zikreder. Sonra bu iki hâdiseyi iki ism-i küllî ile icmal ediyor. Yani, (2:32) ­v[¬U«E²7~ ­v[¬V«Q²7~ «a²9«~ yani: Alîm ve Hakîm sen olduğun için Âdem’i talim ettin, bize galib oldu. Hakîm oldu­ğun için, bize istidadımıza göre veriyorsun, onun istidadına göre rüçhaniyet veri­yorsun.” (S. 420) (Peygamberimiz’in (A.S.M.) ilmi vehbî idi, bak: 2565.p.)

1561- Hem Kur’an “öyle bir surette ifade ediyor ki, o ifade ile şöyle işa­ret eder ki: “Elbette nev’-i beşer, âhir vakitte ulûm ve fünuna dökülecektir. Bütün kuvvetini ilimden alacaktır. Hüküm ve kuvvet ise’, ilmin eline geçe­cektir.” Hem o Kur’an-ı Mu’ciz-il-Beyan, cezalet ve belagat-ı Kur’aniyeyi mükerreren ileri sürdüğünden remzen anlattırıyor ki: “Ulûm ve fünunun en parlağı olan belagat ve cezalet, bütün envaiyle âhirzamanda en mergub bir suret alacaktır. Hatta insanlar, kendi fikirlerini birbirlerine kabul ettirmek ve hükümlerini birbirine icra ettirmek için, en keskin si­lahını, cezalet-i beyan­dan ve en mukavemet-sûz kuvvetini, belagat-ı edadan alacak­tır.”

Elhasıl: Kur’an ekser âyetleri, herbiri birer hazine-i kemalatın anahtarı ve birer define-i ilmin miftahıdır.” (S.264)