İxtisas: 5301. 01 Daxili fiskal siyasət və dövlət maliyyəsi İqtisad elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya

Cədvəl 11

Valyuta və bank böhranlarının ilkin indekatorları

Göstərici	Bank böhranı üçün mənası	Valyuta böhra-nı üçün mənası
Pul təklifinin sürətli artımı	+	+
Daxili kreditin ÜDM nisbətdə çoxluğu	+	+
Əmanətçilərin vəsaitlərinin bankdan uzaqlaşması	+	+
Dünya bazarlarında çoklar nəticəsində ixracın enməsi	+	+
Milli valyutanın yenidən qiymətləndirilməsi	+	+
Aşağı qızıl-valyuta ehtiyatları	+	+
Qısamüddətli öhdəliklərin ehtiyatlarla zəif təmini (“M2/ehtiyatlar”)	+	+
Faiz dərəcələrindəki fərq	--	+
Dünya kapital bazarında yüksək faiz dərəcələri	+	+
Yüksək xarici borc	+	+
Kapitalın uzaqlaşması	+	--
Iqtisadiyyatın aşağı inkişaf templəri	+	+
Milli faiz dərəcələrinin artımı	+	--
Fond bazarında neqativ şoklar	+	+
“+”indikator mənalıdır “--”mənasızdır Mənbə:Kaminsky G.,Lizondo S.,Reinhart C.,Leading indicators of currency crises// İMF Staff Papers .2008 . number 45.

Cədvəldə göstərilmiş indekatorlar müxtəlif öncədən xəbərvermə qabiliyyətlərinə malikdirlər. Ən dəqiq indekatorlardan birini milli valyuta kursunu qeyd etmək olar. Hansı ki, valyuta bazarı və bank sektorunda vəziyyəti müəyyən edir.

Devalvasiya bank sektorunda qeyri sabitliyə yol açır, bu da onunla bağlıdır ki, çox banklar müştərilərə milli valyuta ilə kredit verir, ehtiyatları isə xarici valyuta ilə əldə edirlər. Bundan əlavə xarici mənbələrdən maliyyələşən banklar açıq mövqeni dəf edərək xarici valyuta ilə də kredit alır. Bu zaman valyuta riski borcalanın üzərinə düşür. Ancaq gözlənilməz devalvasiya geri qaytarılmayan kreditlərin həmçinin artması nəticəsində bankın gəlirində əks oluna bilər.

Qızıl valyuta ehtiyatlarının aşağı səviyyəsi valyuta böhranının ən populyar baş verməsini göstərən indekatordur. Mərkəzi Bankın ehtiyatları hesabına qısa müddətli öhdəliklərin örtülməsinin mümkünsüzlüyü milli valyutaya spekulyativ hücumları qızışdırır.

Dövlət büdcəsinin ÜDM nisbətdə xarici və daxili borcunun çoxluğu, pul təklifinin sürətli artımı, ölkənin mal bazarlarında neqativ şoklar da valyuta böhranının baş vermə ehtimalını artırır. Həmçinin eyni reqionda yerləşmiş və yaxud aktiv ticari kanalları olan bir ölkədə baş vermiş valyuta böhranı digərində də bu ehtimalı yaradır.

İEOÖ-in valyuta bazarlarının vəziyyəti beynəlxalq bazarda kapitalın qiymətinə təsir edir: İEÖ-də faiz dərəcəsinin artımı İEOÖ-də valyuta böhranının baş vermə ehtimalını artırır.

Kapitalın qaçışı ilə bank və valyuta böhranları arasında ikili əlaqə vardır. Bir tərəfdən kapitalın qaçışı banklarda əlavə tələb yaradır, digər tərəfdən isə gözlənilən devalvasiya bank depozitlərinin gəlirini dəyişdirir.

Bank sektoru ilə valyuta bazarı arasında şokun ötürülməsinin başqa kanalını da təsəvvür etmək olar. Vaxtı ötmüş ssudaların yüksək səviyyəsi olan zəif bank sisteminin bank portfelində faiz dərəcələrinin artımına dözməməsi və likvidliyin sıxılmasından əmələ gələn qorxaqlıq, kapitalın uzaqlaşması zamanı dövlətin müdafiə tədbirlərini həyata keçirməsinə ciddi əngəl ola bilər. Buna görə də bank sisteminin zəifliyi spekulyantlat üçün milli valyutaya hücum siqnalı ola bilər.

Yuxarıdakı cədvəldən görsənir ki, milli maliyyə bazarında kapital qaçışı və real faiz dərəcələrinin artımı zamanı valyuta böhranından fərqli olaraq bank sektorunda maliyyə panikasının olması təhlükəsi artır.

Qısamüddətli faiz dərəcələrinin artımı bank sektorunun vəziyyətində xüsusilə kəskin şəkildə əks olunur ki, bu da onunla bağlıdır ki, belə artım fondlaşdıdmanın qiymətini artırır.

Ziddiyyət ondadır ki, bankların aktivinin böyük bir hissəsini uzunmüddətli kreditlər təşkil edir ki, bunlar da sabit faiz dərəcələri şəraitində verilib. Bu da banklara bazar konyukturunun dəyişməsinə tez reaksiya verməyə imkan vermir. Beləliklə qısamüddətli faiz dərəcələrin artımı likvidliyin ixtisarının və bank sektorunda sonrakı qeyri stabilliyinin əsas səbəbidir.

Bir çox müəlliflər kapitalın maliyyə liberallaşması nəticəsində inkişaf etməkdə olan bazarlara axını ilə kreditin həcminin ÜDM-a nisbətdə genişlənməsi arasında birbaşa əlaqənin olmasını qeyd edirlər.

Maliyyə böhranlarının ilkin indekatorları içərisində inflyasiya templərinin artımı, özəl sektorun kreditlərinin ÜDM-a nisbətdə artımı və ixrac bazarında şok, xarici kapitalın axını ola bilər.

Bank böhranı əmanətlərin sığortası problemləri ilə sıx bağlıdır: əgər sığorta ödənişi bank portfelinin tam riskliyini nəzərə almırsa, bu zaman sığortanın mövcudluğu gəlir əldə etmək məqsədilə banklara risk etməyə şərait yaradır. Bu problemdən ancaq hökümətin və Mərkəzi Bankın sərt nəzarət və idarəetmə fəaliyyəti nəticəsində yaxa qurtarmaq olar. Hərçənd ki, bank fəaliyətinin monitorinqi sistemi, xüsusilə də liberallaşdırma zamanında çətinliklərlə doludur. Belə hallarda bank böhranının inkişaf etməsi təhlükəsi olur.

Əmanətlərin sığortası ilə bank böhranları arasında əlaqənin analizinə nəzəri yanaşma kifayət qədər birmənalı deyil. Bir tərəfdən əmanətlərin sığorta sisteminin mövcudluğu yaranan böhranların mexanizminin ehtimalını azaldır. Digər tərəfdən bank böhranının inkişaf təhlükəsi artır. Belə ki, bankların idarəçiliyi daha riskli portfellər formalaşdırır.

Cədvəl 12

Valyuta və bank böhranları amillərinə ümumi baxış.

Böhranın amili