İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

1143- qqHALK sV' : İnsan topluluğu, İnsanlar. *Yaratmak. İcad. Örneği ve benzeri olmayan bir şeyi yaratma, ibda’ eylemek. *Bir şeyi yumuşatıp düzleştirmek.

Halk ile ca’l arasındaki fark için (6:l) âyetinde “görülüyor ki, semavat ü arz hak­kında “halk”, zulümat ve nur hakkında “ca’l” tabir olunmuştur.

Müfessirîn diyorlar ki; “ca’l” de “halk” gibi bir inşa ve ibdadır. Şu kadar ki, “halk, inşa-yı tekvinîye muhtass ve bir takdir ü tesviye manasını da mutazammındır. Yani halkta mahlukun her vecihle mekadir-i mahsusasını ibda’ ve takdir eden mütekaddim bir ilm-i muhit ve ona göre gerek bilâ-madde ve gerek bir maddeden tekvin ve tesviye manası vardır. Ve bu suretle fıtrat mefhumu, halk ve hilkat mef­humundan bir cüz’dür Ca’l ise bu âyette olduğu gibi inşa-i tekvinî ile (5: 103)

¬?«h[¬E«" ²w¬8 ­yÁV7~ «u«Q«% _«8 âyetinde olduğu vechile inşa-i teşriîden eamm olduğu gibi bundan başka ca’lde bir tasyir ü tazmin manası yani mef’ulünün diğer bir şey ile zarfiyet veya gaiyet veya mebdeiyet veya diğer herhangi bir vechile mülabesesi manası dahi vardır ki, bu şey arada kâh zımnî bir kayd olarak ve kâh ikinci bir mef’ul suretinde mude-i kelâm olarak mülâhaza olunur. Evvel­kinde ca’l velev zımnî olsun, mukayyed bir mef’ule taalluk eder.

(6:l) «‡YÇX7~«— ¬€_«W­VÇP7~ «u«Q«% (4:75) _È[¬7«— «t²9­f«7 ²w¬8 _«X«7 ²u«Q²%~«—

(13:3) «|¬, ~«—«‡_«Z[¬4 «u«Q«%«— (25:53) _®'«ˆ²h«" _«W­Z«X²[«" «u«Q«%«— gibi İkincisinde ise, (6:96) _®X«U«, «u²[Å7~ «u«Q«%«— (2:19) ²v¬Z¬9~«†³~ |¬4 ²v­Z²B«"_«.«~ «–Y­V«Q²D«< gibi iki mef’ule taalluk eder. Ve maka­mına göre bu ikinci şeyin bir kayd-ı zımnî veya umde-i kelâm olup olmadığını tefrik etmek lâzım gelir ki, bu manalar lisanımızda “yapmak” ve “kıl­mak” kelimeleri ile ifade olunabilir.” (E.T. 1866)

1144- “Ca’l ifadesi Kur’anda muhtelif manada kullanılmıştır. Ezcümle: 1- Tafak ve ahz (inşa ve ikbal) manasına; bir işi işlemeğe müteveccih olup baş­lamak ve işler olmak: 2- Halketmek, yaratmak. 3- Kavl ve irsal 4- Tehiyye ve tesviye (tanzim ve düzeltme) 5- Takdir 6- Tebdil 7- Bir şeyi birşeye dahil etmek 8- Bir şeyi kalbe ilka ve ilham eylemek 9- itikad 10- Tesmiye 11- Bir şeyi diğer bir şeyden icad ve tekvin 12- Bir şeyi, birsıfat ve haletten diğer bir sıfat ve halete döndürmek, kılmak tasyir. 13- Bir nesne üzerine hükmeylemek, gerek hak ve gerek bâtıl olsun vaz’ eylemek, bir hususu bir kimse ile bir vecih üzere şartlaşmak ve azv ve nisbet eylemek ve hükm-ü şer’î” (Lügat-ı Remzi) (Bak: Fıtrat,İcad, inşa, Kâinat)

1145- En küçük bir şeyi yaratan, en büyük bir şeyi de halk edebilir. “Nasılki bir elmayı halkedecek;elbette dünyada bütün elmaları halketmeye ve koca baharı icad etmeye muktedir olmak gerektir. Baharı icad etmeyen, bir elmayı icad edemez. Zira o elma, o tezgahta dokunuyor. Bir elmayı icad eden bir baharı icad edebilir. Bir elma; bir ağacın, belki bir bahçenin belki bir kâinatın misal-i musaggarıdır. Hem sa­nat itibariyle koca ağacın bütün tarih-i hayatını taşıyan elmanın çekirdeği itibariyle öyle bir hârika-i san’attır ki: Onu öylece icad eden, hiçbir şeyden âciz kalmaz. Öyle de; bugünü halkeden, Kı­yamet gününü halkedebilir ve baharı icad edecek Haşrin icadına muktedir bir Zat olabilir.” (S. 79)

1146- Hem “hangi masnuun olursa olsun esbaba havale edildiği vakit, bütün yer ve göklerdeki esbab da toplansa.

~®h[¬Z«1 ²v¬Z¬N²Q«A¬7 _®N²Q«" «–_«6²Y«7«— ¬y¬V²C¬W¬" ~Y­#²_«< ²v«7 bütün o esbab birbirine yar­dımcı da olsalar, yine o masnun benzerini getiremezler ve icad edemezler. Zira bir incir meyvesinin içindeki zerrecik olan bir tohumu, cezalet-i san’atça incir ağa­cın­dan aşağı olmadığı gibi, insan dahi küre-i arzdan san’at ve cezaletçe geri değildir. Öyle ise bir tohum ve bir insanı icad edip getiren zat, elbette ağaç ve âlemin ibrazı ona zor gelmez.” (M.Nu. 188)

1147- Hem “göz ve beyindeki acib vazifeleri gören bir zerre, bir yıldız­dan ve bir cüz’, küll mecmuundan... meselâ; dimağ ve göz, insanın tama­mından ve cüz’î bir ferd, hüsn-ü san’atça ve garabet-i hilkatça umum bir ne­viden ve bir insan, acib ci­hazlarıyla küllî cins hayvandan ve bir fihriste ve proğram ve kuvve-i hâfıza hük­münde olan bir çekirdek, mükemmel masnuiyeti ve mahzeniyetçe koca ağacından ve küçük bir kâinat olan bir in­san, kemal-i hilkati ve cemiyetli hârika cihazlarının binler acib vazifeleri gö­recek bir tarzda mahlukiyeti kâinattan aşağıya değiller. De­mek zerreyi icad eden, yıldızın icadından âciz kalamaz. Ve lisan gibi bir uzvu halkeden, el­bette insanı kolayca halkeder. Ve birtek insanı böyle mükemmel yara­tan, herhalde bütün hayvanatı kemal-i sühuletle yaratabilecek ve gözümüz önünde yaratıyor. Ve çekirdeği bir liste, bir fihriste, bir defter-i kavanin-i emriye, bir ukde-i hayatiye mahiyetinde yaratan, elbette bütün ağaçların hâ­likı olabilir. Ve âlemin bir nevi manevi çekirdeği ve cemiyetli meyvesi olan insanı halk edip bütün esma-i ilahiyeye mazhar ve ayine ve bütün kâinatla alâkadar ve zeminin halifesi yapan za­tın, elbette ve elbette böyle bir kudreti var ki, koca kâinatı insan icadının kolaylığı ve sühuleti derecesinde halkedip tanzim eder.

Öyle ise; zerrenin ve cüz’ ve cüz’î ve çekirdek ve bir insanın hâlikı, sânii, rabbi kim ise, elbette bedahetle yıldızların ve nevilerin ve küll ve külliyatların ve ağaçların ve bütün kâinatın hâlikı, sânii, rabbi aynen odur. Başka olması muhal ve mümteni’dir.” (Ş.664)

1148- Kur’anda “ (36:82) «–Y­U«[«4 ²w­6 ­y«7 «ÄY­T«< ²–«~ _®¶[²[«- «…~«‡«~ ~«†¬~ ­˜­h²8«~ _«WÅ9¬~ hem (36:53) «–—­h«N²E­8 _«X²<«f«7 °p[¬W«% ²v­; ~«†¬_¬4 ®?«f¬&~«— ®}«E²[«. ެ~ ²a«9_«6 ²–¬~ gibi âyetler; vücud-u eşya, sırf bir emr ile ve def’î olduğunu ve (27:88)

¯š²|«- Åu«6 «w«T²#«~ >¬gÅ7~ ¬yÁV7~ «p²X­. hem (32:7) ­y«T«V«' ¯š²|«-Åu­6 «w«K²&«~ gibi âyetler; vücud-u eşya, ilim içinde azîm bir kudretle, hikmet içinde dakik bir san’atla tedricî olduğunu gösteriyorlar. Vech-i tevfiki nedir?

Elcevab: Kur’anın feyzine istinaden deriz: Evvela, münafat yoktur.Bir kısım öyledir: ibtidadaki icad gibi. Bir kısmı böyledir: Mislini iade gibi... (1929.p.da beyan edilen semavatın altı günde hilkati sırrı, bir manada mevzumuzla alâkalıdır.)

Saniyen: Mevcudatta meşhud olan sühulet ve sür’at ve kesret ve vüs’at içinde nihayet intizam, gayet ittikan ve hüsn-ü san’at ve kemal-i hilkat, şu iki kısım âyetle­rin vücud-u hakikatlarına kat’iyyen şehadet eder. öyle ise, şunla­rın hariçte tahak­kukları medar-ı bahs olması lüzumsuzdur. Belki yalnız “sırr-ı hikmeti nedir” deni­lebilir. Öyle ise, biz dahi bir kıyas-ı temsilî ile şu hik­mete işaret ederiz. Meselâ: Nasılki terzi gibi bir san’atçı, birçok külfetler, meharetlerle musanna birşeyi icad eder ve ona bir model yapar. Sonra onun emsalini külfetsiz çabuk yapabilir. Hatta bazan öyle bir derece sühulet peyda eder ki, güya emreder yapılır ve öyle kuvvetli bir intizam kesbeder, (saat gibi) güya bir emrin dokunmasıyla işlenir ve işler. Öyle de: Sani-i Hakîm ve Nak­kaş-ı Alîm, şu âlem sarayını müştemilatıyla beraber bedi’ bir surette yaptık­tan sonra cüz’î ve küllî, cüz ve küll herşeye bir model hükmünde bir nizam-ı kaderî ile bir mikdar-ı muayyen vermiştir. İşte bak o Nakkaş-ı Ezelî, herbir asrı bir model yaparak mu’cizat-ı kudreti ile murassa, taze bir âlemi ona giy­diriyor. Herbir seneyi bir mikyas ederek, havarik-ı rahmetiyle musanna, taze bir kâinatı o kamete göre dikiyor. Herbir günü bir satır yaparak dekaik-i hikmetiyle müzeyyen, mücedded mevcudatı onda yazıyor.” (S.195)

“Hasıl-ı kelâm: Bir kısım âyetler, eşyada hususan bidayet-i icadında gayet dere­cede hüsn-ü san’atı ve nihayet derecede kemal-i hikmeti ilan ediyor. Di­ğer kısmı; eşyada hususan tekrar icadında ve iadesinde gayet derecede sühu­let ve sür’atini, ni­hayet derecede inkıyad ve külfetsizliğini beyan eder.” (S.197)

1149- Kur’anda “Ahsen-ül Hâlikîn” “Erham-ür Râhimîn” gibi tabirler, başka hâliklar, râhimler bulunduğunu iş’ar etmez mi? sualine beş işaretle ve­rilen cevab:

“Birinci işaret: Kur’an baştan başa tevhidi isbat ettiği ve gösterdiği için bir delil-i kat’idir ki; Kur’an-ı Hakîm’in o nevi kelimeleri sizin fehmettiğiniz gibi değildir. Belki “Ahsen-ül Hâlikîn” demesi, “Hâlikıyet mertebelerinin en ahsenindedir.” de­mektir ki; başka Hâlik bulunduğuna hiç delaleti yok. Belki hâlikiyetin sair sıfatlar gibi çok meratibi var. “Ahsen-ül Hâlikîn” demek, “meratib-i hâlikıyetin en güzel, en münteha mertebesinde bir Hâlik-ı Zülce­lal’dir demektir.

1150- İkinci işaret: “Ahsen-ül Hâlikîn” gibi tabirler, Hâlikların taddüdüne bak­mıyor. Belki; mahlukiyetin envaına bakıyor. Yani “herşey’i, herşey’e lâyık bir tarzda, en güzel bir mertebede halkeder bir Hâliktır”. Nasılki şu manayı;

(32:7) ­y«T«V«' ¯š²|«- Åu­6 «w«K²&«~ gibi âyetler ifade eder.

1151- Üçüncü işaret: “Ahsen-ül Hâlikîn”, “Allahü Ekber”, “Hayr-ül Fâsilîn”, “Hayr-ül Muhsinîn” gibi tabirattaki müvazene, Cenab-ı Hakk’ın vakideki sıfat ve ef’ali, sair o sıfat ve ef’alin nümunelerine mâlik olanlarla müvazene ve tafdil değil­dir. Çünki bütün kâinatta cin ve ins ve melekte olan kemalât, onun kemaline nisbeten zaif bir gölgedir; nasıl müvazeneye gelebi­lir?Belki müvazene, insanların ve bahusus ehl-i gafletin nazarına göredir. Meselâ: Nasılki bir nefer, onbaşısına karşı kemal-i itaat ve hürmeti gösteri­yor. Bütün iyilikleri ondan görüyor; padişahı az dü­şünür. Onu düşünse de yine teşekküratını onbaşıya veriyor. İşte böyle bir nefere karşı denilir. “Yahu,padişah senin onbaşından daha büyüktür. Yalnız ona teşekkür et.” Şimdi şu söz, vakideki padişahın haşmetli hakiki kumandanlığıyla, onbaşısı­nın cüz’î, sûrî kumandanlığını müvazene değil; çünki o müvazene ve tafdil, manasızdır. Belki neferin nazar-ı ehemmiyet ve irtibatına göredir ki, onbaşı­sını tercih eder; teşekküratını ona verir, yalnız onu sever.

İşte bunun gibi, Hâlik ve Mün’im tevehhüm olunan zahirî esbab, ehl-i gafletin nazarında Mün’im-i Hakiki’ye perde olur. Ehl-i gaflet onlara yapışır, ni’met ve ih­sanı onlardan bilir. Medih ve senalarını, onlara verir. Kur’an der ki: “Cenab-ı Hak, daha büyüktür, daha güzel bir Hâliktır, daha iyi bir Muhsindir. Ona bakınız, Ona teşekkür ediniz.”

1152- Dördüncü işaret: Müvazene ve tafdil, vaki mevcutlar içinde olduğu gibi; imkânî, hatta farazî eşyalar içinde dahi olabilir. Nasılki ekser mahiyet­lerde, müteaddid meratib bulunur. Öyle de; esma-i İlahiye ve sıfât-ı kudsiyenin mahiyetle­rinde de, akıl itibariyle hadsiz meratib bulunabilir. Hal­buki Cenab-ı Hak, o sıfât ve esmanın mümkün ve mutasavver bütün meratibinin en ekmelinde, en ahsenindedir. Bütün kâinat, kemalâtıyla bu hakikata şahiddir.

|«X²K­E²7~ ­š_«W²,«ž²~ ­y«7 Bütün esmasını ahseniyyet ile tavsif, şu manayı ifade edi­yor...

1153- Beşinci İşaret: Şu müvazene ve müfadele; Cenab-ı Hakk’ın masivaya mu­kabil değil, belki iki nevi tecelliyat ve sıfâtı var.

Biri: Vahidiyyet sırrıyla ve vesait ve esbab perdesi altında ve bir kanun-u umumî suretinde tasarrufatıdır.

İkincisi: Ehadiyet sırrıyla; perdesiz, doğrudan doğruya, hususi bir tevec­cüh ile tasarruftur. İşte ehadiyet sırrıyla, doğrudan doğruya olan ihsanı ve icadı ve kibriyası ise; vesait ve esbabın mezahiriyle görünen âsâr-ı ihsanından ve icad ve kibriyasından daha büyük daha güzel, daha yüksektir, demektir. Meselâ; nasıl bir padişahın-fakat veli bir padişahın- ki, umum me’murları ve kumandanları sırf bir perde olup bütün hüküm ve icraat onun elinde farzediyoruz. O padişahın tasarrufat ve icraatı iki çeşittir.

Birisi: Umumî bir kanunla, zahirî me’murların ve kumandanların sure­tinde ve makamların kabiliyetine göre verdiği emirler ve gösterdiği icraatlar­dır.

İkincisi: Umumî kanunla değil ve zahirî me’murları da perde yapmıyarak, doğ­rudan doğruya ihsanat-ı şehanesi ve icraatı; daha güzel, daha yüksek de­nilebilir. Öyle de: Sultan-ı Ezel ve Ebed olan Hâlik-ı Kâinat, çendan vesait ve esbabı icraa­tına perde yapmış, haşmet-i Rububiyetini göstermiş. Fakat ibadının kalbinde hususi bir telefon bırakmış ki, esbabı arkada bırakıp doğ­rudan doğruya ona teveccüh et­mek için, ubudiyet-i hassa ile mükellef edip ­w[¬Q«B²K«9 «¾_Å<¬~«— ­f­A²Q«9 «¾_Å<¬~

deyiniz diye, kâinattan yüzlerini kendine çevirir.

İşte “Ahsen-ül Hâlikîn” “Erham-ür Râhimîn” “Allahü Ekber” meanisi, şu ma­naya da bakıyor.” (S.617-619)