Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy-siyosiy hayotimizning, shubhasiz, barcha jabhalarini qamrab oladi

R ye j a:

1. Sintaktik me’yor tushunchasi.

2. Gap qurilishining sintaktik me’yori.

3. Inversiya.

4. Sintaktik me’yorning vazifaviy chegaralanganligi.

5. Badiiy matnda sintaktik me’yor.

6. Poetik sintaksis.

7. Ilmiy, so’zlashuv uslublarida me’yor.

Tayanch so’z va iboralar :

Sintaktik me’yorning amal qilish doirasi. So’z birikmalarida, gapda so’z tartibi. To’g’ri tartib. Inversiya. Nasr va nazmiy matn va me’yor. Uslublar va gap qurilishi.

Sintaksis doirasida me’yorning amal qilinishi deganda, avvalo, grammatik jihatdan to’g’ri tuzilgan nutqni ko’z oldimizga keltiramiz. Grammatik jihatdan to’g’ri bo’lishlik gap tarkibidagi so’zlarning o’zaro mazmuniy muvofiq kelishiga – valentligiga bog’liq bo’ladi.

Bu xususiyat, ayniqsa so’z birikmalariga tegishli bo’lib, ular tarkibidagi semantik va grammatik aloqaning kuchliligi, ulardagi a’zolar yaxlit holda gap tarkibida paradigma hosil qilishi ana shu a’zolar o’rtasidagi aloqalarning turg’unligini, binobarin, me’yorning muntazamligini taqozo qiladi.

Ana shu muntazamlik tilimiz boyligining turg’un birikmalar deb ataladigan qismida mavjud va ular asrlar davomida tilimizda deyarlik o’zgarishga uchramasdan abjag’ini chiqarmoq, avjiga minmoq, avzoyi buzilmoq, adabini yemoq, adi-badi aytishmoq, amalga oshirmoq, asabga tegmoq tarzida qo’llanilib kelinmoqda.

Shuni ham esdan chiqarmasligimiz kerakki, ular ham o’rni bilan o’zgarishlarga uchrashi mumkin. Badiiy nutq va so’zlashuv nutqida shunday holatlarga duch kelamiz. Mas., badiiy nutqda muallifni tilda mavjud bo’lgan turg’un birikmaning aynan shu holati qanoatlantirmaydi, deb hisoblaylik. Shunday paytda u o’z fikri yoki hissiyotini to’laroq ifoda etish uchun birikmani qisman o’zgartirishlarga uchratib ishlatadi yoki mavjud qolip asosida yangilarini yaratadi. «Odatda, - deydi A.Mamatov. – tilda mavjud frazeologik birliklar obrazi asosida yaratilgan frazeologik xarakterdagi so’z birikmalarida norma doirasidagi frazeologizmlarning strukturasi va uning umumiy komponentlari saqlanib qoladi. Shuningdek, asl frazeologik birlikning umumiy ma’nosi ham okkazional variantda o’z ifodasini topadi» (M a m a t o v A.E. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tilida leksik va frazeologik norma muammolari. – Toshkent, 1991, 266-267-betlar). Shundan so’ng ular qiyoslanadi : me’yoriy variant – muallif varianti : xotin deb qo’ynimga solganim ilon bo’lib chiqdi – bulbul deb qafasga solganim olaqarg’a bo’lib chiqdi; bildim dedim tutildim, bilmadim dedim qutildim – qatiq ichgan qutuldi, ayron ichgan tutildi; tili qichimoq – tilini burga chaqmoq; janjal boshlagan Turdali, kaltak yegan Berdali – aravani ot tortarkan-u, it hansirarkan; jonim-jonim deb jonini olmoq – boshini qashlab turib qorniga mushtlamoq kabi.

Bu holatlarni grammatik me’yorning buzilishi deb bo’lmaydi. Demak, so’z birikmalaridagi me’yoriy o’zgarishlarni turg’un birikmalar tarkibidan axtarish to’g’ri emas. Ayni paytda, yuqoridagi o’zgarishlarni frazeologik me’yorning buzilishi deb qarashga ham shoshilmaslik kerak. Chunki uni qo’llanish jarayonining o’zi belgilab beradi. Agar tavsiya etilgan, yaratilgan yangi variant nutqda erish tuyulsa, muomalada ommalashmasdan, lug’atga kirmasdan qolib ketaveradi. Binobarin, tilimiz me’yoriy buzilishdan saqlanib qoladi. Mabodo qabul qilinib, ommalashsa, uni me’yorlashdi deb hisoblashga asos paydo bo’ladi.

Erkin so’z birikmalarining bitishuvli, boshqaruvli, moslashuvli shakllari mavjud. Ular orasida bitishuvli birikmalar me’yorga munosabati bilan ajralib turadi. Ot+ot tipidagi birikmalarni olib qaraylik : kumush qoshiq, movut chakmon, chilvir belbog’, zar do’ppi, g’isht devor kabi. Bu birikmalar ongimizda kumush (metall)dan yasalgan qoshiq, movut (material)dan yasalgan chakmon, chilvir (arqon)dan bo’lgan belbog’, zardan tikilgan do’ppi, g’ishtdan qurilgan devor tarzida shakllanadi. Ammo ularni aynan shu tarzda qo’llash me’yor sanalmaydi. Tildagi tejamkorlik, qisqalikka intilish qoidalari ularni dastlab qo’llagan shakllarda aytish va yozishni taqozo qiladi.

Nisbiy sifat + ot tipidagi birikmalar orasida ularning yuzaga kelishiga xizmat qiluvchi – li qo’shimchali shakllari mavjud: mazali ovqat, aqlli odam, kulgili holat, g’ayratli yigit kabi. Bu birikmalarning aniqlovchi qismi ikki a’zodan iborat bo’lgan ko’rinishlari ham uchraydi: o’tkir tig’li pichoq, qora ko’zli bola, jigar rangli sumka, o’ta aqlli odam, juda g’ayratli ayol, nihoyatda kuchli shamol singari. Ularning bir qismini belgisiz – o’tkir tig’ pichoq, qora ko’z bola, jigar rang sumka tarzida qo’llash mumkin bo’lgani holda, ikkinchi qismini bunday qo’llash mumkin bo’lmaydi, me’yor buziladi.

Shuni ham aytish kerakki, belgili-belgisiz holatlarning nutqda o’zaro o’rin almashinib qo’llanishi grammatik me’yor nuqtai nazardan mumkin bo’lsa-da, uslubiy me’yor jihatdan ular bir-biridan farqlanadi. «O’zbek tili grammatikasi» da bu fikrni tasdiqlovchi bir tahlil keltirilgan: qora ko’zli (bola) umuman bolaning ko’zi qora, lekin qora ko’z (bola) birikmasi o’zaro jipslashganda, rangni emas, butun bir tushuncha – go’zallikning belgisini ifodalovchi qo’shma so’zdir (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom – Toshkent, 1975, 36-bet). Bu tahlilni boshqa misollar asosida ham davom ettirish mumkin.

Boshqaruvli va moslashuvli birikmalarda ham belgili va belgisiz holatlarga duch kelamizki, ularga grammatik me’yor qoidalri asosida munosabat bildirish mumkin. Masalan, jo’nalish kelishigi uchun asosan belgili holat me’yor sanaladi: vatanga muhabbat, do’stga ishonch, xo’jalikka rahbar, oilaga bosh kabi. Faqat ayrim holatlardagina belgisiz qo’llanishi mumkin: Kunlarimiz jilg’alarday o’tdilar oqib, / M a k t a b b o r d i k – og’ir bo’lib qoldik daf’atan (A. Oripov).

Mana shunday belgisiz qo’llanish qaratqich va tushum kelishiklari uchun ham me’yor sanalishi tilimizda ko’p uchraydi: maktab bog’i, sinf jurnali, kitob varag’i, orden lentasi, kitob o’qimoq, kino ko’rmoq, mol boqmoq, sigir sog’moq, paxta termoq kabi. Yana: Qarshingda turibdi u m- r i m bir kuni (J. Kamol), Elga sabr bardoshdan bo’lak n a r s a ber (H. Xudoyberdiyeva). Ammo yuqoridagi singari belgisiz shakllar o’rin-payt va chiqish kelishikli birikmalar uchun me’yor sanalmaydi.

So’zlarni o’zaro grammatik munosabatga kirishtiruvchi kelishik qo’shimchalarining, masalan tushum kelishigining – i (n), jo’nalish kelishigining – a, -na, -qa, -g’a, chiqish kelishigining – dan, qaratqich kelishigining –(i) m, - n, - nung, - ing shakllari ham mavjud va ularning nutqda qo’llanishi adabiy til nuqtai nazaridan me’yorning buzilishi sanaladi. Ammo vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan bunday emas. Ular badiiy va so’zlashuv uslublarida ishlatilishi mumkin.

Ikkinchi navbatda esa so’z o’zgartuvchilar yoki yordamchi so’zlar shaklidagi grammatik vositalarning o’z o’rnida ishlatilishi muhim sanaladi. Egalik qo’shimchalarini olib ko’raylik. Bu qo’shimchalarni olgan so’zlar odatda qaralmish sanaladi hamda grammatik jihatdan shakllangan- shakllanmaganligidan qat’iy nazar, uning oldida qaratqich bo’ladi: mening ukam, sening ukang, uning ukasi, ukam, ukang, ukasi kabi. Bunday holatlarda me’yorning buzilishi kuzatilmaydi.

Me’yoriy grammatika qoidasiga muvofiq aniqlovchi-aniqlanmish qurilishli birikmalarda aniqlovchi qaratqich kelishigi shaklini olganda aniqlanmish ham uncha mos shaklda turlanishi lozim bo’ladi. Ammo ayrim holatlarda, masalan badiiy matnda misralardagi bo’g’inlar sonining qat’iy bo’lishi haqidagi qoidadan kelib chiqib, bunday bo’lmasligi ham mumkin: Ђururing sig’maydi po’lat teringga, / Sharaflar yuki bor s ye n i n g b u n k ye r d a (Ђ. Ђulom). Egalikning bu tarzda ifodalanishi badiiy uslub me’yoriga to’g’ri kelar, ammo umuman grammatik me’yor yoki boshqa vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan uni me’yor hisoblay olmaymiz.

Ayrim tadqiqotlarda tahlil materiali sifatida dadasilar keldilar, tog’asilar gapirdilar misollari keltiriladi. Bu yerdagi egalikni ifoda etuvchi – si qo’shimchasining –lar dan oldin keltirilishisun’iylik bo’lib, grammatik me’yor tarozisiga to’g’ri kelmaydi (Qarang: H o j i ye v a H. O’zbek tilida hurmat maydoni va uning lisoniy-nutqiy xususiyati: Filol.fan.nomz. …dis.avtoref. – Samarqand, 2001, 17-bet).

Egalikning ko’plik shaklda ifodalanishi ham yuqorida ta’kidlaganimiz aniqlovchi-aniqlanmish birikuvi qoidasiga muvofiq kelishi lozim: bizning sevgimiz, sizning sevgingiz, ularning sevgisi kabi. Ammo nutqda hamma vaqt ham bunday bo’lavermaydi. Ular bizning uy, bizning mahalla, bizning maktab tarzida qo’llanishi, egalik qo’shimchasi bajaradigan vazifani qaratqich kelishigi ko’rsatkichi o’z zimmasiga olishi ham mumkin va bunda grammatik me’yor buzilgan hisoblanmaydi. Hatto bizning uy, bizning mahalla shaklida qo’llanishlar so’zlashuv nutqida ommalashib ketgan. Ushbu birikmalarning aniqlovchi qismi nutqda qo’llanilmaganda esa ularni egalik qo’shimchalarisiz ishlatish mumkin bo’lmaydi.

So’z birikmalarining shakllanishiga xizmat qiluvchi grammatik vositalar orasida kelishik qo’shimchalarining o’rni alohida ekanligi ma’lum. Ular haqida «Morfologiya» mavzusida alohida to’xtalganimiz. Bu o’rinda faqat ularning ko’makchilar bilan sinonimik munosabatidagi me’yoriy holatlarga to’xtalamiz.

O’zbek tilida kelishiklar va yordamchi so’zlar tadqiqiga oid kuzatishlarga tayanib aytish mumkinki, to’rtta kelishik qo’shimchasi ko’makchilar bilan sinonimik munosabatga kirishadi:

- ga / sari (dushmanga yuzlandi / dushman sari yuzlandi, ko’chaga otlandi /ko’cha sari otlandi ), - ga /uzra (olamga chiqqanda quyosh / olam uzra chiqqanda quyosh), - ga /tomon (qizga qaradi / qiz tomon qaradi, unga burildi / u tomon burildi, o’ziga tortdi / o’zi tomon tortdi), - ga /bilan (qahqahaga to’ldi, qahqaha bilan to’ldi), - ga /uchun (ukamga oldim / ukam uchun oldim) kabi. Mana shu tarzda – ni qo’shimchasi bilan, haqda, - da qo’shimchasi bo’ylab, ichra, bilan, - dan qo’shimchasi sababli, orqali, tufayli, osha, bo’ylab, uzra, ichra, bo’yicha, to’g’risida, bilan, uchun ko’makchilari bilan sinonimik munosabatga kirishadi.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ular bir matnda biri ikkinchisining o’rnini bosa olishi, ikkinchi bir holatda ana shu vazifani to’liq bajara olmasligi mumkin. Bu masalaning uslubiy tomonlari, albatta. Gapda so’zlarning o’zaro birikishiga xizmat qiladigan grammatik vosita sifatida me’yoriy talablarga javob berish-bermaslik esa boshqa masaladir.

R.Qo’ng’urovning quyidagi gaplariga e’tibor beraylik: «Hozirgi o’zbek tilida maktab tomon kuzatib bordi, deyish mumkin bo’lgan holda, funksiyasi bir xil bo’lishidan qat’iy nazar, qarab, qadar kabi ko’makchilarning belgisiz tushum bilan maktab qarab, maktab qadar tarzida qo’llab bo’lmaydi. Bu ko’makchilar kelganda tobe so’z, albatta belgili qo’llanilishi kerak. Aks holda fikr noaniqligi kelib chiqadi, aytilmoqchi bo’lgan fikr eshituvchiga yetib bormaydi. Maktab so’zini jo’nalish kelishigi qo’shimchasisiz yuqoridagi ko’makchilar bilan birgalikda qo’llab ko’raylik: Karim Salimani maktab qadar kuzatib bordi; Karim Salimani maktab qarab kuzatib bordi; Karim Salimani maktab tomon kuzatib bordi. Bu gaplarning faqat uchinchisi adabiy til normasiga to’liq mos keladi. Qolgan ikkitasi esa hozirgi o’zbek tili normasiga unchalik mos kelmaydi» (Q o’ n g’ u r o v R. O’zbek tili stilistikasidan ocherklar. – Samarqand, 1975, 97-bet). Olimning fikrini qo’llab-quvvatlagan holda faqat bir narsani qo’shimcha qilish mumkinki, maktab tomon birikmasining me’yorlashuvi uning ko’pchilik tomonidan qo’llanish chastotasi bilan bog’liq. Qadar, sari ko’makchilari o’z sinonimlari qarab va tomon ga nisbatan nutqda, ayniqsa so’zlashuv nutqida kam qo’llaniladi. So’zlashuv nutqi esa til biriliklarining me’yorlashuvi uchun eng qulay imkoniyat sanaladi. Shu ma’noda hatto qarab ko’makchisining qadar va sari ga qaraganda –ga o’rnida qo’llanishning ommalashib, me’yorlashib borayotganini kuzatish qiyin emas.

Bu o’rinda xulosa sifatida shuni qayd qilish mumkinki, nutqiy jarayonda so’zlarning o’zaro birikuvini tashkil qiluvchi so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar va ularning ayrim ko’makchilar bilan sinonimiyasi o’zbek tilining fikrni eng nozik jihatlari bilan ifoda etishdagi imkoniyatlari naqadar kengligidan dalolat beradi. Binobarin, ular uslubshunoslik uchun qimmatli material bera oladi. Masalan, ularning o’zaro almashinib qo’llanishiga me’yor nuqtai nazardan qaraganimizda esa grammatik me’yor nomuvofiqligi uslubiy me’yor buzilishlariga qaraganda nisbatan kam diqqatni tortadi.

Uchinchi tomondan, gap tarkibidagi sintaktik bo’laklarning joylashish o’rnining turg’unlik darajasi ham me’yorni belgilaydi.

Biz bu o’rinda o’zbek tilida gap qurilishining og’zaki yoki yozma nutq shakllarida va vazifaviy uslublarida namoyon bo’lish xususiyatlarini unutmagan holda dastlab gap tizimida so’zlarning odatdagi joylashuvi haqidagi qarashlarni eslaymiz. «So’zlar tartibi, - deyilgan «O’zbek tili grammatikasi»da, – gap bo’laklarining nutqda o’rinlashishini bildiradigan sintaktik hodisadir. O’zbek tilida so’zlar tartibi asosan erkin, lekin unda so’zlarning bog’liq tartibi ham uchraydi. Bu hol o’zbek tili gap qurilishining o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatadi» (O’zbek tili grammatikasi, P tom. – Toshkent, 1975, 178-bet). O’zbek tili grammatikasi tadqiqiga oid adabiyotlarda gap tarkibidagi so’zlarning joylashishi asosan erkin ekanligi ta’kidlansa ham (O’zbek tili grammatikasi, P tom, 184-bet), bu erkinlikning ma’lum mantiqiy-grammatik qonuniyatlar doirasida bo’lishini unutmasligimiz kerak. Gap qanday shakllar va birliklardan tashkil topgan bo’lishidan qat’iy nazar, u shakllanish jarayonida o’z tabiatidan kelib chiqib, ma’lum me’yorlarga bo’ysunadi.

Demak o’zbek tili sintaktik me’yorlarini belgilashda gaplarning erkin tartibini nazariy asos qilib olsak to’g’ri bo’ladi. Chunki, Samarqand – viloyatimizdagi yirik shahar yoki Viloyatimizdagi yirik shahar - Samarqand gaplarida yoki Men qishlog’imizdan kecha keldim / Men kecha qishlog’imizdan keldim / Qishlog’imizdan kecha men keldim gaplarida so’zlar va ularning o’rin almashinishi mazmunni o’zgartirib yuborgan emas. Shunday ekan bu yerda grammatik me’yor buzilgan deb aytib ham bo’lmaydi. Sodir bo’lgan ma’lum matniy o’zgarishlar esa uslubga tegishlidir.

Tilimizda gaplar tugallangan bir fikrni ifoda etishi, predikativlik xususiyatiga ega bo’lishi bilan bir qatorda ular ma’lum grammatik shakllar va ko’rinishlarni ham oladi. Shu ma’noda ular bir tarkibli va ikki tarkibli singari turlarga ajratiladi. Gapning bu shakllari nutqda, tabiiyki, o’ziga mos imlo va talaffuz me’yorlarining bo’lishini taqozo qiladi. Bu me’yorlar garchi bir gap doirasida bo’lsa ham bir-biriga o’xshamasligi mumkin.

Modomiki, gapda so’zlarning joylashish tartibi haqida mulohaza yuritilayotgan ekan, biz odatda to’laqonli grammatik shakllanish namunasi deb hisoblaydigan ikki tarkibli gaplarni tahlil materiali qilib olsak, to’g’ri bo’ladi.

Gapning bosh bo’lagi sanaladigan ega o’ziga oid so’zlar bilan gapning boshida kelishi, kesim esa xuddi shunday so’zlar bilan gapning oxirida kelishi, har qaysi bosh bo’lakka oid so’zlar esa ulardan oldin qo’llanilishi o’zbek tili uchun odatdagi to’g’ri tartib, ya’ni me’yor ekanligi tilshunosligimizda allaqachon ma’lum. Demak, ana shu tartibning buzilishini me’yorning buzilishi deb baholaymiz. Ayrim misollar keltirish bilan cheklanamiz: Gazeta o’z savollariga qoniqarli javob topolmaydi millat ichidan (I. Ђafurov. Millatning billurlanishi), It - insonning do’sti – Insonning do’sti – it. Men gado Xonzodaga ko’nglimni berdim, do’stlarim (qo’shiqdan), O’lmoq uchun sen tug’ilgan emassan, /Zax tuproqning bag’riga sen uvolsan (H. Olimjon). Keyingi ikki misoldagi, ayniqsa uning birinchisidagi gado so’zining kimga qaratilganini aniqlash uchun alohida diqqat yoki intonasiya zarur bo’ladi.

Grammatik me’yorlarni belgilash jarayonida mantiqiy fikrlash va uning natijasida yuzaga keladigan grammatik qurilishlar, shakllar o’rtasidagi munosabat masalasi ham muhim. Chunki ularning o’rtasida ajratilib bo’lmaydigan bog’liqlik mavjud. Shu bilan birga, mantiq va til qonuniyatlariga ko’ra ularni aynan bir narsa deb ham bo’lmaydi. Tafakkurda umumiy tarzda, fikr egasining ifoda maqsadi va niyatidan kelib chiqib, yuzaga kelgan hosila mulohaza nutqda turli grammatik shakllarda ifodalanishi mumkin. Masalan, oling, olib turing, olib o’tiring, ovqatga qarang, ovqatdan oling, ovqatni oling, boshlang, boshladik, dasturxonga qarang, dasturxonga qarab o’tiring, qani-qani; qani, mehmon; marhamat, marhamat qiling, qolmasin, shu qolib nima bo’ladi, oling mehmon, yeb o’tiring, yeb turing, olib turing va hokazo shakllardagi garmmatik qurilmalar so’zlashuv uslubida me’yor sanaladi va bitta «yemoq» semasi atrofida birlashadi. Ayni paytda, shu ma’noni beradigan ovqatdan iste’mol qilib turing, mehmon; ovqatdan tanavvul qilib turing, mehmon; iste’mol qiling, tanavvul qiling singari qurilmalar ham garchi «yemoq» ma’nosini bersa-da, so’zlashuv nutqi uchun me’yor hisoblanmaydi.

Buning ustiga, agar sinchiklab tahlil qilinsa, yuqoridagi sintaktik birikmalarning har biri matnda alohida ma’no nozikliklarini, uslubiy farqlanishlarni hosil qilishi ham mumkin. U yana o’z navbatida har bir holatdan kelib chiqadigan grammatik me’yorlar haqida mulohaza yuritishimizga imkon beradi.

Agar sintaktik me’yor hajmini ana shu qamrov doirasida tasavvur qiladigan bo’lsak, alohida olingan gap, kichik yoki katta matn tarkibidagi til birliklarini ularga sinonim bo’lgan boshqa birliklar bilan yoki o’zaro o’rnini almashtirib qo’llashning mumkinligi nutq jarayonida katta uslubiy imkoniyatlarni keltirib chiqarish bilan birga, ma’lum darajada me’yoriy buzilishlarni paydo qilishi mumkinligi ham aniq bo’lib qoladi.

Shuning uchun ham har bir tilning o’ziga xos me’yori mavjudligi haqidagi fikr , ayniqsa, sintaktik me’yor bilan aloqador bo’ladi. Darhaqiqat, har bir milliy tildagi gap qurilishi o’ziga xos tarzda shakllanadi, jumladan o’zbek tilida ham.

Nutq uchun faqat ma’lum so’zlardagi turlicha ma’nolarni bilish emas, balki ulardan muomala jarayonida foydalana olish, munosabatlarning, fikr-mulohazalar, hissiyotlarning eng nozik jihatlarini ham ifodalab berishga xizmat qildirish muhim sanaladi. Nutqni shakllantirishdagi piravord maqsad ham ana shu. Ammo ko’zda tutilgan matnni shakllantirish uchun so’z va uning ma’nolarini bilishning o’zigina yetarli bo’lmaydi. So’zlovchi yoki yozuvchi niyati ana shu omillar bilan bir qatorda til birliklarining matnda o’zaro grammatik aloqasini ta’minlash tufayligina amalga oshadi. Boshqacha aytganda, nutq jarayonidagi til birliklariaro sintaktik munosabat fikrning to’laqonli ifodasida katta mavqyeni egallaydi. Masala ana shu tarzda qo’yilar ekan, tilimiz rivojida sintaktik me’yorlarni belgilash ham muhim o’rin tutadi.

Gaplarning ifoda maqsadiga ko’ra bo’linishlarida me’yoriy mustahkamlik turlicha ekanligini kuzatish mumkin. Masalan, darak gaplarda shakl va mazmun munosabati zich bog’liqlikda bo’ladi, «sintaktik darak ma’nosi gapning sintaktik darak shakli orqali ifodalanadi» (M a h m u d o v N., N u r m o n o v A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. Sintaksis. – Toshkent, 1995, 49-bet). Lekin so’roq gaplardagi mazmuniy ifoda doirasining kengligi, ya’ni bir sintaktik shakldagi gapning matnda har xil ma’nolarni ifodalashi mumkinligi bu gaplarning turli nutqiy vaziyatlardagi me’yoriy holatlarni belgilab olishga zarurat tug’diradi. «O’zbek tilining nazariy grammatikasi» asarining mualliflari bu xildagi gaplarda sof so’roq mazmunining bo’lishidan tashqari taajjub, gumon, buyruq, darak, tashvish, g’azab, kinoya singari bir qator qo’shimcha ma’nolar ifodalashi haqida mulohaza yuritishib, ularni mazmun va shakl jihatdan mutanosib va nomutanosib bo’lgan so’roq gaplar, deb ikkiga ajratishadi (M a h m u d o v N., N u r m o n o v A. O’sha asar, 51-52-betlar).

Shu bilan birga, tahlillar, garchand shaklan bir bo’lsa ham, bu gaplardagi mazmun imkoniyatlarining kengligi ularning hammasiga bir xil me’yoriy o’lchovlarni qo’llab bo’lmasligini ko’rsatadi. Boshqacha aytganda, ko’zda tutilgan mazmunni ifodalash uchun ular maxsus ohang yordamida ijro etilishi lozim bo’ladi (M a h m u d o v N., N u r m o n o v A. O’sha asar, 51-bet). Mas.: Bahor keldimi? «Bahor keldimi?» - dedingmi? «Bahor keldimi?» emish! «Bahor keldimi?» ekan. «Bahor keldimi?» ham gapmi! «Bahor keldimi»ng nimang? Bahor keldi? Bahor keldi?! gaplari umumiy ma’noda bahorning kelishi haqidagi so’roq mazmunini va unga munosabatni bildirsa ham yuqoridagi har bir grammatik shakl samimiy, xolisona so’rash, eshitmaganini bilib olish uchun so’rash, mensimaslik, achchiqlanish, taajjublanish, ta’kidlash singari turli xil ma’no ottenkalarini ohang yordamida farqlaydi.

Darhaqiqat, ohang xususida. Tilimizda, garchi u nutqning barcha ko’rinishlarida yaqqol bilinib turadigan vosita sanalmasa ham, so’zlashuv jarayonida ahamiyati juda sezilib qoladi. Gap shakliga sirtdan qarab bu darak, so’roq yoki undov gap deb dastlabki yuzaki bahoni beramiz. Ammo yuqoridagi singari so’roq gaplardagi maslahat, iltimos, yalinish, ko’ndirishga harakat qilish, avrash, tashviqot qilish singari ma’nolarni gap tarkibidagi hyech bir grammatik yoki tinish belgi ifoda eta olmaydi. Bu masalani faqat ohang hal qilishi mumkin.

Ushbu gaplarni qiyoslaylik: Qo’y, menga u kunlarni eslatma! Menga u kunlarni eslatma, qo’y! Qo’ygin, menga u kunlarni eslatmagin! Menga u kunlarni eslatmagin, qo’ygin! Qo’ygin, u kunlarni eslatma menga! Qo’ygil, u kunlarni eslatma menga! Bu gaplar ham xuddi yuqoridagi so’roq gaplarda kuzatilgani kabi, garchi umumiy ma’noda o’tgan voqyea-hodisalarni eslatmaslikka da’vat qiliyotgan bo’lsa-da, bu da’vat har bir gapda ohang ko’magida so’zlovchi maqsadiga mos tarzda ifoda etilmoqda, vazifaviy uslublar jihatidan ham farqlanmoqda.

Nutqda ohangning naqadar muhim omil ekanligini mana bu misollar ham yana bir bor tasdiqlaydi: I m o n s i z, v i j d o n s i z, siz aziz inson / Kamolim, hayotim, aziz onajon (D.Komilova). Parchadagi imonsiz, vijdonsiz so’zlarini o’zbek tilida urg’u odatda oxirgi bo’g’inga tushadi, degan qoidaga amal qilib, imonsúz, vijdonsúz tarzida talaffuz qiladigan bo’lsak, nihoyatda xunuk ifoda kelib chiqadi. Agar bu so’zlardagi –siz qismi ta’kid yuklamasi vazifasini bajarayapti, shuning uchun urg’u so’zning o’zak qismidagi ikkinchi bo’g’inga tushishi lozim degan mulohaza bilan talqin qilinsa, imónsiz, vijdónsiz tarzida talaffuz qilinsa, muallif kutgan ma’no kelib chiqadi. Aslida she’rni bu qoidalardan bexabar oddiy kishi ham o’qishi mumkinligi hisobga olinib, Siz imon, siz vijdon, siz aziz inson tarzida tuzilganda edi munozaraga ham, noaniqlikka ham o’rin qolmasdi. Bu kabi noqisliklarni nutqda ko’plab uchratamiz.

Kishi s a n ch i q so’z aytsa, s a n ch i q andin. Yomondin qoch, yomondin qoch, yamondin (So’fi Ollayor) misolidagi sanchiq so’zini ham birinchi holatda (urg’u oxirgi bo’g’inga tushganda – sanchúq) ot, ikkinchi holatda (urg’u birinchi bo’g’inga tushganda – sánchiq) so’zning olmosh va fe’l bo’lib ajralishini va boshqa-boshqa ma’nolar ifoda etishini ham talaffuz, ohang farqlaydi.

Nutqda ba’zan shunday bo’ladiki, bir ma’no atrofida turlicha ohanglar, aytaylik, har bir kishi nutqida, o’ziga xos tarzda yuzaga kelishi, ma’nolari vaziyatga qarab kuchli va kuchsiz, ta’sirli va betaraf hamda befarq ifodalanishi mumkin.

Demak, nutq jarayonida ohangga e’tibor berish me’yorga e’tibor berishning asosiy sharti bo’lib qoladi.

Sintaktik uslubiyat doirasida ega va kesim mosligi hamda uning me’yoriy munosabati xususidagi mulohazalar ham muhim o’rin tutadi. Nutqimizda faol ishlatiladigan bir gap misolida me’yoriy munosabatni tahlil qilishga harakat qilib ko’ramiz: dadam keldi – dadamlar keldi – dadam keldilar – dadamlar keldilar. Sonda moslashuvidagi sezilmas darajadagi nomuvofiqlikni hisobga olmaganda, ularning hyech birida grammatik munosabat buzilgan deb bo’lmaydi. Darvoqye, bu qurilmalarda ega va kesim mosligiga nutqiy zarurat ham yo’q. Odatda o’zbek tili iste’molchilari ularning ana shu ko’rinishlarining barchasidan ham foydalanaverishadi. Shunday ekan, ularda grammatik me’yor buzilmagan deb bemalol aytish mumkin. Ammo uslubiy me’yor nuqtai nazaridan bunday deb bo’lmaydi.

Uslub nuqtai nazaridan har birimizning nutqimizda ularning o’z o’rni va bahosi bor: dadam keldi – shunchaki xabar, dadamlar keldi – aytaylik, o’zining va turmush o’rtog’ining (har ikkalasining) dadasi kelganligini haqida xabar, dadam keldilar – xabar bilan birgalikda o’z otasiga bo’lgan hurmat ifodasi, dadamlar keldilar – grammatik me’yorning saqlangani, ammo uslubiy me’yorning bir holatda – bitta ota nazarda tutilgan holatida buzilishi. Shunday ekan, nutq uchun eng ma’qul variant sifatida dadam keldilar tanlanishi ma’qul bo’ladi.

Ega va kesim mosligi haqidagi qarashlarni sinchiklab tahlil qilgan Ђ.Zikrillayev «Nazariya quruq og’och…» maqolasida – lar qo’shimchasining bu boradagi xizmati haqida ma’qul fikrni aytadi: « Bunday holda -lar sintaktik vazifa bajarmaydi, ya’ni so’z o’zgartuvchi qo’shimcha bo’la olmaydi. Shunga ko’ra ega-kesim mosligiga dahli yo’q. U hurmat kategoriyasi shaklini hosil qiladi» (Z i k r i l l a ye v Ђ. Nazariya quruq og’och… / «Istiqlol va ona tili qurilishi talqini» to’plami. – Buxoro, 1998, 24-bet). Shu o’rinda, vaziyat talabidan kelib chiqib, Ђ. Zikrillayevning bir fikriga munosabat bildirishga majbur bo’layapmiz. A. Ђulomovning shu mavzuga oid fikrlari haqida u quyidagilarni yozgan: «Ega ko’plik formasida kelganda (uchinchi shaxs) ot kesim birlikda ham, ko’plikda ham qo’llana oladi deb (A. Ђulomov tomonidan – S.K.) quyidagi misollar beriladi: Ular studentlar – Ular student. Bu qizlar shaxmatchilar – Bu qizlar shaxmatchi. Qo’shnilarim ham halol odamlar («S. O’zb»). Bu qoida boshqa sahifada yana takrorlanadi: Uchqun va Tolib artistlar. – Uchqun va Tolib artist. Ta’kid nazarda tutilsa (ya’ni hissiy bayonda), faqat gazetadan olingan misolda qo’shimcha qo’llansa bo’ladi. Boshqa misollarda – lar ishlatilishi rus tilining xususiyatiga mos keladi : Oni – studentы. Oni – shaxmatistы. O’zbek tilida bayon oddiy, nohissiy bo’lsa, qo’shimcha tejaladi, ta’kid nazarida tutilsa, –lar emas, boshqa vosita qo’llanadi.

Adabiy normaning namunaviy umummajburiy hodisa (E.Begmatov) ekanligini inobatga olsak, A.Ђulomov millatning barcha a’zosiga ruscha fikrlashni namuna qilib ko’rsatayotgan ekan-da, barchani ruscha fikrlashga ajbur qilayotgan ekan-da, degan xulosa kelib chiqadi» (Z i k r i l l a ye v Ђ. Yuqoridagi maqola, 25-bet).

Bizningcha, u darajada emas. Negaki, o’zbek tilida ular studentlar, ular student; ular shaxmatchilar, ular shaxmatchi deyish mumkin bo’lgani holda rus tilida faqat oni – studentы; oni – shaxmatistы deyish shart, oni – student; oni – shaxmatist deyish mutloqo mumkin emas. Shu faktning o’ziyoq A.Ђulomovni yuqorida qo’yilgan ayblardan qutqaradi. Buning ustiga kishining tili qaysi tilda chiqqan bo’lsa, aslida ana shu tilda tafakkur qiladi. Uning ifoda etilishida esa o’zi ta’lim olgan va tarbiyalangan, yashayotgan muhitning ta’sirida boshqa til namunalaridan foydalanish mumkin.

Misollar tahlilidan yana bir narsa - o’zbek tilining nafaqat grammatik, shu bilan birgalikda uslubiy imkoniyatlari ham naqadar kengligi ayon bo’lib qoladi. O’zbekcha variantlarda ta’kidlash, ajratib ko’rsatish kabi ma’nolar oddiy xabardan ana shu –lar tufayli farq-lanayotgan bo’lsa, rus tilidagi shaklda ma’no ohang yordamida ajratilmoqda. Bu narsa har ikki tilning o’z me’yoriy xususiyati sanaladi.

Bir tarkibli gaplar nafaqat grammatik tuzilishi, shu bilan birga, mazmuniga, fikrni ifoda etish hususiyatiga ko’ra ham ikki tarkibli gaplardan farq qiladi. Ayni paytda, bu uning me’yoriy xususityati hamdir.

Shaxsi noma’lum gaplarni olib ko’raylik. Ilmiy adabiyotlarda bunday gaplarda ish-harakatni bajaruvchi shaxs grammatik jihatdan ifodalan-masligi ta’kidlanadi. Masalan: Mahmudovni jamoa xo’jaligining raisi etib tayinlashdi, Hisobot yig’ilishida qarshi ovoz berishdi kabi. Bu gaplarga grammatik egani qo’yish mumkin. Ammo u aniq bir shaxs bo’lmaganidan, noma’lum bo’lganidan qo’llanilmaydi. Kesimning odatda III shaxs, birgalik nisbatda bo’lishi bunday gaplarning mantiqiy grammatik tabiatidan kelib chiqadi va bu holat ular uchun me’yor sanaladi: Ertaga soat 10 da universitetga chet eldan mehmonlar kelishini aytishdi. Bu gapni Ular ertaga soat 10 da universitetga chet eldan mehmonlar kelishini aytishdi shaklida tuzish ham mumkin. Ega grammatik jihatdan shakillangan bo’lsa- da, harakatni bajaruvchi haqiqiy shaxs (shaxslar) baribir noma’lumligicha qolmoqda.

Kesimi ifodalanmagan gaplarga e’tibor beraylik: Bahor. Atrofda qushlar chug’urlashadi; Tong. Oppoq tong. Orzularim mavjlanar shu dam. Qiyoslaymiz: Bahor keldi. Atrofda qushlar chug’urlashadi; Tong otmoqda. Oppoq tong otmoqda. Orzularim mavjlana shu dam. Gaplarning kesimi grammatik jihatdan shakllantirilganda ham mazmunda o’zgarish bo’lmaganini payqash qiyin emas. Ammo uslub nuqtai nazaridan o’zgarish bo’lganligi, ma’lum darajada gapning ta’sirchanligi yo’qolganligi seziladi. Kesim grammatik jihatdan shakllanamagan bo’lganda ham bu harakat ongimizda mavjud bo’ladi. Nutqda uni tinglovchi va o’quvchi ham payqaydi. Bahor, tong so’zlarining gapga aylanishidagi asosiy omil ham ana shu kesimlarning shakllanmasligi bo’lib hisoblanadi. Bu so’zlar hukmni ifodalash, gapga aylanish jarayonida kesimning vazifasini, mazmunini ham o’z zimmasiga oladi. Faqat farqi shundaki, bu alohida so’z gap bo’lganda alohida bir tugallangan ohang bilan, ehtiros, hayajon bilan talaffuz etiladi hamda bahorning kelishi, tongning otishi haqidagi xabarni berish bilan birgalikda bahor va tongning mavjud va hukmron bo’lib turganligi ham ta’kidlanadi.

Shuning uchun ham gaplardagi ega yoki kesimning shakllanmaganligini grammatik me’yorining buzilishi deb emas, aksincha, ma’lum bir nutqiy vaziyatda ko’zda tutilgan maqsadning ifodalanishi uchun zarurat deb tushunish kerak.

Maqollar tahlili misolida xalq og’zaki ijodi namunalarining sintaktik xususiyatlari haqida yirik tadqiqotlar olib borgan X. Abdurahmonov bu janr nutqiy me’yorlarining o’ziga xos ko’rinishlari to’g’risida ishonarli xulosalar berganki, ularga tayangan holda gaplarning ikki tarkibli ko’rinishidan boshqa ayrim turlarining me’yoriy xususiyalari haqida mulohaza bildirish mumkin bo’ladi.

Masalan, maqollarning buyruq gap shaklida berilishi (Avval o’yla, keyin so’yla) me’yoriy holat, so’roq va undov gaplar shaklida kelishi esa tilimiz uchun xos xususiyat emas. Gapda ega ko’proq otlashgan so’z yoki so’z birikmalari orqali ifodalanadi va u nechta so’z va so’z birikmalari bilan ifodalansa, kesim ham shuncha so’zli birikma orqali ifodalanadi. (Oz so’z – soz so’z, yoz mevasi – qish xazinasi). Izohlovchilar uchramaydi. Ko’p o’rinlarda so’z qaratqich, tushum va boshqa kelishiklar bilan shakllanishi lozim bo’lganda, belgisiz ishlatiladi.

Bir tarkibli gaplarning shaxsi umumlashgan turi maqollar sintaksisi uchun asosiy me’yoriy xususiyat sanaladi (Olim bo’lsang olam seniki; Mard bir o’lar, nomard yuz o’lar kabi). Maqollarning bog’lovchisiz qo’shma gap shaklida kelishini ham ularning muhim me’yoriy belgilari deb hisoblash lozim (Qo’shning tinch – sen tinch, Gap ko’p – ko’mir oz, Rahmat olgan omondir, la’nat olgan yomondir singari).

Shu narsa ham muhimki, bu tipdagi gaplarda qiyoslash, zidlash mazmuni, parallelizm yorqin sezilib turadi. So’z tartibi esa turg’un. Qo’shning tinch – sen tinch tartibida shakllangan gapni Sen tinch – qo’shning tinch, deb o’zgartirish maqsadga muvofiq emas. Demak, komponentlar turg’unligi bunday gaplar uchun me’yoriy holat hisoblanadi.

Tadqiqotchi qo’shma gap shaklidagi maqollar ohangiga ham alohida e’tibor beradi va bunda ham me’yorning buzilishi so’zlovchi yoki yozuvchini kutilgan natijaga olib kelmasligi mumkinligini uqtiradi. Gaplarning ifoda maqsadidan kelib chiqib, tenglik, davomlilik, jimlik, cho’ziqlik, sokinlik va jiddiylik kabi ma’nolar ohang yordamida yuzaga kelishi hamda ularning qo’shma gapning ma’lum turlariga xoslanishi haqida mulohazalar bildiriladi.

Aytilganlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, o’zbek tili sintaksisi doirasida me’yoriy chegaralarni belgilash nihoyatda murakkab vazifa. Tildagi har bir sintaktik kategoriya, har bir sintaktik birlik matn xususiyatiga qarab, vazifaviy uslublar doirasida qo’llanishiga ko’ra o’ziga xos mazmun va shakl kasb etishi mumkin. Demak, kelajakda sintaktik me’yorlar har bir uslub, ularning alohida tur va janrlari misolida batafsil tadqiq etilishi lozim bo’ladi.

Alisher Navoiy nasriy asarlarining sintaksisi yuzasidan tadqiqotlar olib borgan S.Ashirboyev xulosalari til me’yorlarining davriy xarakterini, sintaktik me’yorlarining bir muncha turg’unlik xususiyatiga ega ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. Olimning ta’kidlashicha, «Alisher Navoiyning nasriy asarlarida qo’llangan sodda gaplarning tarkibiy va ma’no amallari XY asr nasrining ajoyib namunasi bo’lib, o’sha davr normasini aks ettiradi». (Uning) «nasriy asarlaridagi qo’shma gaplargina emas, balki sodda gaplarning shakllanishida ham fors- tojik adabiy tilining ta’siri kuchli bo’lgan»ligi sezilib turadi. Buning ustiga «o’rta asr adabiyoti va tilini diniy tushunchalarsiz tasavvur qilib bo’lmas edi, binobarin, dunyoviy tushunchalar diniy tushunchalar bilan bog’lanib kelingan edi. Shu tufayli ham Alisher Navoiyning nasriy asarlarida bunday so’z shakllari va birikmalarining qo’llanishi tabiiydir» (A sh i r b o ye v S. Alisher Navoiyning nasriy asarlaridagi sodda gaplarning tarkibiy va ma’no xususiyatlari: Filol.f.d-ri …dis.avtoref. – Toshkent,1990,39-41-betlar).

Tadqiqotda keltirilgan «Va sart orasida ahli ta’bu donish va zumrai ilmu zehnu biynish ko’prakdur», «Chun taxti anga muvaffaq bo’ldi, alar hasaddin ittifoq qilib, Erajni o’lturdilar», «Barcha sadot va mashoyix va ulamo va fuqaroning mahbubi qulubi erdi», «O’z namozin maqbul taxayyul qilg’an jamoat namozi qabuliyatin ham takafful qilg’an» singari gaplarga ko’z yugurtirish bu fikrning to’g’ri ekanligini tasdiqlaydi. Tabiiyki, oradan 500-600 yil o’tgandan keyingi o’zbek tili gap qurilishi va ularda ishtirok etayotgan leksik-grammatik birliklarda boshqacha manzarani kuzatamiz.

Sintaksis nazariyasi asoschilari tomonidan asosiy sintaktik birliklar – so’z birikmasi va gap o’rtasidagi grammatik farq yetarli ko’rsatib berilgan. Ammo nutqiy jarayon shunday keng qamrovli va murakkabki, ayrim holatlarda ular bir-biriga teng kelib qolishi mumkinligini ko’rsatadi. Qiyoslaymiz: oppoq tong, oydin kecha, kech kuz so’z birlikmalari. Gap: Qaysi yil edi, yodimda yo’q. Kech kuz. Daraxtlar barglarini deyarli to’kib bo’lgan. Ko’rinadiki kech kuz bir holatda so’z birikmasi, ikkinchi holatda gap. Qaysi holatni me’yoriy buzilish deb baholash mumkin? Qanday belgilariga ko’ra ularning birini so’z birikmasi, ikkinchisini gap deb ataymiz? Albatta, bu masalani ana shu grammatik birliklar shakllanayotgan nutqiy qurshov hal qiladi.

Til tizimidagi sintaktik me’yorlarni belgilashda gap qurilishining nazariy asoslariga tayanib ish ko’rish va bunda har bir tilning o’z grammatik tabiatini hisobga olish to’g’ri bo’ladi.

Gap qurilishida turli grammatik vositalar yordamida shakllanadigan grammatik munosabatlar, hokim-tobelik xususiyati mavjud ekan, me’yoriylikni belgilashda ham ana shu mazmuniy va shakliy munosabatlar e’tiborga olinishi shart. Tildagi ega-kesimlik, birikmalardagi so’zlararo moslik va muvofiqliklardan har qanday chekinish ham me’yorning buzilishi deb qaralishi lozim.

To’g’ri, til faqatgina aloqa va xabar vositasigina emas, u tas’ir o’tkazish quroli hamdir. Ana shu vazifani amalga oshirish yo’lida, masalan poetik matnda, ayrim grammatik qoidalardan chekinishga yo’l qo’yilishi tabiiy. Shuning uchun bu chekinishlarga vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan baho berilsa, ulardagi me’yor masalasi ham o’z-o’zidan hal bo’ladi.

O’zbek tili uslblarining vazifaviy chegaralanishida sintaktik me’yorlarning ham o’z o’rni bor, albatta. Chunki har bir vazifaviy uslubning muttasil amalda bo’lib turishi tabiiy ravishda ularning nutqiy me’yorini belgilab qo’yadi va uning tilda yashovchanligi ham ana shu me’yor asosida mustahkamlanib boraveradi hamda bu me’yor uni boshqa uslublardan farqlashga imkon beradi.

Shu o’rinda vazifaviy uslublarning umumiy va xususiy tomonlari borasida so’z yuritishiga zarurat seziladi. Bu masalaga A.I.Yefimov bir qadar aniqlik kiritib, adabiy tilning barcha uslublari uchun tilning dastavval grammatik qurilishi va umumiste’moldagi umumiy so’zlar sanalishini ta’kidlagan edi (Ye f i m o v A.I. Stilistika xudojestvennoy rechi. – M.,1961, s.66.). Uning barcha vazifaviy uslublar uchun grammatik qurilishning umumiy ekanligi haqidagi fikri nazariy jihatdan to’g’ri ekanligini ta’kidlagan holda, bu qarashning ham nisbiy ekanligini, umumiylik har bir vazifaviy uslubda juz’iy tarzda yuz berishini aytib o’tish ham lozimdir. Chunki, o’z-o’zidan ayonki, aytaylik, so’zlashuv va ilmiy uslubda shakllangan matnlarni bir-biriga taqqoslashdan aynan ana shu grammatik qurilishda ham farqlar yaqqol sezilib turishi ma’lum bo’ladi.

M.N.Kojina ham vazifaviy uslublarning barchasi uchun umumiy bo’lgan belgilar – to’g’rilik, aniqlik, ta’sirchanlik, mantiqiylikni ko’rsatib o’tadi va ularning har birining qaysi vazifaviy uslubga ko’proq xos ekanligini va ularning aks etish me’yorini belgilab berishga harakat qiladi. Masalan, aniqlik ilmiy va rasmiy uslubga xos xususiyat, ammo u badiiy obraz yaratish uchun ham zarur, deb hisoblaydi va mantiqiylik badiiy nutqda obraz, obrazli fikrning izchil tuzilishi bo’lsa, ilmiy nutqda u fikrlar ifodasining qat’iy tartibi bilan farq qiladi, degan xulosaga keladi (K o j i n a M.N. Stilistika russkogo yazыka. – M., 1983, s.80.). Mana shu farqlarning esa har bir vazifaviy uslubga oid matnlarning grammatik qurilishida reallashuvi o’z-o’zidan ayon bo’lib qoladi.

Har bir vazifaviy uslubning sintaktik o’ziga xosligi uni boshqa uslublar bilan qiyoslaganda ochiladi. Masalan, og’zaki nutq me’yorini olib ko’raylik. Odatda suhbatdoshlar nutqqa tayyor bo’lishmaydi, uni kutilmagan tarzda ijro etishadi. Masalan: Xolmat. Yo’q….axir, bu, qo’ying – ey. Po’latov. Xolmat ota … Xolmat ota (K. Yashin), Maktabni necha bilan bitirib eding? Ay, ko’rsavod-ye! Dotasiya, bu… xo’-o’sh…muttahamlarcha yashash … yo’q, davlat qaramog’ida yashash…, yo’q, qarz bo’lib yashash demakdir, ha! (T. Murod). Bu uslub doirasida shakllangan gaplar qanchalik uzuq-yuluq, bir – biriga bog’lanmagan bo’lmasin, nutqiy vaziyat, suhbatdoshlarning o’zaro munosabati bu gaplarni tushunishga ko’maklashadi, so’zlarni yoki gaplarni vaziyat bir-biriga bog’laydi (Bu haqda qo’shimcha ma’lumot olish uchun qarang: O’rinboyev B., O’rinboyeva D. Hozirgi o’zbek adabiy tilining so’zlashuv uslubi. – Toshkent, 1991). Ba’zan og’zaki nutq matni asl holatida qog’ozga tushirilsa, u o’quvchi uchun umuman tushunarli bo’lmasligi mumkin. Chunki, bunday paytda og’zaki so’zlashuv jarayonidagi imtiyozlar – nutqiy vaziyat, so’zlovchining harakatlari, eng muhimi, ohangning ishtirok etishiga imkon bo’lmaydi. Shunday holatni ham so’zlashuv uslubi gap qurilishi uchun me’yor deb tushunishimiz lozim bo’ladi.

Ilmiy uslubni ham olib ko’raylik. Bu uslub o’zining sintaktik xususiyatlariga va me’yorning bir qadar turg’unligiga ko’ra boshqa vazifaviy uslublardan farq qiladi. Bu narsa ilmiy matndagi fikrning tugalligi, to’liqligi, mantiqiy izchilligida, bir tarkibli va qo’shma gaplarning faolligida, fikrni va gaplarni o’zaro bog’lovchi maxsus vositalarning ishlatilishida, o’zbek tili gap qurilishining odatdagi tartibiga rioya qilinishida ko’rinadi (Bu haqda yana qarang: Mu k a r r a m o v M. Hozirgi o’zbek adabiy tilining ilmiy uslubi. – Toshkent, 1984, 111-151-betlar). Misol: «Yozma manbalarning guvohlik berishicha, miloddan avvalgi YII- YI asrlarda O’zbekiston hududida sug’diylar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yashaganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vodiysida dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi ko’plab aholi istiqomat qilgan. Yozma manbalarda bu hudud So’g’da («Avesto»da), Sug’uda (Behistun yozuvlarida ), Arrian, Strabon, Kursiy Ruf asarlarida Sug’diyona deb nomlangan. Bu hududda yashovchi aholi sug’diylar deb atalgan» (O’zbekiston tarixi, 6 - sinf).

Biz odatda to’g’rilikni, ya’ni grammatik qurilishning to’g’ri bo’lishini nutqning eng asosiy xususiyatlaridan biri sifatida e’tirof etayapmiz. Ammo yuqorida keltirilgan misollardan shu narsa ham ma’lum bo’ladiki, mazmun va shakl munosabatidagi birlamchilik va ikkilamchilik qoidasidan bu holatda ham chetga chiqib bo’lmaydi.

Nutqiy ifoda jarayonida fikriy mukammallik, maqsadga muvofiqlik asosiy muddao sanalar ekan, barcha grammatik vositalar va qurilmalar ana shu vazifaga xizmat qilishi lozim bo’ladi.

Yuqorida aytilganlardan shu narsa ma’lum bo’ladiki, sintaktik me’yor doirasida tildan foydalanuvchilar uchun to’g’rilik, aniqlik, mantiqiylik, maqsadga muvofiqlik va ta’sirchanlik kabi nutqiy lingvostilistik omillar doirasida amal qilishi zarur bo’lgan jihatlar anchagina. Bu o’rinda ularning ayrimlari sanab o’tildi, xolos. Ammo o’zbek tili grammatikasi qoidalarini, ularni amalda qo’llashni boshqa kurslarda ham o’rganish davomida talabalar ana shu aytib o’tilgan masalalarga e’tiborni kuchaytirsalar, sintaktik me’yor muammolarini tushunish yanada osonlashadi.

7-ma’ruza: U s l u b i y m ye ‘ yo r