İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

1530- qqİHTİYAR-I CÜZ’Î z¶: (İhtiyar-ı cüz’iye) insanın küçü­cük ihtiyarı. Allah’ın sonsuz hikmetinin ve imtihan sırrının iktizası ola­rak, herhangi bir işi ve hareketi yapıp yapmamakta insanın muhtar ve serbest olması.(Bak: İkrah-ı Mülci, İrade, Kader)

İnsanın ihtiyar-ı cüz’iyesi zaif ve nâkıstır. Zira “esbab içinde, bilbedahe en eş­refi ve ihtiyarı en geniş ve tasarrufatı en vâsi’, insandır. İnsanın dahi en zâhir ef’al-i ihtiyariyesi içinde en zâhiri; ekl ve kelâm ve fikirdir. Yani: Ye­mek, söylemek, dü­şünmektir. Şu yemek, söylemek, düşünmek ise gayet muntazam, acib, hikmetli birer silsiledir. O silsilenin yüz cüz’ünden, insanın dest-i ihtiyarına verilen ancak bir cüz’üdür. Meselâ yemekten, bedenin tegaddi-i hüceyratından tut, ta semeratın te­şekkülüne kadar olan silsile-i ef’al içinde, insanın dest-i ihtiyarına verilen yalnız ağızdaki dişlerin değirmenini tahrik edip onu çiğnemektir. Ve söylemek silsilesinden yalnız meharic-i huruf kalıplarına, havayı sokup çıkarmaktır. Halbuki ağızdaki birtek kelime, bir çekirdek gibi iken, bir ağaç hükmündedir. Hava içinde milyonlar aynı ke­lime gibi meyveler verir. Milyonlarla dinliyenlerin kulaklarına girer. Bu misalî sünbüle, insandaki hayalin eli ancak yetişebilir. İhtiyarın kısacıkeli, nasıl yeti­şir?”(S.608)

1531- Bununla beraber, “o cüz-ü ihtiyarî olan silah-ı insanî,gerçi zatında hem kısa, hem âciz, hem noksandır. Fakat nasılki bir asker, cüz’î kuvvetini devlet hesa­bına istimal ettiği vakit, binler derece kuvvetinden fazla işler gö­rür. Öyle de; sırr-ı imanla o cüz’î cüz-ü ihtiyarî, Cenab-ı Hak namına onun yolunda istimal edilse, beşyüz sene genişliğinde bir Cennet’i dahi kazanabi­lir.” (L.230)

Kur’anda “Âlemlerin Rabbi Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz.” mea­linde olan (81:29) âyetindeki “ıtlakı bazıları bir cebir düsturu gibi farzetmişler, abdin meşietini alelıtlak nefyederek yalnız meşietullahı isbat eylemek istemişlerdi. Lakin bu hiç doğru değildir. Burada abdin meşieti külliyyen nefyedilmiş değil, meşiet-i İlahiyeye iktiran etmiyen meşieti selbedilmiştir. Allah’ın meşieti ile abde de meşiet ve hatta meşiet-i müstel­zime isbat olunmuştur. Nitekim (81:28)

«v[¬T«B²K«< ²–«~ ²v­U²X¬8 «š_«- ²w«W¬7 de de meşiet-i abd sarihtir.” (E.T.5629)

Atıf notları:

-Adavet hissinin izalesinde ihtiyarsız kalmak, bak: 1059.p.

-İhtiyar kalmazsa teklif olamaz, bak: 1631.p.

-İhtiyar ile dalaletin tercihi, bak: 1301.p.

-Vicdanı tefessüh etmeyen, tam ihtiyar ile şerri işlemez, bak: 2741.p.

-İhtiyarsız dalalet, bak: 615.p.