Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy-siyosiy hayotimizning, shubhasiz, barcha jabhalarini qamrab oladi

R ye j a:

1. Morfologik me’yor tushunchasi.

2. Qo’shimchalar sinonimiyasi va nutqiy me’yor masalasi.

3. Grammatik kategoriyalar, subyektiv baho shakllarining qo’llanishida adabiy me’yor.

4. Sifat darajalari, kelishik shakllari, fe’l zamonlari, shaxs-son qo’shimchalarining qo’llanishida grammatik va uslubiy me’yor.
Tayanch so’z va iboralar: Morfologik birliklar : ko’plik, egalik, kelishik, subyektiv baho shakllari va me’yor. Daraja, zamon, shaxs-son, mayl, nisbat ko’rsatkichlari va me’yor.
O’zbek tili grammatikasi tilshunoslik sohalari orasida nazariy jihatdan bir muncha yaxshi ishlanganligi, so’z shakllari, qo’shimchalar, so’z birikmalari va gap qurilishi bir qadar mukammal me’yoriy tavsiyalarga ega bo’lganligi bilan ajralib turadi. Bu haqda ilmiy adabiyotlarda, darsliklarda, o’quv qo’llanmalarida tegishli mulohazalar aytilgan (Qarang : Q o’ n g’ u r o v R., K a r i m o v S., Q u r b o n o v T.I. Nutq madaniyati asoslari, 1-qism. – Samarqand: SamDU nashri, 1985, 38-40-betlar; Sh o m a q s u d o v A. va boshqalar. O’zbek tili stilistikasi. – Toshkent, 1983, 75-228-betlar).

Morfologik me’yor haqida fikr yuritilganda gap aslida qo’shimchalar qo’llashning me’yoriy holatlari haqida boradi. Qaysi guruh qo’shimchalari bo’lishidan qat’iy nazar, ular o’rtasida variantdorlikning, sinonimiyaning mavjudligi nutqda bu qo’shimchalar me’yorlari yoki ularning buzilishlari haqida, ba’zan esa vazifaviy chegaralanishlari xususida mulohaza yuritishga sharoit yaratadi.

Demak morfologik me’yor tushunchasi tilning ana shu qatlamini qamrab oladi va uning atrofida yuritiladigan fikr-mulohazalar har bir so’z turkumi doirasidagi qo’shimchalar hamda ularning nutq jarayonidagi me’yoriy ko’rinishlari, agar ular buzilgan bo’lsa, tuzatish yo’llari haqida bo’ladi.

Darhaqiqat, grammatikaning uzviy qismi bo’lgan morfologiya doirasida me’yor muammolarini anglashga intilish ona tilimiz salohiyatini yanada teranroq qilishimizga ko’maklashadi. Bu yo’nalishda me’yorlashish uzoq davom etadigan tarixiy jarayon ekanligi ma’lum bo’lib turadi. Ya’ni tilimizning morfologik ko’rsatkichlari qat’iy bir holatga kelgunga qadar uzoq davrni bosib o’tganligi, hatto ularning ma’lum qismi hali ham me’yorlasha olmayotgani ba’zan ko’zga tashlanadi.

Ijtimoiy hayotda yuz berayotgan o’zgarishlar, o’tib borayotgan vaqt tilga o’z ta’sirini o’tkazmasdan, unda o’z aksini topmasdan qolmaydi. Masalan, XX asrning boshlari O’rta Osiyoga, jumladan, bizning yurtimizga ham g’arbdan sanoat, ishlab chiqarish, savdo, fan va madaniyatga oid yangiliklar shiddat bilan kirib kelgan bir davr edi. Shubhasiz, bu holatlar nafaqat tilimiz leksikasida, balki morfologiyasida ham o’z aksini topdi. Bu haqda Ђani Karimovning «Sovet davri o’zbek adabiy tili taraqqiyoti» nomli asaridan yaxshi ma’lumotlar olamiz.

Tilimizda so’z yasalish imkoniyatlari kengayib borayotganligini ta’kidlab, olim shunday yozgan edi: «…boshqa tillardan qabul qilingan so’zlar va ot yasovchi –izm, -ist ; sifat yasovchi –ik; familiya ko’rsatkichi –ov, -yeva, -yevna kabi affikslar, rus tilidan qabul qilingan abbreviatura yo’li bilan ot yasalishi kabilar Oktyabr revolyusiyasining mahsuli bo’lib, 20 va 30 yillarda juda keng avj olgan va o’zbek milliy adabiy tilining boyishiga, rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan» (K a r i m o v Ђ. Sovet davri o’zbek adabiy tili taraqqiyoti. – Toshkent : Fan, 1985, 12- bet).

Jarayonga ijobiy hodisa sifatida baho berganda, davr nuqtai nazaridan muallif haq. Lekin bu jarayon keyingi paytlarda tilimizni har tomondan o’rab kelib, siquvga olayotgan edi. Faqat mustaqillikkina uni to’xtatib qoldi, tilimiz rivojida boshqa bir muhit paydo bo’ldi. Yuqorida keltirilgan – ist qo’shimchasini misol tariqasida olganimizda, u asta- sekinlik bilan o’z o’rnini – chi, – navis, – shunos so’z yasovchi qo’shimchalariga bo’shatib berayotganini ko’zatamiz: ocherkist – ocherkchi - ocherknavis, royalist – royalchi, pianist – pianinochi, romanist – romannavis, folklorist – folklorshunos, traktorist – traktorchi kabi. Shu qo’shimcha bilan qo’llaniladigan so’zlarning ko’p qismi esa tilimizdan chiqib bormoqda: ekonomist – iqtisodchi, reformist – islohotchi, shovinist – millatchi, utopist – xayolparast, lingvist – tilchi - tilshunos, yurist – huquqshunos kabi.

Ђ.Karimov kitobini varaqlar ekanmiz, o’sha paytlar me’yor hisoblangan ko’plab til elementlari va so’z shakllari hozirgi davrgacha yetib kelmaganini ko’ramiz. Masalan, – chi qo’shimchasi bilan yasalgan yamoqchi, taroqchi, o’roqchi, o’qchi singari so’zlar hozirda ham shu tarzda ishlatilib kelinayotgan bo’lsa-da, hunarchi, dinchi, jadidchi, chilangarchi kabi so’zlarda bu qo’llanish davom etmadi. U hunarmand, dindor, jadid, chilangar shaklida me’yorlashdi. Bir holatda o’zbekcha affiks o’rnini tojikcha – mand, ikkinchi holatda – dor egallab oldi. Qolgan misollardagi qo’shimchaning tushib qolishi esa leksik–grammatik me’yor tarzida turg’unlashdi.

– chilik /- chiliq qo’shimchasi me’yorlashuvida ham ayrim o’zgarishlarni sezamiz. U paxtachilik, g’allachilik, dehqonchilik kabi so’zlarda davom etayotgani holda ommachilik, idorachilik so’zlarida – viy qo’shimchasiga o’rnini bo’shatib berdi: ommaviy, idoraviy kabi. O’sha paytlarda arabcha -iyot affiksining bir muncha faolligi seziladi: muzaffariyot, mashg’uliyot, ruhiyot, nazariyot, mexanisiyot, elektriqiyot, elastiqiyot. Vaqt o’tishi bilan so’zlarning bu tarzda yasalishi me’yoriy tasdig’ini topmadi.

Shu o’rinda sintaktik yo’l bilan yasalgan ko’pmingchi, oktyabroldi singari misollarga ham e’tiborimizni qaratsak yomon bo’lmaydi. Chunki bu so’zlar ham yuqorida aytilgan fikrlarni, jumladan so’z yasalishi, undagi yasovchi unsurlarning ishtirok etishi davri bilan hamohang ekanligini tasdiqlaydi. Binobarin, bugun ana shu so’zga yoki u ifodalaydigan tushunchalarga murojaat qilishga ehtiyoj yo’q. Ular bir umrga tarix bilan birga tilimiz xazinasiga ko’chirildi. Mingboshi, ellikboshi so’zlarini olaylik. Bular ham shunday. Ammo so’zlarni tarkibiy qismlarga ajratganimizda ular ming, ellik, bosh tarzida tilimizda saqlanib turibdi. Hatto bosh affiksoid sifatida hamon so’z yasayapti: yurtboshi, karvonboshi, turkmanboshi kabi.

Yana bir holatga e’tibor qilaylik. Tilimizga o’zlashgan qisqartma otlarni o’zlashtirayotgan tilda qanday bo’lsa shu holicha qabul qilish odat tusiga kirgan edi: SSSR, KPSS, VLKSM kabi. Ular hyech qachon SSRI, SIKP, BLKYoI deyilmasdi. Deyarli barcha vazirliklar, qo’mitalar, tashkilotlar, korxonalar va muassasalarning nomlari, ayniqsa og’zaki nutqda, shu tarzda qo’llanaverardi: minvuz, minpros, molprom, ptiseprom, zerdolvodxoz, peduchiliщye kabi. Hozirda esa bu kabi so’zlar qo’llanilishida ijobiy o’zgarishlar aniq sezilib, oliy ta’lim vazirligi, xalq ta’limi vazirligi, sut sanoati, parrandachilik sanoati, zarvodiysuv, pedbilim yurti tarzida keng qo’llanilmoqda va ularning safi kun sayin kengayib bormoqda.

Demak, ijtimoiy hayotda yuz bergan o’zgarishlar tilning barcha sathlarida bo’lgani kabi morfologik birliklar me’yoriga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Buni biz ot so’z turkumining me’yoriy tahlilida yaqqol kuzatamiz (Otlardagi grammatik kategoriyalar uslubiyati marhum professor R.Qo’ng’urovning «O’zbek tili stilistikasidan ocherklar» (Samarqand,1975), «Stilistika imeni suщyestvitelnogo v uzbekskom yazыke» (Tashkent, 1983); «Subyektiv baho formalarining semantik va stilistik xususiyatlari» (Toshkent, 1980) asarlarida keng va batafsil o’ritib berilgan. Biz ham morfologik me’yor masalalarini yoritishda shu qarashlariga tayanamiz).

O’zbek tilida ko’plik ma’nosini ifodalashning yo’llaridan biri – lar qo’shimchasi ekanligi ma’lum. Shu bilan birga, bu qo’shimchaning ko’plik doirasidan chiqib, asosan ot va fe’llarga qo’shilganda hurmat, kinoya, piching, noaniqlik, kuchaytirish, takrorlash, ta’kid, predmetning turi, umumlashtirish, so’zlovchi munosabatini alohida bildirish singari turli xil ma’nolarni ifodalashi uning grammatik-uslubiy imkoniyatlarining kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Garchi qo’shimchaning bu kabi ma’nolarni anglatish jarayonidagi so’zlarga qo’shilish tarzi morfologik me’yorning buzilishi sanalsa-da, uni uslubiy me’yorning buzilishi deb bo’lmaydi: tillar, yuraklar, jigarlar, burunlar, boshlar, suvlar, qonlar, sutlar, saroblar, barglar, yo’qlar, chiriblar kabi.

Shunday holatlarga ham duch kelamizki, uning ayrim otlarga qo’shilishida guyo morfologik me’yor buzilmaganday ko’rinsa-da, uslubiy me’yorga jiddiy putur yetgani seziladi: dadamlar keldilar. – lar ning fe’lga qo’shilishining o’ziyoq hurmat ma’nosini bildiradi. Ammo negadir keyingi paytlarda, ayniqsa so’zlashuv nutqda bu qo’shimchani dada so’ziga qo’shib ishlatish kuchayib bormoqda. Unga mana bunday holat sabab bo’lishi mumkin: Eshik ochilib, kirib kelgan odamning kimligini bilish maqsadida yangi oila qurgan yigit kelinchagidan: – Kim keldi? –deb so’raganida – Dadamlar…, – deb javob berishi kabilar.

Harqalay, bu o’rinda –lar ning hurmat bildirishga nutqiy vaziyat nuqtai nazaridan baho berish to’g’ri bo’ladi ()Ilmiy adabiyotlarda «Hurmat ma’nosini ifodalovchi – lar alohida affiks deb, son kategoriyasi va egalik kategoriyasi sistemasidan tashqarida turuvchi mustaqil forma deb qaralishi lozim» degan fikrlar ham bor. Q a r a n g: O’zbek tili grammatikasi, 1 tom – Toshkent, 1975, 187- bet. Kelinchakning yoki boshqa bir farzandning javobida birgina dadamlar so’zi ishlatilganda u hurmat ma’nosini o’z zimmasiga olar, ammo dadamlar keldilar gapidagi dadamlar so’zi tarkibidagi -lar ga me’yorning va bundan kelib chiqadigan mantiqning buzilishi deb qaralishi to’g’ri bo’ladi. Chunki diqqat qilgan odam dadamlar so’zidan gapiruvchining bir necha dadasi borligi ma’nosini tushunishi ham mumkin.

Afsuski, O’zbekiston televideniyesi ko’rsatuvlarida ayrim jurnalistlarimiz qo’shimchadagi bu noziklikni ba’zan payqamasdan, suhbatdoshlarini teletomoshabinlarga tanishtirayotganlarida bir kishiga nisbatan ham ular, bular so’zlarini (hatto ula, bula shaklida) qo’llashib, «hurmat bildirishmoqdalar». Yozuvchi Said Ahmad esa ular, bular o’rnida u kishi jumlasini qo’llaydi va ko’zda tutilgan ma’noni to’lig’icha saqlab qoladi: Ammo Ђafur aka yozishga shoshilmasdi. Sababini so’raganimda, u k i sh i shunday deb javob bergan edilar (Nazm chorrahasida). Hammamiz mana shu tarzda hurmat bildirsak, tilimiz me’yorlariga to’g’ri kelgan bo’lar edi.

Yana bir holatga e’tibor beraylik. Fe’llarga qo’shilganda –lar qo’shimchasi hurmat yoki boshqa ma’nolarni anglatar ekan, uni mana bu misoldagidek ishlatish ham me’yorning, binobarin mantiqning buzilganligi deb qaralishi kerak: Intellektual so’zlar umumiste’moldagi leksikaga xos b o’ l g a n l i k l a r i d a n , har qanday janrda i sh l a t i l a v ye r a d i l a r va stilistik jihatdan chegaralanmagan b o’ l a d i l a r . Shunga ko’ra ularni stilistik neytral bo’lgan leksika deb ham ataydilar (A.Shomaqsudov). Misoldagi ularni, ataydilar so’zlari haqida bu gapni aytib bo’lmaydi. Ular grammatik-uslubiy jihatdan to’g’ri qo’llangan.

Kelishiklar me’yori borasida gap ketganda nimalarga e’tibor qilishimiz mumkin? Birinchidan, ularning turli variantlari va bu variantlarning vazifaviy uslublar doirasida qo’llanish chegarasiga. Ikkinchidan, bu qo’shimchalarning belgili-belgisiz holatiga. Uchinchidan esa, ularning o’zaro va kelishiklar bilan sinonimiyasiga.

Shu talablar nuqtai nazaridan qaraganda qaratqich kelishigining -ning shakli adabiy tilimiz uchun me’yor sifatida qabul qilingan. Uning - -ting, -tыng, -ding, -dыng, -ti, -tы, -dы, -i, -ni, -nung, -dung, -ing shakllari sheva va lahjalar uchun xos bo’lib, adabiy tilda ishlatilishi me’yorning buzilishi sanaladi. So’zlashuv uslubida ham bu buzilishlar sezilib turadi. Ilmiy va rasmiy uslublarda uning adabiy shakliga qat’iy rioya qilinadi. Bu kelishikning badiiy uslubda ishlatilishi esa o’ziga xos tarzda kechadi. Bu uslubda uning quyidagi shakllari qo’llaniladi: –(i)m : Yo rab, yozug’im nedur m a n i m (O.Yoqubov), Nega m ye n i m qulog’imda tun va kun / Boyqushlarning shumli tovshi baqirar (Cho’lpon), -n : Qanday ko’rkam qizlar a v l o d i n / Hassos didi va shoir dili (Zulfiya), -ing : K o’ n g l u m i n g mahzani gul orazi gulnora fido (Joniy) kabi. Bundan tashqari she’riyatda qaratqich-qaralmish birikmaning seli ashkim, kamolingda sening tarzida inversiyaga uchrab qo’llanilishi ham shu uslub uchun me’yor sanaladi. Ko’rinadiki, bu qo’shimchaning bir uslub uchun xos bo’lgan, me’yor sanalgan shakli boshqa bir uslubda g’aliz, g’ayriodatiy bo’lishi mumkin.

Qaratqich kelishigi nutqda ba’zan belgisiz qo’llaniladi, tarixan ham shunday bo’lgan (A b d u r a h m o n o v Ђ., Sh u k u r o v Sh. O’zbek tilining tarixiy grammatikasi.- Toshkent, 1973, 36-bet). Barcha uslublarda ham belgili-belgisiz tarzida qo’llanaveradi. Ammo bunday qo’llanishni hamma nutqiy holatlarda ham bir xil qabul qilish, me’yor sifatida belgilash to’g’ri bo’lmaydi. Universitet xiyoboni, Samarqand universiteti, Navoiy ko’chasi, ziyolilar uyi, shoirlar bog’i qurilmalarida shunday ham qarashlilik anglashilib turgan bo’lsa-da, ularni universitetning xiyoboni, Samarqandning universiteti, Navoiyning ko’chasi, ziyolilarning uyi, shoirlarning bog’i tarzida qo’llash grammatik me’yorning emas, balki nutqiy me’yorning buzilishiga olib keladi, tegishlilik bir qadar g’aliz ifoda etiladi.

Aksincha, boshqa bir holatlarda ularni belgisiz qo’llab bo’lmaydi. Masalan: mening kitobim, sening kitobing, uning kitobi qurilmalarini men kitobim, sen kitobing, u kitobi tarzida shakllantirish mumkin emas.

Nutqda, uyushiq bo’laklar tarkibida bu kelishikning o’rni alohida bo’lishi mumkin. «O’zbek tili stilistikasi» darsligida shunday yozilgan: «uyushiq bo’laklarning qachon qaysi birini belgili, qaysi birini belgisiz ishlatishni bilish kerak. Chunki buni bilmaslik ma’noga, aytilmoqchi bo’lgan fikrning aniqligi va konkretligiga salbiy ta’sir qiladi. Masalan, Tohir, Salim va Odilning otasi keldi gapini bir necha xil tushunish mumkin. Ya’ni ota bitta bo’lib, Tohir va Salim bilan birga kelgan bo’lishi (birgina ota) yoki har uchala bolaning otasi kelgan bo’lishi mumkin» (Sh o m a q s u d o v A. va boshqalar. O’zbek tili stilistikasi – T., 1983, 81- bet).

Tildan foydalanishda esa ikki xillilikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Ifoda etilayotgan fikr aniq va ravon, tushunarli bo’lishi uchun ham me’yorga ehtiyoj bor. Shunday ekan yuqoridagi misolda kelishikning qo’llanishida nutqiy me’yor buzilgan. Variantlar qo’yidagicha bo’lishi mumkin: 1. Tohir va Salim bilan Odilning otasi keldi. Aslida gapda har uchala bolaning otasi kelganligi nazarda tutilayotgan bo’lishi kerak. Unda: a) Tohirning, Salimning va Odilning otasi keldi yoki b) Tohir, Salim va Odilning otasi kelishdi (bunda – ish birgalikni ifodalovchi affiks ko’plik ma’nosini ham anglatadi.) v) Tohir, Salim va Odilning otalari keldi. (ularning uch kishi ekanligini bildirishni –lar qo’shimchasi o’z zimmasiga oladi.) g) Tohir, Salim va Odilning otalari kelishdi ( –lar va –ish birgalikda uch kishi ekanligini yana ham asoslaydi). Eng ishonchli variant: Tohirning, Salimning va Odilning otalari kelishdi. Ammo bu variant yozma nutq me’yoriga xos bo’lib, og’zaki nutqda ko’proq yuqoridagi variantlar qo’llanilishi mumkin. Nutqiy vaziyat esa fikrning aniq reallashuviga ko’maklashadi.

Nutqda qaratqich va tushum kelishiklari farqlanmasdan ishlatili-shini ham ijobiy hodisa sifatida qarab bo’lmaydi. Ђ.Karimov kitobidagi misollarning tasdiqlashicha, bu kamchilik avval ham bo’lgan: uzumni shirasi, o’zini butun tashabbusini, mehnatkashlarni ko’plarni savodsizliklari, seksiyaning qo’mitasining, hammaning ham hayron qoldirar, payg’ambarning haqligining tanitadirgan kabi (K a r i m o v Ђ. Yuqordagi asar, 34- bet).

Bu singari farqlamaslik tilimizda, ayniqsa og’zaki nutqda hozir ham davom etmoqda. Aslida esa ular ma’nosiga ko’ra ham, vazifasiga ko’ra ham bir-birlaridan jiddiy farqlanadi. Qiyoslaylik: Direktorni kabinetida ko’rdim – Direktorning kabinetida ko’rdim. Ikkala gap ham kimni ko’rganlik haqidagi so’roqqa javob bo’ladi, ammo aynan ana shu -ni va –ning qo’shimchalarining farqlanishi natijasida ikki xil ma’no anglashiladi. Birinchi misoldan direktorning o’zini, ikkinchi misoldan esa boshqa bir kishini ko’rganlik tushuniladi. Shu sababli ham ularni bir-birdan farqlamasdan qo’llashni me’yorning buzilishi deb tushunilsa to’g’ri bo’ladi.

Nutq jarayonida ba’zan ularning farqlanmasligidan yozuvchi A.Qahhor savodsiz bir san’atkor obrazini yaratishda yaxshi foydalangan. «Xizmatchisi savod maktabida o’qiyotgan bir kishini traktorist savodsiz, desa alam qilmaydimi? – dedi san’atkor o’zicha bo’g’ilib, - «labingdan bo’lsa olsam, e, shakarlab», deganim u kishiga yoqmabdi, «bo’lsa» emas, «bo’sa» emish! O’zi bilmaydi-yu, menga o’rgatganiga ko’yaman! Senga o’xshagan savodsizlar «bo’sa, bo’masa» deydi. Artist kulturniy odam – gapni adabiy qilib aytadi «bo’lsa», «bo’lmasa» deydi. Pojarni «gugurtni yerga tashlamang deydi, rejissyorimiz esa «gugurtning yerga tashamang» deydi. Qanday chiroylik! Pojarnimi, Pojarningmi? Shoshma, nima uchun pojarni? Pojarni, albatta!». Kichkina bir parchada nutqiy buzilishlar anchagina: bo’sa-bo’lmasa, gurgutni-gurgutning, tashlamang-tashamang, chiroyli-chiroylik, pojarni-pojarning kabi. Ular nafaqat so’z qo’llash, shu bilan birga, qo’shimchalarni (ni - ning, li - lik, hatto pojarni so’zini ham o’zbekcha anglab, tilimizga moslashgan –niy o’rnida –ni va - ning ni qo’llash) buzib ishlatish natijasida sodir bo’lgan.

Qaratqich kelishigi ba’zan qarashlilik, mavhum egalik ma’nosini anglatadigan – niki qo’shimchasi bilan sinonim munosabatga kirishadi: Samoviy va yerdagi bor narsa U n i n g d i r, kecha va kunduzga jo bo’lgan bor narsa U n i n g d i r (Qur’oni Karim). Bu kabi sinonimlik badiiy-tarixiy asarlar tilida uchrab tursa ham, vazifa nuqtai nazaridan hozirgi tilimizning boshqa uslublari uchun me’yor hisoblanmaydi.

Tushum kelishigi qo’shimchasi -ni ning qo’llanish doirasi ancha keng bo’lgan. Ђ.Karimov uning –n shaklida va belgisiz ishlatilib kelinganligini ta’kidlash bilan birgalikda, bu qo’shimchani so’z tarkibida ortiqcha qo’llash (Matbuot yoshlarni tarbiyalashda katta o’ r i n n i tutadilar), jo’nalish kelishigi (O’z a k a s i n i i sh l a m a s a ham 48 mehnat kuni yozg’an), chiqish kelishigi (Y o’ l l a r i n g i z n i adashmangiz), o’rin-payt kelishigi (Rahmat aka m u s o b a q a n i yutib chiqdi) va qaratqich kelishigi (T a sh k i l o t i m i z n i sifat tomoni) vazifalarida ishlatish 20-30- yillar tili uchun xos xususiyat bo’lganligini ko’rsatib o’tgan (Ђ.Karimov. Yuqoridagi asar, 34-35-betlar).

Hozirgi adabiy tilimiz materiallari tushum kelishigini qo’llashdagi bu nomuvofiqliklar barham topib, ba’zi hollarda qaratqich kelishigi bilan farqlanmasdan ishlatilayotganligini e’tiborga olmaganda, – ni shaklida me’yorlashganini kuzatamiz.

Vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan qaraganda uning – (i)n shakli adabiy asar tilida me’yorlashgan va qo’llanishi badiiyat talabiga ko’ra nihoyatda faol : Erka malak achchig’lanmam senga / Uchirsang-da ko’kka yurak k u- l i n / Achchig’lanmam senga nozli qo’yosh, / Yondirsang-da umidimning g u l i n (Fitrat). Qolgan uslublarda adabiy me’yorlashgan shaklda, masalan so’zlashuv uslubida ba’zan non yedim, miltiq otdim kabi belgisiz qo’llaniladi.

Bu kelishik belgili-belgisiz qo’llanishining o’zbek tilida shunday me’yoriy holatlari vujudga kelganki, ularning birini ikkinchisi bilan mazmun manfaati nuqtai nazaridan mutlaqo aralashtirib bo’lmaydi. Masalan, non yedim – nonni yedim, ot mindim – otni mindim, kitob o’qidim – kitobni o’qidim tarzida baravar ishlatilaverishi mumkin bo’lgani holda, qo’l qo’ydi – qo’lni qo’ydi, bola ko’rdi – bolani ko’rdi, ot qo’ydi – otni qo’ydi, miltiq otdi – miltiqni otdi birikmalarini bir-biridan farqlash kerak. Ularning har ikkla ko’rinishi ham tilda o’z holicha me’yorlashgan va boshqa-boshqa mazmunlarga ega. Bu haqda R.Qo’ng’urov shunday degan edi : «Tushum kelishigidagi so’z o’zi aloqaga kirishgan so’z bilan shunday zich bog’lanadiki, hatto ba’zan ular ana shu fe’llar sostaviga singib ketganga o’xshaydi. Ko’pincha esa ular o’zini boshqargan fe’l bilan tamoman birikib ketadilar va ular o’rtasidagi sintaktik aloqa yo’qoladi (ya’ni bola ko’rdi, qo’l qo’ydi kabi turg’un birikma holiga keladi – S.K.). Natijada birikma yagona qo’shma so’zga aylanadi. Bu birikma yagona qo’shma so’zga aylangandan keyin ularning umumiy ma’nosi sifatida boshqa ma’no kelib chiqadi» (Q o’ n g’ u r o v R. O’zbek tili stilistikasidan ocherklar. – Samarqand, 1975, 79-bet).

-ni o’rnida –mi ning qo’llanishi adabiy til me’yorining buzilishi va shevachilik deb baholanishi kerak : Top… top…topberasizlar-a d u b u l g’ a m m i ? (M.Mansurov). Sh o i r r i kitobi; yemasang, z a h a r r i ye misollaridagi –ri xususida ham shu gaplarni aytish to’g’ri bo’ladi.

Tushum kelishigining o’rin-payt, jo’nalish, chiqish kelishiklari bilan sinonimiyasiga ham sinchkovlik bilan qarash lozim. Mashinani mindim – mashinaga mindim misolida ikkinchisi – jo’nalish kelishigining qo’llanishi, eshakni mindim, otni mindim, mashinani mindim, qayiqni mindim va, shu bilan birga, eshakka mindim, otga mindim, mashinaga mindim, qayiqqa mindim deyish mumkin bo’lgan holda, poyezdni mindim, kemani mindim, paroxodni mindim, samolyotni mindim, vertalyotni mindim deyish odat emas. Nega shunday? Fikrimizcha, tushum kelishigi ishlatilganda minish vositasini so’zlovchining o’zi boshqargan, jo’nalish kelishigi qo’llanganda esa bu vositani boshqa bir kishi boshqargan bo’lib chiqadi. Binobarin, harakatning bajarilishida bu kabi farqlar mavjud ekan, ularni kelishiklar o’rtasida sinonimiya deb tushunish to’g’ri bo’ladimi yoki ikki xil me’yoriy holat, debmi? Biz ikkinchisining tarafdorimiz.

Tushum va chiqish kelishiklari munosabati ham tahlil talab: Nonni yeng – nondan yeng, nonni oling – nondan oling. Nonni yeng – uning hammasini yeng, nondan yeng – bir qismini yeng, nonni oling – turgan bitta nonni oling, nondan oling – turgan ko’p nondan bir qismini oling. Demak, ularning har ikki ko’rnishini ham alohida mazmun ifoda etuvchi me’yoriy holat sifatida e’tirof etish mumkin.

Mana bu misolni esa tushunish oson bo’lmadi: Ayniqsa shunisi turib- turib alam qilardiki, b a g’ r i d a g i l a r n i hamdardlashadigan kishisi yo’q edi (Sharq yulduzi,1986,8). Muallif ko’nglida bor gaplarni dardlashadigan kishisi yo’q edi, demoqchidir.

Jo’nalish kelishigi qo’shimchasi– ga o’zbek tilida -ka, -qa, -g’a, -a, -na singari bir qator fonetik va lahjaviy ko’rinishlarga ega. Ularning qo’llanilishi vazifaviy uslublar me’yori jihatidan farqlanadi. -ga, -ka, -qa adabiy tilning yozma va og’zaki shakllarida, -g’a, -a, -na esa badiiy uslubda ishlatiladi: ukamga, maktabga / maktapka, qishloqqa, tufrog’ima, yo’lingg’a, ustina kabi.

-ga ning tomon, sari ko’makchilari bilan sinonimik munosabatga kirishishi yozma nutq uchun asosiy me’yor sanaladi: Xorazm Jaloliddin xayolidek qiziq tush, / Ta’birga par bermasa na bir pari na bir qush, / Sodda G u r l a n s a r i bor, kelar bir bosiq tovush : /"Ko’ngilni ko’targuvchi saboni ko’rmoq bo’lsang,/ Bor Amu b o’ y l a r i g a, borgin do’stginam (O. Matjon).

Ђ. Karimov bu kelishikning tushum kelishigi (Har t o m o n g a tomosha qildi), chiqish kelishigi (Dunyoning b u z i l i sh i g a darak bergan), o’rin-payt kelishigi (...k o l x o z l a r g’ a chopiq sifatsiz o’tayotir), o’rnida qo’llanish hollarini ta’kidlab o’tgan (K a r i m o v Ђ. Yuqoridagi asar, 37-bet). Hozirgi tilimiz uchun bu holatlar me’yor sanalmaydi. Vaqt o’tishi bilan bu kabi sinonimik munosabatlar o’rtasidagi ma’noviy farqlar tobora oydinlasha borayotganini kuzatamiz: birlashmaga boshliq - biron tashkilotning o’ziga boshliq, birlashmada boshliq - tashkilot qaramog’idagi biron-bir bo’limga boshliq, institutda domla - institutdagi fakultetdan birida o’qituvchilik qiladi, institutga domla - ham grammatik, ham uslubiy jihatdan me’yorning buzilishi, shevachilik. Yana qiyoslaymiz: institutda rektor, institutga rektor. Vazifa ifodalash nuqtai nazaridan rektor va domla so’zlari bir-biridan farq qilganligi tufayli, -ga va -da o’rtasidagi sinonimiya ham o’ziga xos tarzda kechmoqda. Uslubiy g’alizlik ikkinchi holatda sezilmaydi. Institutni, aytaylik, universitetdan ajratib ko’rsatishga xizmat qilayapti, xolos. Shu o’rinda u qiymat jihatdan –ning ga teng kelishi mumkin: institutga rektor, institutning rektori.

So’zlashuv va badiiy uslublarda uning belgisiz qo’llanishiga me’yor sifatida qaraymiz: maktab bordingmi (ammo uy bordingmi emas). M a k t a b b o r d i k, og’ir bo’lib qoldik daf’atan (A. Oripov). Ammo mana bu misoldagi jo’nalish kelishigining belgisiz qo’llanishini me’yor deb bo’lmaydi: Qizil sarbon bir d a l a l a r i m qaradi, bir m ye n qaradi (T. Murod).

Chiqish kelishigi qo’shimchasi 20-30 - yillardayoq -dan tarzida me’yorlasha boshlaganini Ђ. Karimov ko’rsatib o’tgan. Uning olim keltirgan O’ z l a r i d a n gapirtirish lozim, O’qituvchilar ikki oylik o t p u s k a d a n ancha dam oladilar, T u p r o q d a n qarasam, bir necha ilonlarning izi bor (K a r i m o v Ђ. Yuqoridagi asar, 39-b.) misollaridagi tushum, o’rin, jo’nalish kelishigi vazifasida qo’llanishlar hozirgi adabiy tilimiz uchun xos emas.

Bu kelishikning -din shakli hozirgi paytda faqat badiiy uslubda me’yorlashgan. Vatan s ye v m a k d i n ortiq /Menga olamda shior bo’lmas (E. Vohidov).

O’rin-payt kelishigi ham ish-harakatning bajarilish o’rni va paytini bildiruvchi vosita sifatida tilimizda uzoq davrlardan beri o’z vazifasini bajarib kelmoqda. Ђ. Karimovning qayd qilishicha, XX asrning boshlarida uni qo’llashda hozirgidan farq qiluvchi tomonlari bo’lgan : tushib qolish (eski sh a h a r hunarmand juda ko’p edi), kerak bo’lmaganda ishlatish (U vaqtda bobongiz ham h a yo t d a edilar), jo’nalish (K o’ z d a ko’rsatib), chiqish kelishigi (masalalalar yu z a s i d a muzokaralar bo’ldi) o’rinda (K a r i m o v Ђ. Yuqoridagi asar, 40-b.) qo’llash kabi. Hozirda esa bu qo’llanishlar adabiy til uchun me’yor emas.

«O’zbek tili stilistikasi» kitobida –da ning - dan va orqali ko’makchisi bilan sinonimik munosabatga kirishishi aytib o’tiladi va quyidagi misollar keltiriladi: r a d i o -d a e’lon qildi – r a d i o o r q a l i e’lon qildi- r a d i o- d a n e’lon qildi. Tushunishimizcha , ikkinchi va uchinchi holatda sinonimiya bor. Birinchisi esa og’zaki nutqdagi e’tiborsizlik natijasi. Ammo qo’lda tarqatdi, qo’ldan tarqatdi, qo’l bilan tarqatdi deyilganda sinonimiya kuzatiladi.

Mana bu misolda esa -da va -dan munosabatlarini va farqlarini anglash yana ham qiyin: X o l a m n i k i d a n qolgan ro’molimni olib kelaman deb bu yoqqa chiqqan edi (A.Majidiy). «Xolamnikida qolgan ro’molim»mi yoki «Xolamnikidan olib kelaman» mi? Birinchisi to’g’ri bo’lsa, -dan ning ishlatilishi noto’g’ri, ikkinchi fikr nazarda tutilgan bo’lsa, so’zlarning joylashish tartibi boshqacha bo’lishi lozim edi.

Ilmiy adabiyotlarda egalik qo’shimchalari -(i)m, -(i)ng, -i, -(s)i,-(i)miz, -(i)ngiz ekanligi ko’rsatilib, ularning variantlari ko’p emasligi aytiladi. Variantlarning ozligi esa ularning tilda me’yorlashishini osonlashtiradi. Bu o’rinda bizning maktab, sizning uy singari birikmalarda ham -ning tufayli anglashiladigan egalik mavjudligini e’tirof etgan holda, morfologik me’yor buzilganligini aytib o’tish lozim. Albatta, bu nutqiy, masalan, poetik talab bilan bo’ladi va uslubiy g’alizlik hisoblanmaydi. Vatanim manim, maktabing sening, uying sening birikmalari to’g’risida ham shu gapni aytish mumkin. Bu yerda ham poetik matn talabi bilan aniqlovchi-aniqlanmish o’zaro o’rin almashadi.

So’zlarda ba’zan P shaxsda egalik va ko’plik qo’shimchalari yonma-yon keladi : kitoblaring, kitoblaringiz kabi. Og’zaki nutqda ba’zan kitobinglar so’zi ham quloqqa chalinib qoladi. Bu yerda ko’plik ma’nosini berayaptimi yoki hurmat ma’nosinimi? Odatda hurmat ma’nosi insonlarga nisbatan bildiriladi : opalarim – opamlar, onalarim – onamlar, tog’alarim – tog’amlar misollaridagi birinchi so’zdagi -lar ko’plik, ikkinchisidagi esa hurmat ma’nosini anglatmoqda. Buning ustiga hurmat so’zlovchining o’zidan yoshi kattalarga nisbatan ekanligi ham sezilib turadi. Yana qiyoslashda davom etamiz : ukalarim – ukamlar, singillarim – singlimlar, jiyanlarim – jiyanimlar misollaridagi ikkinchi so’zlarda qo’shimchalarning joylashishi g’alizroq va ular nutqda hurmatni bildirish maqsadida shu tarzda qo’llanilmaydi. Nutqda ularga nisbatan erkalash ma’qul ko’rinadi va mehribonlikni ifodalashning maxsus vositalari bor. Masalan: ukajonlarim, singiljonlarim, jiyanjonlarim kabi. Shunday ekan, singlinglar, jiyaninglar, kitobinglar, maktabinglar deb ishlatish maqsadga muvofiq emas. «O’zbek tili grammatikasi»da aytilgan mana bu fikr ham mulohazaning to’g’riligini tasdiqlaydi : «Asli hurmat formasi egalik affiksi tarkibidagi son ko’rsatkichini o’z o’rnidan ortga tomon siljitish natijasida yuzaga kelgan deb izohlash mumkin : avval egalik affiksining ikkinchi qismi holatida bo’lib, keyin esa egalik affiksining har ikki qismidan so’ng qo’shiluvchi affiks holatiga o’tgan» (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 188-bet) O’zbek tilida morfologik ko’rsatkichlar orasida –cha, -gina, -choq, - chak, -chiq, -loq, -jon, -xon singari subyektiv baho shakllari ham mavjud bo’lib, ular «asosan, og’zaki so’zlashuv nutqi uchun xos bo’lgan hodisadir. Badiiy asar tilida tez-tez uchrab turuvchi bu formalarni ham og’zaki so’zlashuv nutqi uchun xos bo’lgan elementlar sifatida qarash ma’qul» (Sh o m a q s u d o v A. va boshq. O’zbek tili stilistikasi, 103-bet) Shunday ekan, ularni boshqa vazifaviy uslublarda me’yor sifatida qabul qilib bo’lmaydi.

Prof. Yo.Tojiyevning «O’zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi» asari ham ot so’z turkumi doirasidagi me’yoriy holatlarni belgilashda ishonchli manba sanaladi. Masalan, birgina –chi affiksining –furush, -soz, -kash, -kor, -boz, -paz, -shunos, -go’y, -xo’r, -dor, -navis, -parvar, -do’z, -bon, -xon, -parast kabi qo’shimcha va affiksoidlar bilan sinonimik munosabatga kirishishi mumkinligi, ular qaysi so’zlar qo’shilganda me’yoriy hisoblanishi yoki hisoblanmasligi semantik-uslubiy jihatdan boy faktik materiallar asosida ko’rsatib berilgan : tuyachi – tuyakash – tuyabon, kirachi – kirakash, kemachi – kemakash, mehnatchi – mehnatkash, tilchi – tilshunos, qonunchi – qonunshunos, do’ppichi – do’ppifurush – do’ppido’z, holvachi – holvafurush, muqovachi – muqovasoz, tunukachi – tunukasoz, somsachi – somsapaz, mantichi – mantipaz, maslahatchi – maslahatgo’y, qasidachi – qasidago’y, etikchi – etikdo’z kabilar (T o j i ye v Yo. O’zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi. – Toshkent, 1987, 12-62-betlar). Misollar tahlilidan kelib chiqib, sifat so’z turkumi doirasidagi grammatik birliklar anchagina me’yorlashganligini ayta olamiz. Ularda faqat qo’llanishdagi uslubiy farqlarni ajrata bilish lozim. Masalan, sifat yasovchi qo’shimchalarning asosiy qismi umumiste’moldagi birliklar bo’lib, barcha uslublarda ishlatilsa-da, -dor, -kor, -mand, -omuz, -parast, -parvar, ba-, ser-, no- lar adabiy tilda so’zlashuvchilar nutqida, -iy, -viy, -gan, -simon, -on, -ik, -iv, -al, -shunos affikslarining ilmiy, ommabop va rasmiy uslublarda bir muncha faolligi seziladi. Badiiy uslubda esa –lik qo’shimchasining –liq, -lig’, -luq, -lug’ kabi variantlari ajralib turadi (K a r i m o v S. O’zbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand, 1992, 53-54-betlar). Binobarin, vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan ular ana shu tarzda me’yorlashgan.

Shu o’rinda yana bir holatga e’tiborni qaratish zaruriyati bor. Ayniqsa so’zlashuv nutqida otlarga qo’shilib, sifat yasaydigan –li va turli so’z turkumlariga qo’shilib ot yasaydigan –lik qo’shimchasini bir-biridan farqlaymiz : aytarli – aytarlik, bandli – bandlik, deyarli – deyarlik, dastali – dastalik, jildli – jildlik, sallali – sallalik, serbargli – serbarglik, serzardali – serzardalik, farzandli – farzandlik, shirali – shiralik, haftali – haftalik kabi. Vaholanki ularning vazifalari va anglatgan ma’nolari xususida har bir misol asosida batafsil gapirish mumkin (Ђ u l o m o v A., T i x o n o v A., Q o’ n g’ u r o v R. O’zbek tilining morfem lug’ati. – Toshkent, 1977, 428-429-betlar).

Sonlar o’zbek tilida ozchilikni tashkil qiladi (ular 23 ta). Shuning uchun ham bu sonlarning morfologik me’yori xususida so’z yuritish oson kechadi. Lekin sonlarning ma’no va grammatik jihatdan farqlashga xizmat qiladigan –ta, -ov, - ala, -lab, -larcha, -(i)nchi kabi maxsus shakl yasovchi qo’shimchalar mavjudki, ularning sonlarga qo’shilishida o’z me’yorlari bo’lib, ana shu me’yoriy holatlarni bir-biriga aralashtirmaslik lozim bo’ladi. Masalan, -ta va –(i)nchi qo’shimchalari o’zbek tilidagi barcha sonlarga qo’shiladi va bu me’yor sanaladi. –ov qo’shimchasi ikki, uch, to’rt, besh, olti, yetti sonlariga qo’shiladi va jamlik ma’nosini bildiradi. Bir soniga qo’shilganda esa sonlik doirasida chiqib, olmoshga o’tadi (Bu haqda yana qarang : O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 327-bet). Uning boshqa sonlarga qo’shilishi me’yorning buzilishi sanaladi. –ala qo’shimchasi ham 2 dan 7 gacha bo’lgan sonlarga qo’shiladi. Qolgan holatlarda me’yor buziladi.

Sanoq sonlarga qo’shiladigan va chamani bildiradigan –lab, -larcha, -tacha qo’shimchalari ham odatda o’n dan boshlab yuz, ming, million kabi yirik miqdordagi sonlarga qo’shiladi (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 324-bet). Oltilab, oltilarcha, oltitacha, o’n birtacha, o’n birlab, o’n birlarcha deyish o’zbek tilida odat emas. Chunki bir dan o’n gacha bo’lgan sonlarda aniqlik kuchli bo’lib, umumiylik, jamlash ma’nolarini ifodalashga xizmat qiladi.

Olmoshlar me’yoriga kelganda Ђ.Karimovning «Sovet davri o’zbek adabiy tili taraqqiyoti» asariga tayanib aytish mumkinki, keyingi yuz yillikda jiddiy o’zgarishlar sodir bo’lgan emas. Faqat u, bu, shu ko’rsatish olmoshlarining tarkibida asrimiz boshlarida bitta –n tovushi orttirilib, me’yor sanalgan on – oning (onlarning, oni), onlarni, onga/onlarga, onda/onlarda, ondan/onlardan; bun – buning/bunlarning, buni/bunlarni, bunga/bunlarga, bunda/bunlarda, bundan/bunlardan; shun– shuning/shunlarning, shuni/shunlarni, shunga/shunlarga, shunda/shunlarda, shundan/shunlardan, mun – muning/munlarning, muni/munlarni, munga/munlarga, munda/munlarda, mundan/ munlardan so’zlarining ko’plikni ifodalovchi hamda mu bilan boshlanuvchi shakllari hozirgi adabiy tilimizda tamoman qo’llanmasligini, faqat birlikda qo’llanadigan bunga, bunda, bunda, shunga, shunda, shundan shakllari saqlanib qolganligini kuzatamiz.

Olmoshlarning qo’llanilishi barcha vazifaviy uslublarga xos. Shu bilan birga, ularning biri o’rnida ikkinchisining qo’llanilishi ayrim uslubiy chegaralanishlarni, xosliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, ilmiy uslubda men o’rnida biz ishlatiladi va u kamtarlik alomati sanaladi : Zero, har bir fikrimiz isboti uchun badiiy adabiyotdan ko’plab misollar keltirishga harakat qildik yoki M.N.Kojina morfologik sinonimlarning hammasini stilistik sinonim sifatida qarash mumkin emas demoqchi bo’lsa, biz unga qo’shilamiz (R.Qo’ng’urov). Ilmiy uslubda biz so’zi kamtarlik ifodasi sifatida me’yor sanalsa, so’zlashuv va badiiy uslubda maqtanchoqlik, o’zini katta olish ma’nosida me’yor sanaladi : - Ma, ich, amir, - dedi va kuldi. – Bilib qo’y, b i z d a y amirul-mo’min qo’lidan yolg’iz sen may ichursen (O.Yoqubov).

Ko’rinadiki, hatto bir so’z misolida bir uslub uchun me’yor hisoblangan holat ikkinchi bir uslubga mos kelmaydi.

Me’yorning, shu o’rinda olmoshni qo’llashdagi grammatik me’yorning ataylab buzilishi badiiy adabiyot tilida kuchli uslubiy vositaga aylanishi mumkin. Masalan, K.Yashinning «Nurxon» pyesasida hamisha xotinini senlab gapiradigan Hoji bir o’rinda uni sizlaydi va bu usulni nutqiy vaziyatdagi holat va kayfiyatni ifoda etishning favqulodda kuchli quroliga aylantiradi:

K i m yo. Jon otasi, qizimga rahm qiling. Yosh narsani sil qilib, ajalidan besh kun burun o’ldirmang!

H o j i. Ovozingizni ko’tarmang, jim… Eshitiladi!!

K i m yo . Yetti uxlab tushiga kirmagan kunlarni ko’radimi endi sho’rlik qizim…

H o j i. Jim!! …Gap bitta, indinga to’y, bu haqda birovga og’zingizni ocha ko’rmang! Shu kundan boshlab xotinim kasal, deb gap tarqataman, agar biror narsa payqab qolsam, ertaga xotinim o’ldi, deb ovoza qilish ham qo’limdan keladi! Uqdingizmi, aylanay xotin!..

Yirik so’z turkumlaridan sanaladigan fe’lning qo’llanishida me’yoriy holatlarni belgilash katta tadqiqotlarni talab qiladi. Bu o’rinda biz ishning hajmini hisobga olib, ayrim fe’l ko’rsatkichlari misolida me’yoriy buzilishlarning yuz berishini va buning nutqda salbiy natijalarga olib kelishi mumkinligini ko’rsatib o’tamiz, xolos.

Nutqda, ayniqsa so’zlashuv jarayonida o’zaro farqlanmaydigan -kaz va -qaz qo’shimchalarini olib ko’raylik. «O’zbek tili grammatikasi» ning fe’lga bag’ishlangan qismida ham, A. Ђulomov, A. Tixonov, R. Qo’ng’urovlarning «O’zbek tili morfem lug’ati» da ham ular -gaz qo’shimchasining variantlari, fe’lning orttirma darajasini ko’rsatuvchi birliklar sifatida talqin qilinadi. Haqiqatdan ham shunday. Ammo ular bu vazifani alohida - alohida olingan so’zlarda bajaradi. Ketkazmoq, bitkazmoq deyilish mumkin bo’lgan holda ketqazmoq, bitqazmoq deyish me’yorning buzilishi sanaladi.

Shu o’rinda bir misol xarakterli hisoblanadi. Bu qo’shimchalar bir so’z o’zagiga qo’shilishi ham mumkin: o’tkaz-o’tqaz kabi. Ammo bu yuqoridagi fikrni inkor qilmaydi. Chunki ular bu yerda ham bir xil grammatik vazifani bajarmoqda. Ayni paytda, so’zlardagi ma’no ikki xil: o’tkazmoq - elektr simlarini o’tkazmoq, o’tqazmoq - daraxt ko’chatlarini o’tqazmoq. Bu ikki xillik aslida -gaz qo’shimchasining yuqoridagi variantlari bilan emas, balki so’z o’zagidagi ma’nolar bilan bog’liq. Omonimlik holatni yuzaga keltirgan o’t so’zi birinchi holatda o’tish (o’ yumshoq, til oldi), o’tirtirish/o’tirg’izish (o’ qattiq, til orqa) harakatlari bilan bog’liq holda yuzaga kelgandir. O’ tovushining ikki xil talaffuzi nafaqat ma’noning, shu bilan birga, uning ishtirokidagi so’zga qo’shiladigan qo’shimchaning ham farqlanishiga olib kelgan. Ana shuning uchun ham ularni farqlamasdan ishlatish ma’noning, binobarin, me’yorning buzilishiga olib keladi.

Tahlilni davom ettiramiz. Shu o’rinda –kaz, -qaz qo’shimchalarining bir ko’rinishi sifatidagi -kar, -qar (ammo bu miskar so’zidagi -kar emas, u aslida misgar) qo’shimchasini ham eslashga to’g’ri keladi. Chunki lug’atlarda bitkazmoq-bitkarmoq, o’tkazmoq-o’tkarmoq, chiqazmoq-chiqarmoq, qutqazmoq-qutqarmoq kabi variantlar mavjud (I b r o h i m o v S., B ye g m a t o v E., A h m ye d o v A. O’zbek tilining imlo lug’ati – Toshkent: FAN., 1976; Q o’ n g’ u r o v R., T i x o n o v A. O’zbek tilining chappa lug’ati – Samarqand, 1968). Ammo bu qo’shimcha haqida nomi yuqorida tilga olingan ikki adabiyotda ham hyech narsa deyilmagan. Bu narsa uni –kaz /-qazning dialektal variantini sifatida tushunishimizga asos bo’ldi.

Misollar tahlili bu qo’shimchaning hamma vaqt ham -kaz va –qaz ning o’rnini bosa olmasligini ko’rsatadi. Chunki ularni yuqoridagiday tarzda ishlatish mumkin bo’lgani holda ketkarmoq, yutkarmoq, o’tkarmoq deb ishlatish joiz emas. Shu sababli ular lug’atlarda ham aks etmagan.

Ayni paytda yana bir narsani ta’kidlab qo’yish lozimki, -kar/-qar qo’shimchasi ayrim so’zlar misolida tilimizda –kaz/-qaz ga nisbatan turg’unlashib va faollashib bormoqda: Onadek tug’ma azoblarni, ochliklarni o’ t k a r d i n g i z (N. Qobul). Bu hol ayniqsa chiqarmoq va qutqarmoq so’zlarida yaqqol seziladi. Masalan, Zulfiya «Asarlar» to’plamining II tomligida qutqarmoq ni 7 marta, chiqarmoq ni 14 marta qo’llagani holda, qutqazmoq va chiqazmoq so’zlarini qo’llagan emas (Q o’ n g’ u r o v. R., K a r i m o v S. Zulfiya poeziyasi tilining lug’ati.-Toshkent. O’qituvchi, 1981, 210 va 259-b.).

Endi bir necha og’iz so’z -lan va -lash qo’shimchalari xususida. Ular aslida - la+n, la+sh shaklida bo’lib, birinchisi sifat va sonlarga qo’shilib, fe’l hosil qiladi va odatda o’zlik darajada bo’ladi: shodlandi, otlandi, tinglandi kabi. Ikkinchisi birgalik darajadagi fe’l hosil qiladi: yordamlashmoq, gaplashmoq, xayrlashmoq singari (Ђ u l o m o v A. va boshq . O’zbek tili morfem lug’ati, 427 -b.).

Ammo, bu o’rinda gap butunlay boshqa masalada - ularning o’zaro sinonimlashuvi borasida ketayapti. «O’zbek tili grammatikasi»da «O’zlik daraja formasi asosan - (i)n, ba’zan - (i)l affiksi yordamida obyektli fe’llardan yasaladi: tashlanmoq, maqtanmoq, qo’shilmoq va boshqalar. Bir-ikkita fe’ldagina o’zlik daraja formasining - (i)sh affiksi yordamida yasalishi uchraydi: joyla - joylash, ker – kerish kabi» deyilgan (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 445-446-bet). Ammo til materiallari bunday holatlarning ham anchagina ekanligini ko’rsatadi: asabiylanmoq – asabiylashmoq, butunlanmoq – butunlashmoq, vahshiylanmoq – vahshiylashmoq, dadillanmoq – dadillashmoq, yengillanmoq – yengillashmoq, yovuzlanmoq - yovuzlashmoq, jarangsizlanmoq - jarangsizlashmoq, joylanmoq - joylashmoq, jipslanmoq - jipslashmoq, juftlanmoq - juftlashmoq, zichlanmoq - zichlashmoq, loylanmoq - loylashmoq, loyqalanmoq - loyqalashmoq, moyillanmoq - moyillashmoq, moslanmoq - moslashmoq, muvofiqlanmoq - muvofiqlashmoq, oydinlanmoq - oydinlashmoq, ravshanlanmoq - ravshanlashmoq, ruhsizlanmoq - ruhsizlashmoq, razillanmoq - razillashmoq, sog’lomlanmoq - sog’lomlashmoq, suyuqlanmoq - suyuqlashmoq, soddalanmoq - soddalashmoq, siyqalanmoq - siyqalashmoq, sekinlanmoq - sekinlashmoq. taranglanmoq - taranglashmoq, tetiklanmoq - tetiklashmoq, takomillanmoq – takomillashmoq, tezlanmoq – tezlashmoq, tartiblanmoq – tartiblashmoq, tartibsizlanmoq – tartibsizlashmoq, ulanmoq – ulashmoq, uzoqlanmoq – uzoqlashmoq, uvoqlanmoq – uvoqlashmoq, xastalanmoq – xastalashmoq, xoslanmoq – xoslashmoq, xarobalanmoq – xarobalashmoq kabi.

So’zlarning ana shu shakllari imlo lug’atlarda o’z ifodasini topgan va ularda o’zlik nisbatda qo’llanilayotgan –lan/-lash qo’shimchalarini sinonimlar sifatida qarash, binobarin, bunday qo’llanishlarni me’yoriy holat sifatida anglash mumkin.

Ammo ularning qo’llanilishida aylanmoq – aylashmoq, achchiqlanmoq – achchiqlashmoq, ishqalanmoq – ishqalashmoq, sudlanmoq – sudlashmoq singari holatlar borki, ularda yuqoridagi qo’shimchalarni o’zaro sinonim sifatida qarash mumkin bo’lmaydi. Chunki so’zlarning ma’nosidagi va fe’llar nisbatidagi ikki xillik bunga imkon bermaydi. Gavdalanmoq, foydalanmoq, shodlanmoq, rivojlanmoq hamda qudalashmoq, sizlashmoq, rozilashmoq, ko’maklashmoq so’zlarida esa mazkur qo’shimchalarning o’rnini almashtirish ham mumkin emas. Agar shunday qilinsa, me’yor butunlay buziladi.

-lan/-lash qo’shimchalari masalasida uchinchi bir nozik jihatga ham e’tibor qilishga to’g’ri keladi : tekislanmoq – tekislashmoq so’zlarini olib qaraylik: yer tekislandi, yer tekislashdi gaplarida yer o’z-o’zidan tekis bo’lib borgan yoki tekis bo’lib qolgan ma’nolari anglashiladi. Bunda har ikkala qo’shimcha o’zlik nisbati ma’nosini beradi. Yerni tekislashdi gapida ma’no ham, nisbat ham o’zgaradi. Demak bu o’rindagi tekislashmoq ni birinchi gapdagi tekislashmoq bilan bir narsa deb bo’lmaydi. Yana bir jihatga e’tibor beraylik – yer tekislandi. Bu gapdagi –lan da majhullik ham bor. Shunday ekan bu qo’shimchalarning me’yoriylik darajasini belgilash ancha qiyin kechadi. Ammo u belgilanishi lozim. Chunki bu ham tilimizning nutq jarayonidagi imkoniyatlarini ko’rsatishga xizmat qilishi tabiiy.

O’zbek tilida ravishlar uslubiyati va me’yori haqida olimlarimiz haligacha o’z mulohazalarini bildirishgan emas. Buning sabablari bor, albatta. «Ravishning asosiy belgisi uning o’zgarmasligidir,- deyiladi «O’zbek tili grammatikasi»da,- ya’ni ravish biror so’z bilan bog’lanib, birikma hosil qilganda, o’z formasini o’zgartirmaydi, hyech qanday so’z o’zgartuvchi affiks olmaydi» (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 528-bet).

Ravishlardagi ana shu o’zgarmaslik uning qo’llanishidagi uslubiy xilma-xillik bo’lishini chegaralaydi. Shu bilan birga, ularning nutq jarayonidagi me’yorlashishini, turg’unlashishini osonlashtiradi.

Shunga qaramasdan, ayrim misollar yordamida ravish so’z turkumiga oid so’zlarda ham me’yor muammolari mavjudligini kuzatish mumkin. Chunonchi fors-tojik tilidan kirib kelgan –ona qo’shimchasining ishlatilishi misolida ana shu masala mavjud. Bu qo’shimchaning o’zbek tilidagi –lar va –chasiga qo’shimchalariga teng kelishi ilmiy adabiyotlarda qayd qilib o’tilgan (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 532-bet). Dabdurustdan qaraganda shundayligi ham to’g’ri. Ammo qator misollarni tahlil qilib, til faktlarini me’yor prizmasidan o’tkaza boshlagandan so’ng bu qarashning ayrim izohtalab o’rinlari ham ma’lum bo’lib qoladi. Misollarga murojaat qilamiz: ayyorona – ayyorlarcha – ayyorcha - ayyorchasiga, beadabona – beadablarcha, birodarona – birodarlarcha, bahodirona – bahodirlarcha, botirona – botirlarcha – botirchasiga, go’dakona – go’daklarcha – go’dakchasiga, do’stona – do’stlarcha – do’stchasiga, zolimona – zolimlarcha, iblisona – iblischasiga – iblislarcha, mag’rurona – mag’rurlarcha, mardona – mardlarcha – mardchasiga, mastona – mastcha, mag’rurona – mag’rurchasiga, mohirona – mohirlarcha – mohirchasiga, pahlavonona – pahlavonlarcha, tajavvuzkorona – tajavvuzkorlarcha, firibgar – firibgarlarcha – firibgarchasiga, faqirona – faqirlarcha, xoinona – xoinlarcha, qahramonona – qahramonlarcha – qahramonchasiga kabi variantlar tilimizda yashab kelayotganligi imlo lug’atlarda qayd etilgan. Ammo adibona, badbaxtona, betarafona, donishmandona, dilbarona, dilovarona, devkorona, johilona, jinoyatkorona, jasurona, zohidona, zaifona, ig’vogarona, isyonkorona, kamtarona, lutfkorona, muloyimona, ma’sumona, majnunona, muzaffarona, makkorona, mutakabburona, mug’ombirona, ma’yusona, namoyishkorona, ojizona, odilona, oshkorona, oqilona, payg’ambarona, razilona, riyokorona, sitamkorona, san’atkorona, tashabbuskorona, takabburona, fidokorona, xoloskorona, xiyonatkorona, xolisona, ehtiyotkorona, g’oyibona, g’olibona, g’aribona kabi so’zlarga –larcha, -chasiga qo’shimchalarining qo’shilishini o’zbek tili va imlo va morfem lug’atlarida uchratmadik. Bundan ana shu so’zlar doirasida ular sinonim emas ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi. Faqatgina shu narsani ta’kidlash zarur bo’ladiki, misollar tahlilida bu uch qo’shimcha sinonimiyasida nutqiy me’yor asosiy o’ringa chiqishi ma’lum bo’lib qoladi.

Boshqacha aytganda, bu so’zlarning deyarlik barchasiga, faqatgina oshkor va g’oyib so’zlarini istisno qilgan holda, -larcha qo’shimchasini qo’shish to’g’ri bo’ladi va ularning ishlatilishini me’yor hisoblash mumkin. Lekin –chasiga qo’shimchasi haqida bu gapni aytish hamma vaqt ham to’g’ri emasday ko’rinadi. Mas., biz nutqimizda so’zlarni, garchi grammatik jihatdan qo’pol xato hisoblanmasa-da, badbaxtchasiga, betarafchasiga, go’dakchasiga, dadilchasiga, johilchasiga, zaifchasiga, muhibchasiga, muloyimchasiga, mas’umchasiga, muzaffarchasiga, ma’yuschasiga, namoyishkorchasiga, ojizchasiga, oshkorchasiga, oqilchasiga, olimchasiga, razilchasiga, sitamkorchasiga, tajavvuzkorchasiga, xoinchasiga, xolischasiga, g’oyibchasiga, g’aribchasiga tarzida qo’llashga odatlangan emasmiz. Ayrim holatlarda ba’zi shaxslar va badiiy adabiyot tilida qo’llanganda ham ularni ommalashgan, binobarin, me’yorlashgan deb aytish qiyin.

Bu qo’shimchalarning ishlatilishida ba’zan yuqorida aytilganlarning aksini ko’rish ham mumkin. Mas.: dehqonchasiga, dehqonlarcha tarzida tilimizda faol ishlatilishi bilan birga dehqonona deyish me’yorlashgan emas.

Ma’lum bo’ladiki, chegaralangan tarzda bo’lsa-da, ravishlar me’yori haqida ham so’z yuritish mumkin. Ularning me’yoriy holatlarini belgilashda xuddi boshqa so’z turkumlarida bo’lgani singari, matn - nutqiy jarayon hal qiluvchi vazifani o’taydi.

Shunday qilib, yuqorida bildirilgan mulohazalardan xulosa qilishimiz mumkinki, tilimiz morfologik shakllarining so’zlardagi yasalish, shakl hosil qilish va o’zaro grammatik munosabatlarga kirishish imkoniyatining kengligi tabiiy ravishda ayrim me’yoriy muammolarni ham keltirib chiqaradi. Bo’lajak mutaxassis sifatida filolog talabalar bu muammolarni ilg’ab borishi, ularni tahlil qilishi, nome’yoriy holatlarni bartaraf etish yo’llarini izlashi va piravordida ilmiy asoslangan ma’qul variantlarni amalda qo’llashi va boshqalarga tavsiya etishi zarur bo’ladi.

6-ma’ruza: S i n t a k t i k m ye ‘ yo r