Ixtisoslashtirilgan dasturiy vositalar fanining o’quv-uslubiy majmuasi

«Поворот» - Burilish bandi tanlanganda to’g’ri to’rtburchakni gradus burchak asosiba bajarish nazarda tutiladi. Kerakli qiymat klaviaturadan kiritilib “Enter” tugmasi bosiladi. Yana klaviaturadagi ↓ - ko’rsatkichi bosilib yordamchi menu oyna chaqiriladi. Undagi «Размеры» - O’lchamlar bandi tanlanib yuqorida aytib o’tilgan tartibda to’g’ri to’rtburchak bajariladi. Shuni aytib o’tish joizki, burchak gradusini kiritayotganda soat strelkasiga teskari yo’nalishda va soatning 3 raqami ko’rsatkichini 0^o ekanligini yodda tutish lozim.
Savollar

1. 
   AutoCAD dasturi haqida ma’lumot bering.
   
2. 
   AutoCAD da Отрезоk buyrug’i haqida ma’lumot bering.
   
3. 
   AutoCAD Прямоугольник buyrug’i haqida ma’lumot bering.
   
4. 
   AutoCAD Дуга buyrug’i haqida ma’lumot bering.
   
5. 
   AutoCAD Круг buyrug’i haqida ma’lumot bering.
   
6. 
   AutoCAD Облако buyrug’i haqida ma’lumot bering.
   

Topshiriqlar

1. 
   AutoCAD dasturi qo’llanilishiga misol keltiring.
   
2. 
   AutoCAD da Отрезоk buyrug’i qo’llanilishiga misol keltiring.
   
3. 
   AutoCAD Прямоугольник buyrug’i qo’llanilishiga misol keltiring.
   
4. 
   AutoCAD Дуга buyrug’i qo’llanilishiga misol keltiring.
   
5. 
   AutoCAD Круг buyrug’i qo’llanilishiga misol keltiring.
   
6. 
   AutoCAD Облако buyrug’i qo’llanilishiga misol keltiring.
   

Amaliy mashg’ulotlar

1-amaliy mashg’ulot.Dasturiy vositalar va ularning tasnifi

Barcha dasturiy ta’minotlarni uchta kategoriya bo‘yicha tasniflash mumkin:
- tizimli dasturiy ta ’minot;
- amaliy dasturiy ta ’minot;
- dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari.
Tizimli dasturiy ta’ minot (System software) - kompyuterning va kompyuter tarmoqlarining ishini ta’minlovchi dasturlar majmuasidir.
Amaliy dasturiy ta’minot (Application program package) aniq bir predmet sohasi bo‘yicha ma’lum bir masalalar sinfini yechishga mo‘ljallangan dasturlar majmuasidir.
Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari -yangi dasturlarni ishlab chiqish jarayonida qo‘llaniladigan maxsus dasturlar majmuasidan iborat vositalardir. Bu vositalar dasturchining uskunaviy vositalari bo’lib xizmat qiladi, ya’ni ular dasturlarni ishlab chiqish (shu jumladan, avtomatik ravishda ham), saqlash va joriy etishga mo‘ljallangan.

TIZIMLI DASTURIY TA’MINOT

Tizimli dasturiy ta’minot quyidagilarni bajarishga qaratilgan:
- kompyuterning va kompyuterlar tarmog‘ining ishonchli va samarali ishlashini ta’minlash;
- kompyuter va kompyuterlar tarmog‘i apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish.
Tizimli dasturiy ta’minot ikkita tarkibiy qismdan -asosiy (bazaviy) dasturiy ta’minot va yordamchi (xizmat ко 'rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat. Asosiy dasturiy ta’minot kompyuter bilan birgalikda yetkazib
berilsa, xizmat ко‘rsatuvchi dasturiy ta’minot alohida, qo‘shimcha tarzda olinishi mumkin.
Asosiy dasturiy ta’minot (base software) kompyuter ishini ta’minlovchi dasturlarining minimal to‘plarnidan iborat. Ularga quyidagilar kiradi:
- operatsion tizim (ОТ);
- tarmoq operatsion tizimi.
Yordamchi (xizmat ко ‘rsatuvchi) dasturiy ta ’minotga asosiy dasturiy ta’minot imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysini) qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, kompyuterning samaradorligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va boshqa dasturlardir.Shunday qilib, tizimli dasturiy ta’minotni sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin.



Operatsion tizim (ОТ). Kompyuterning yoqilishi bilan ishga tushuvchi ushbu dastur kompyuterni va uning resurslarini boshqaradi, foydalanuvchi bilan muloqotni tashkil etadi, bajarish uchun boshqa dasturlarni (amaliy dasturlarni) ishga tushiradi. ОТ foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyuter qurilmalari bilan qulay muloqotni (interfeysni) ta’minlaydi.
Drayverlar. Ular ОТ imkoniyatlarini kengaytiradi.Jumladan, kompyuterning kiritish-chiqarish qurilmalari (klaviatura, sichqoncha, printerlar va boshqalar) ni boshqarishda yordam beradi. Drayverlar yordamida kompyuterga yangi qurilmalarni ulash yoki mavjud qurilmalardan nostandart ravishda foydalanish mumkin.
Hozirgi davrda ko‘plab OTlar mavjud:- UNIX; Linux, MS DOS; OS/2; MS WINDOWS,Solaric.Birinchi shaxsiy kompyuterlar ОТ ga ega emas edi.Kompyuter tarmoqqa ulanishi bilan protsessor doimiy xotiraga murojaat etar edi. Ularda murakkab bo’lmagan dasturlash tili, masalan, BASIC yoki shunga o‘xshash tilni qo‘llovchi, ya’ni uni tushunib, unda yozilgan dastur bilan ishlay oluvchi maxsus dastur yozilgan bo’lar edi. Ushbu til buyruqlarini o‘rganish uchun bir necha soat kifoya qilar, so‘ngra kompyuterga uncha murakkab bo’lmagan dasturlarni kiritish va ular bilan ishlash mumkin bo‘lar edi. Kompyuterga magnitofon ulangach, chet dastumi ham yuklash imkoniyati yaratildi. Buning uchun bitta LOAD buyrug‘i kifoya edi, xolos.
Kompyuterga disk yurituvchilar ulanishi bilan OTga bo‘lgan zamriyat pay do boTdi. Disk yurituvchi magnitofondan shunisi bilan farq qiladiki, bu qurilmaga erkin murojaat etish mumkin.Diskdagi dasturlarni faqat nomi orqali yuklash imkonini beruvchi operatsion tizim ishlab chiqildi va u disk operatsion tizimi (DOT) deb nom oldi.DOT nafaqat diskdagi fayllarni yuklash, balki xotiradagi fayllarni diskka yozish, ikkita faylning bitta sektorga tushishining oldini olish, kerak bo‘lgan paytda fayllarni o’chirib tashlash, fayllarni bir diskdan ikkin-chisiga ko‘chirish (nusxa olish) kabi ishlarni ham bajara oladi.
Umuman olganda, DOT foydalanuvchini alohida qog‘ozlarda ko‘plab yozuvlarni saqlashdan halos etdi, disk yurituvchilar bilan ishlashni soddalashtirdi va xatolar sonini sezilarli darajada kamaytirdi. OTlarning keyingi rivojlanishi apparat ta’minotining rivojlanishi bilan parallel bordi. Egiluvchan disklar uchun yangi disk yurituvchilar pay do bo’lishi bilan OTlar ham o‘zgardi. Qattiq disklarning yaratilishi bilan, ularda o‘nlab emas, balki yuzlab, hatto minglab fayllarni saqlash imkoniyati yaratildi. Shu sababli fayllar nomida ham anglashilmovchiliklar paydo bo‘la boshladi. Ana shunda DOTlar ham ancha takomillashdi. Ularga disklarni kataloglarga boTuvchi va ushbu kataloglarga xizmat ko’rsatuvchi vositalar (kataloglar orasida fayllarni ko‘chirish va nusxa olish, fayllarni saralash va boshqalar) kiritildi. Shunday qilib, disklarda faylli struktura paydo bo‘ldi. Uni tashkil etish va unga xizmat ko‘rsatish vazifasi esa OTga yuklanadi. Qattiq disklar yanada katta o’lchamlarga ega bo’lishi bilan ОТ ularni bir nechta mantiqiy disklarga bo‘lishni ham «o‘rganib» oldi. Har bir yangi paydo bo‘layotgan ОТ kompyuterning tezkor xotirasidan yanada unumliroq foydalana oladi va yanada quvvatli protsessorlar bilan ishlay oladi. 1981 yildan 1995 yilgacha IBM PC kompyuterlar-ning asosiy operatsion tizimi MS DOS edi.MS DOS foydalanuvchi bilan kompyuterning apparat ta’minoti o‘rtasidagi «vositachi» bo’lib xizmat qildi.
Shuning bilan birga u insonga qaraganda kompyuterga yaqinroqdir. Kompyuterni ta’mirlash va unga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ko'pgina ishlar ham MS DOSda bajarilar edi.MS Windows grafik interfeysli ОТ hisoblanadi,chunki u foydalanuvchi bilan grafik tasvirlar (yorliqlar,belgilar) yordamida muloqot qilish imkonini beradi.Tarmoq ОТ. Tarmoqqa ulangan kompyuterlarning yakkahol va birgalikda ishlashini ta'minlovchi maxsus dasturlar majmuasidan iborat ОТ - tarmoq operatsion tizimi deb ataladi. Ushbu ОТ, jumladan, tarmoq ichra ma’lumotlarni ayirboshlash, saqlash, qayta ishlash, uzatish kabi xizmatlarni ko‘rsatadi.Asosiy dasturiy ta’minotni qo‘shimcha ravishda o‘rnatiladigan xizmat ko‘rsatuvchi dasturlar to’plarni to’ldirib turadi. Bunday dasturlarni ko'pincha utilitlar deb atashadi.
Utilitlar- ma’lumotlarni qayta ishlashda qo‘shimcha operatsiyalarni bajarishga yoki kompyuterga xizmat ko‘rsatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni testlash, diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshqalar) mo’ljallangan dasturlardir.
AMALIY DASTURIY TA’MINOT
Kompyuteming dasturiy ta’minoti orasida eng ko‘p qo‘llaniladigani amaliy dasturiy ta’minot (ADT) dir. Bunga asosiy sabab - kompyuterlardan inson faoliyatining barcha sohalarida keng foydalanilishi, turli predmet sohalarida avtomatlashtirilgan tizimlarning yaratilishi va qo’llanilishidir. Amaliy dasturiy ta’minotni quyidagicha tasniflash mumkin. Muammoga yo‘naltirilgan ADTga quyidagilar kiradi:
- buxgalteriya uchun DT;
- personalni boshqarish DT;
-jarayonlarni boshqarish DT;
- bank axborot tizimlari va boshqalar.

Umumiy maqsadli ADT - soha mutaxassisi bo’lgan foydalanuvchi axborot texnologiyasini qo’llaganda uning ishiga yordam beruvchi ko‘plab dasturlami o‘z ichiga oladi. Bular:
- kompyuterlarda maiumotlar bazasini tashkil etish va saqlashni ta’minlovchi maiumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT);
- matnli hujjatlami avtomatik ravishda bichimlashtiruvchi, ulami tegishli holatda rasmiylashtiruvchi va chop etuvchi matn protsessorlari;
- grafik muharrirlar;
- hisoblashlar uchun qulay muhitni ta’minlovchi jadval protsessorlari;
- taqdimot qilish vositalari, ya’ni tasvirlar hosil qilish, ulami ekranda namoyish etish, slaydlar, animatsiya,filmlar tayyorlashga moijallangan maxsus dasturlar.
Ofis ADT idora faoliyatini tashkiliy boshqarishni ta’minlovchi dasturlami o‘z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi:
- rejalovchi yoki organayzerlar, ya’ni ish vaqtini rejalashtiruvchi, uchrashuvlar bayonnomalarini, jadvallarni tuzuvchi, telefon va yozuv kitoblarini olib boruvchi dasturlar;
- tarjimon dasturlar, ya’ni berilgan boshlang‘ich matnni ko‘rsatilgan tilga tarjima qilishga mo’ljallangan dasturlar;
- skaner yordamida o‘qilgan axborotni tanib oluvchi va matnli ifodaga o‘zgartiruvchi dasturiy vositalar;
- tarmoqdagi uzoq masofada joylashgan abonent bilan foydalanuvchi orasidagi o‘zaro muloqotni tashkil etuvchi kommunikatsion dasturlar. Kichik nashriyot tizimlari «kompyuterli nashriyot faoliyati» axborot texnologiyasini ta’minlaydi, matnni bichimga solish va tahrirlash, avtomatik ravishda betlarga ajratish, xat boshlarini yaratish, rangli grafikani matn orasiga qo‘yish va hokazolami bajaradi. Multimedia dasturiy vositalari dasturiy mahsulotlarning nisbatan yangi sinfi hisoblanadi. U ma’lumotlarni qayta ishlash muhitining o‘zgarishi, lazerli disklarning paydo bo‘lishi, ma’lumotlarning tarmoqli texnologiyalarining rivojlanishi natijasida shakllandi.Sun'iy intellekt tizimlari. Bu sohadagi izlanishlami to'rt yo‘nalishga bo’lish mumkin:
- Ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar.Ushbu yo‘nalish kompyuterda o‘yinlami (shaxmat, shashka va h.k.) dasturlash va boshqalami amalga oshiradigan dasturiy ta’minotni yaratish bilan shug‘ullanadi.
- Bilimlarga asoslangan intellektual tizimlar.Ushbu yo‘nalishdagi muhim natijalardan biri ekspert tizimlarning yaratilishi hisoblanadi. Shu tufayli sun’iy intellekt tizimlarini ma'lum va kichik sohalarning eksperti sifatida tan olinishi va qo’llanishi mumkin.
- EHMlaming yangi arxitekturasini yaratish. Bu yo‘nalish sun'iy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod EHMlari) ni yaratish muammolarini o‘rganadi.
- Intellektual robotlar.
Bu yo‘nalish oldindan qo‘yilgan manzil va maqsadga erisha oladigan intellektual robotlar avlodini yaratish muammolari bilan shug‘ullanadi.

DASTURLASH TEXNOLOGIYASINING USKUNAVIY VOSITALARI

Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bog‘liq yo‘nalish tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun kuchli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyalar kiradi. Dasturlar yaratish vositalari. Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta’minlovchi dasturiy tizimlami o‘z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi:
- kompilyator va interpretatorlar;
- dasturlar kutubxonasi;
- turli yordamchi dasturlar.
Kompilyator dasturlash tilidagi dastumi mashina kodidagi dasturga aylantirib beradi. Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dastuming bevosita bajarilishini ham ta’minlaydi. Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar to‘plamidan iborat. Dasturlar yaratish vositalariga Makroassembler MASM, Visual Cutt for Windows Professional Edition kompilyatori, Visual Basic for Windows va boshqalar kiradi.
CASE-texnologiyasi informatikaning xozirgi paytda eng tezkor rivojlanayotgan sohalaridan biridir.CASE (Computer Aided Sistem Engineering) - axborotlar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyihalash degani bo‘lib, Case-texnologiyasi turli mutaxassislar, jumladan, tizimli tahlilchilar, loyihachilar va dasturchilar ishtirok etadigan ko‘pchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qo’llaniladi. Case-texnologiyalari vositalari o‘tgan asming 80-yillari oxirida shakllangan yo‘nalishdir. Ulardan keng ko‘lamda foydalanish qimmatligi tufayli chegaralangandir.Case-texnologiyasi - murakkab dasturiy tizimlami tahlil etish, loyihalash, ishlab chiqarish va kuzatib turish texnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy ta’minotdir. Case-texnologiyasining asosiy yutug‘i -kompyuterlaming mahalliy tarmog’da ishlayotgan mutaxassislami birgalikda, hamkorlikda loyiha ustida ishlashini tashkil eta olishi, loyihaning ixtiyoriy fragmentini eksport-import qila olishi va loyihani tashkiliy boshqara bilishidadir.

2-amaliy mashg’ulot.Avtomatlashtirilgan ish joyi

Ish joylarini kompyuterlashtirish —avtomatlashtirilgan ish joylari (AIJ) yaratishning asosi. AIJ tushunchasi. AIJga qo‘yiladigan talablar. AIJning asosiy turlari Ish joylarini kompyuterlashtirish deganda, nafaqat uning texnik ta’minoti, balki ish joylarini kompleks avtomatlashtirish uchun lozim bo‘lgan barcha texnologik ta’minot ko‘zda tutiladi. Shu bois, dastavval, AIJ tushunchasiga batafsil to‘xtalamiz. Iqtisodiyotda AIJ tushunchasiga to‘xtalishdan oldin, ularning asosiy turlarini yaratish va tashkil qilish prinsiplarining umumiy tasavvuriga ega bo‘lish kerak. AIJ deganda, rahbar, mutaxassis yoki xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning vazifasini almashtirish emas, balki ularning faoliyatiga yordam berish, ya’ni ularga qulay ish sharoiti yaratish tushuniladi. Hozirgi davrda barcha AIJ asosida beshta texnologik tizimcha ta’minoti mavjud:
—ish faoliyatini ta’minlovchi;
—kasbiy faoliyatni ta’minlovchi;
—qarorlar qabul qilish;
—qo‘lda bajariladigan ishlar;
—kommunikatsiya.
Bu tizimchalarning (jumladan, AIJning) axborot ta’minoti quyidagicha:
—tezkor faoliyat ish to‘plami;
—elektron taqvim;
—elektron haftalik;
—elektron yozuv daftarchasi;
—shaxsiy arxiv;
—topshiriqlar kartotekasi;
—turli axborot—ma’lumotnomali tizimlar, tahliliy kartotekalar, ekran grafikasi vositalaridan iborat axborotlarni izlash va tahlil qilish vositalari;
—iqtisodiy-matematik modellar, elektron jadvallar, qarorlar qabul qilish modellaridan iborat boshqaruv va iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish vositalari;
—bilimlar bazasidan iborat ekspert tizimlari;
—turli mantiqiy-hisoblash masalalarini yechish vositasi;
—matnli va rasmiy axborotlarni qayta ishlash vositasi.
Barcha axborot ta’minotini bir joyga to‘plash qimmat va maqsadga muvofiq emas. Shuning uchun ma’lum bir AIJ funksional yo‘naltiriladi. Shuni ta’kidlash kerakki, AIJ ochiq arxitekturalidir. U ma’lum bir foydalanuvchi va foydalanuvchilar guruhiga moslashtiriladi. AIJni yaratish professional dasturchilarsiz foydalanuvchiga qo‘yilgan masalani muvaffaqiyatli bajarish imkonini beradi. Barcha dasturiy ta’minotlar AIJ samarali ishlashini ta’minlashi lozim. Shuning uchun bu standartdagi amaliy dasturlar to‘plami, servis tizimlari, axborotlarni himoyalash va tashuvchilar bilan muomala qilish qoidalari, shuningdek, AIJ imkoniyatlarini kengaytirishi va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ma’lumotnomali axborotlardan iborat bo‘lmog‘i kerak. Shu sababli barcha AIJ asosida axborotlarni ekranda qayta ishlash tizimi yotadi. AIJni yaratishda quyidagi talablarga amal qilinadi: «do‘stonalik», «egiluvchanlik», «samaradorlik». «Do‘stonalik» deganda, foydalanuvchini muloqot tartibida qulay va oson ishlashi tushuniladi. Bunda tizimga maksimal kirish imkoniyati yaratiladi. Hech qanday muammolarsiz turli sharoitlardan oson chiqib ketish yo‘llarini ko‘rsatuvchi ma’lumotlar bilan to‘ldirilishi lozim. Hujjatlar odatdagi ko‘rinishda, ular bilan ishlash murakkab bo‘lmasligi kerak. «Egiluvchanlik» deganda, yangi xarakteristikalar, belgilar kiritish yoki o‘zgartirish imkoniyati nazarda tutiladi. Masalan, ekran rangini yoki hujjat ko‘rinishini o‘zgartirish. «Samaradorlik» deganda, muomala qilingandan boshlab yakuniy natijani olish uchun ketgan vaqt tushuniladi. Bu uch ko‘rsatkich AIJda quyidagi uch asosiy funksiyani amalga oshirishni ta’minlaydi:
—matnlarni ekranda qayta ishlash;
—shakllarni ekranda qayta ishlash;
—ish grafikasini ekranda qayta ishlash.
Foydalanuvchilar va ular yechadigan masalalar mazmuniga mos axborotlar bilan ta’minlashni AIJning axborot ta’minoti amalga oshiradi. Tashkiliy boshqaruvda foydalanuvchilar shartli ravishda uch kategoriyaga qarab quyidagilarga ajratiladi: rahbarlar, mutaxassislar va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar. Turli kategoriya foydalanuvchilari uchun yaratiladigan AIJda ma’lumotlardan foydalanish turlicha. Misol uchun, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar, odatda, tashkilotning ichki ma’lumotlari bilan ishlaydi, takrorlanuvchi masalalarni yechadi, tuzilmalashtirilgan ma’lumotlardan foydalanadi. Rahbarlar boshqaruv va qarorlar qabul qilish maqsadida ham ichki, ham tashqi ma’lumotlardan foydalanadi. AIJni tatbiq qilish foydalanuvchining odatdagi ish jarayonini buzishi mumkin emas. AIJ mutaxassisni ish joyida kompyuter yordamida reglament- lashtiruvchi hujjatlar majmuasi bilan ishlashini ta’minlaydi. Zamonaviy hududiy boshqaruv organlarining Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) kamida uch darajada dasturiy va texnik vositalar hamda har bir darajaning qo‘shimcha vositalari bilan faoliyat yuritishi kerak (1.1-rasm).

1.1-rasm. Hududiy boshqaruv organlarining AAT dasturiy-texnik vositalarini ko‘p darajali tashkil qilishning prinsipial sxemasi.

3-amaliy mashg’ulot.Ixtisoslashtirilgan dasturiy vositalar.