Исследование в XXI веке апреля, 2023 г 357 Oʻzbek tilshunosligining shakllanishida professor ayub gʻulomovning
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
часть 1 « Новости образования : исследование в XXI веке » апреля , 2023 г 361 uchraydi. Bu hol, tilning leksik sathini tadqiq qilish borasidagi, terminologiyaga oid ishlar doirasidagi tadqiqotlarda kuzatiladi. Oʻzbek tilshunosligining XX asrning 40-80-yillarida prof.A.Gʻulomov, S.Usmonov va boshqa yirik olimlarning jahon tilshunosligi, shu jumladan, rus tilshunosligidagi ilgʻor qarashlar, yutuqlar asosida yaratilgan nazariy fikrlari, mulohazalari tayanch manba boʻlganligi hammaga ma 'lum. Jahon tilshunosligining shu davr ruhi bilan sugʻorilgan jiddiy nazariy fikrlari, ilmiy asoslangan qarashlari va meroslari allaqachon oʻzbek xalqining qadriyatlari qatoridan mustahkam oʻrin egallagan. A.Gʻulomov deyarli barcha yutuqlaridan bahramand boʻlgan, ilgʻor qarashlarga nisbatan oʻz bahosini bera oladigan, oʻzbek tilshunosligiga tatbiq etadigan darajada ekanligi bilan ajralib turardi. Bular merosini jiddiy tadqiq qilmay turib, ularga munosib bahoni bermay turib, oʻzbek ilmiy tilshunosligining keyingi istiqbolini belgilash maqsadga muvofiq emas. Zero, bu olimlarning ilmiy-nazariy qarashlari zamonaviy ilmiy tilshunoslik taraqqiyotini belgilovchi asosiy nazariy manba boʻlib xizmat qiladi. Nomlari yuqorida zikr etilgan olimlarning ilmiy me'roslari, ma'lumki, birinchidan, noyob manbalarga aylanib boʻlgan; ikkinchidan, bu manbalar, ilmiy qarashlar hali jiddiy tadqiq etilmagan, toʻlaligicha oʻquvchilarga yetkazilmagan; uchinchidan, shoʻrolar davri tilshunosligidagi barcha ilmiy-nazariy qarashlar, shu jumladan yetakchi, tan olingan olimlarning ilmiy merosi mustaqillik davri milliy ruhi nuqtai nazaridan mukammal baholanishi lozimligi, 40-80 yillardagi muhim ilmiy qarashlarning zamonaviy tilshunoslikning yuzaga kelishida manba boʻganligini asoslash masalasi ham bor. XX asr oʻzbek nazariy tilshunosligi taraqqiyotini A.Gʻulomov ilmiy qarashlarisiz tasavvur etib boʻlmaydi. Shundan kelib chiqib maqolada 40-80-yillar oʻzbek milliy tilshunosligining ana shu vakili ilmiy merosi haqida imkon doirasida toʻliq ma 'lumot berishga, jiddiy ilmiy qarashlariga, ularga nisbatan bildirilgan mulohazalarga munosabat bildirishga, tahlilga tortishga harakat qildik. Turkiy tillar soʻz yasalishining nazariy jabhasiga asos solganlardan biri professor Ayyub- Gʻulomovdir. Bu olimning nazariy qarashlari oʻzbek tilining an’anaviy talqindagi grammatikalari mundarijasidan munosib oʻrin oldi, alohida ilmiy-tadqiqot ishlarida davom ettirildi. Shunga qaramay, soʻz yasalishi bilan aloqador ayrim masalalar turkiyshunoslikda, shu jumladan, oʻzbek tilshunosligida tadqiqotga yana muhtoj muammolar qatorida qolib kelyapti. Bu hol hatto soʻz yasalishi turlarining belgilanishi va ularning nomlanishi kabi oddiy masalalarda ham koʻzga tashlandi. Ma’lumki, soʻz yasalishi tizimida yangi lugʻaviy birliklar hosil boʻlishining ikki asosiy (yetakchi) turi — affiksatsiya va kompozitsiyaga alohida, imtiyozli e’tibor qaratiladi. Yangi lugʻaviy biriklar hosil boʻlishining bu ikki jarayoni oʻzining maxsus ichki imkoniyatlariga ega boʻlib, bular yordamida yasovchi qism(vosita)larning sintagmatik aloqadorligi ta’minlanadi. Masalaga juft soʻzlar misolida aniqlik kiritish mumkin. Juft soʻzlar yangi lugʻaviy birliklar hosil boʻlishi (soʻz yasalishi)ning ikkinchi usuliga mansub. Juft soʻzlarning hosil boʻlishida qismlarning sintagmatik munosabati teng aloqa yordamida amalga oshadi. Bu xususiyat ularni qismlarining |