İyte türk diLİ I (turk 201) ders notlari
Yabancı kökenli kelime tamamen ya da kısmen sesçe ve anlamca yerleşebilir
Yüklə 251,42 Kb.
|
Yabancı kökenli kelime tamamen ya da kısmen sesçe ve anlamca yerleşebilir: Dürbün < fars. dûr “uzak”+bîn “görme” Çarşamba < fars. çehar “dört”+şenbe “gün” Çamaşır < fars. câme “elbise”+şuy “yıkama” Para < fars. pâre “parça” Tayfa < ar. taife İng. direct > Tü. direkt
Show, center, centrum, fuel oil, walkman, stand up, long play, printer, scanner, western, decoder, fair play, fast food vs.
İng. wild west vahşi batı İng. capital başkent İng. green peace yeşil barış İng. I love you seni seviyorum İng. ice berg buz dağı İng. rounded table meeting yuvarlak masa toplantısı İng. cold war soğuk savaş Ar. nâzır bakan Kimi durumlarda anlam ödünçlemesiyle hangisinin birincil (aslî) olduğunu saptamak çok zordur. Örneğin “Yuvarlanan taş yosun tutmaz” atasözünün Türkçede, Fransızcada ve İngilizcede bulunması, bunun Fransızcadan anlam ödünçlemesi olduğunu düşündürebilir. Ancak aynı atasözünün Rusya Federasyonu içinde Altay bölgesinde konuşulan Türk yazı dili Hakasçada da görülmesi bu görüşü zayıflatır. “Gözden ırak gönülden ırak.” Örneğinin benzer şekilde İngilizce “Out of sight, out of mind” ile çakışması insanlığın ortak düşünce tarzının bir sonucu olarak açıklanabilir.
Bilindiği gibi bir dilin gelişmesi, o dilin sahiplerinin bilgi ve üretim gücüne bağlıdır. Toplumun alıcı ve öğrenici olmaktan kurtulup, verici ve öğretici konumuna yükselmesi yabancı unsurlara karşı direnmenin tek yolu olarak görünmektedir. Modern Türkiye Türkçesindeki alıntılar arasında ilk sırayı Arapça ikinci sırayı Fransızca kökenli kelimeler almaktadır. Ardından sırasıyla Farsça, İtalyanca, İngilizce ve Yunanca kökenli kelimeler gelmektedir. Türkçede; Latince, Almanca, İspanyolca, Rusça, Macarca, Slovakça, Ermenice, Moğolca, Portekizce, Bulgarca ve Japonca kökenli kelimeler de bulunmaktadır. Bazen aynı kelime farklı diller yoluyla Türkçeye girebilir. Mesela Yunanca kökenli müzik kelimesi Türkçeye sırasıyla Fransızca, İtalyanca ve Arapça yoluyla müzik, mızıka ve musiki biçimlerinde girmiştir. Bunlardan İtalyanca kökenli mızıka “bando, armonika” anlamında Fransızcadan alınan müzik ile Arapçadan alınan musikinin ilk anlamları aynı olmakla birlikte yan anlamları bulunmaktadır: şiirin musikisi gibi. Örneğin; İtalyanca kökenli taraça önce Fransızca kökenli teras ve ardından İngilizce kökenli roof’a dönmüştür. Bunun nedeni son dönemlerde prestiji en yüksek olan kelimelerin İngilizce kaynaklı olmasıdır.
Türkçe takip edebildiğimiz tarihî seyri içinde komşularına, en az onlardan aldığı kadarını vermiştir. Özellikle Türk diline komşu olarak yaşamış Fars, Arap, Rus, Romen, Bulgar, Sırp-Hırvat, Yunan ve Macar dillerine ait sözlüklere baktığımızda Türkçenin bu dillere sadece beslenme ve giyim-kuşam kültürüyle ilgili yaklaşık 1550 kelime verdiği tespit edilmiştir: aba, altın, amaç, ambar, Anadolu, arsa, arpa, buğday, burçak, armut, arpacık, asma, astar, ateş, atlas, avcı, ayran, ayva, bağırsak, badem, baklava, balık, bamya, bereket, çarşaf, çeşme (cisme), çekmece (cecmagea) kaymakam, kundura, küfe, oklava, paçavra, pazı, patlıcan, pilav, pelte, saban, rakı, tava, yufka, yoğurt, yoğurmak, yulaf, yemeni, un, tülbent, tuğ, tortu, tokmak vs. sadece bir kaçıdır. Avrupa dillerine giren, özellikle Osmanlı saray hayatı ile geleneksel Türk yaşam biçimi ve kültürünü yansıtan çok sayıda sözcük vardır. Bu sözcüklere Turkishism, Turkcism “Türkizm” vb. adlar verilmektedir. Türkçe diğer dillere daha çok beslenme ve giyim-kuşam kültürüyle ilgili kelimeleri ödünç vermiştir. Bu kelimeler Türklerin sanılanın aksine hem bozkır hem tarım kültürüne sahip olduğunu gösteriyor. Uluslararası filolojik kültür sözlüğünde Türkçenin de onurlu bir payı olduğu, artık tartışılmaz lengüistik bir gerçektir. Aşağıda Türkçe ya da Türkçe aracılığıyla kimi yabancı dillere geçen sözcüklerin bir bölümü sıralanmıştır: İngilizcede: baklava, bosh “boş”, jackal “çakal”, bulgur, caviar “havyar”, dervish “derviş”, dolma “dolma”, efendi “efendi”, caftan “kaftan”, casaba “kasaba”, caigue “kayık”, halva “helva”, kismet “kısmet”, Ottoman “Osmanlı”, kurush “kuruş”, uhlan “uşak, oğlan”, vizier “vezir”, sherbet “şerbet”, pilaf “pilav”, yoghurt, shish kebab Fransızcada: bachi-bouzouk “başıbozuk”, kan khan “han”, caravansérail “kervansaray”, candjiar “hançer”, kéfir “kefir”, kiosgue “köşk”, koubba “kubbe”, tulipe “lale”, koumys “kımız”, odalisquem “odalık” Almancada: Dolmetsch “dilmaç, tercüman”, dolmusch “dolmuş”, diwan “divan”, kaviar “havyar”, joghurt “yoğurt” Farsçada: açar “anahtar”, elek “elek”, aş “aş”, bezek “süslenme”, ocaq “ocak”, tepe “tepe”, yeylaq “yayla”, topoz “topuz”, ordu, qelpaq “kalpak”, yedek, tutun “tütün”, qeymaq “kaymak”, qezgan “kazan”, çexmaq “çakmak” vs. Hintçede: top, tamancha, barood, bahadur, kanat, kiyma vs. Yunanca: acemi, aman, ambar, balta, bayat, bayılmak, cambaz, ciğer, cümbüş, bozuk vs. Rusça: ütü, ayran, ayva, duman, kurşun kalem, kurgan, inci vs. Macarca: kilim, peşkir, sırma, elma, sirke, çember, hançer, tarla keçi, buzağı, buğday, arpa vs. TÜRKÇENİN SÖZ VARLIĞI Filoloji ve dil bilimi çalışmalarında bir dilin sözcükleri, terimleri, yabancı dillerden gelme öğeleri, atasözleri, deyimleri, insanlar arasındaki ilişkilerde kullanılması gelenek olmuş kalıplaşmış sözleri bir bütün olarak söz varlığı içinde yer alır. Bu aynı zamanda, o dili konuşan milletin maddi ve manevi kültürünü, dünya görüşünü, yaşam koşullarını ve deneyimlerini yansıtır. 1. ATASÖZLERİ VE DEYİMLER BAKIMINDAN TÜRKÇE A. ATASÖZLERİ Atasözü ve deyimler Türkçenin en eski söz varlıklarındandır. Eskiden tü. sav, ar. mesel, darbımesel, tabir diye adlandırılırdı. Atasözü ve deyimler bir toplumun maddi ve manevi kültürünü, algılama ve anlatım tarzı ile nükte eğilimini bütünüyle ortaya koyan sözlerdir. Her dilde atasözü ve deyimler vardır. Sosyoloji, psikoloji, ekonomi, tarih, felsefe, ahlak, halk bilimi gibi birçok alanı ilgilendiren bu ifade kalıpları, anlatım gücü, kavram zenginliği bakımından çok önemli dil yapılarıdır. Atasözleri geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca geçirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuştur. Ulusun ortak düşünce kanı ve tutumunu belirtir, bize yol gösterirler. Tarih boyunca atla haşır neşir olan Türk ulusunun söz varlığında atla ilgili pek çok atasözü bulunur. Mesela üç tarafı denizlerle çevrili Kore’de konuşulan Korecede güçlülerin çatışmasında zararı güçsüz ve zayıf olanların çektiğini gösteren atasözü “Balina kavgasında karidesin sırtı patlar” biçimindeyken aynı anlamda bizde “Atlar tepişirken arada eşekler ezilir.” şeklindedir.
Dikensiz gül olmaz. Alet işler, el övünür. Taşıma su ile değirmen dönmez.
“Derdini söylemeyen derman bulamaz” örneğinde derman yerine ilaç denmez.
Vakit nakittir. Balık baştan kokar. Yerin kulağı var. Ak akçe kara gün içindir. Görünen köy kılavuz istemez. Dost ile ye iç alışveriş etme. Son pişmanlık fayda etmez. Ne yavuz ol asıl, ne yavaş ol basıl. (Cezaya çarpılacak ölçüde aşırı ve saldırgan olma. Ama herkes seni ezecek ölçüde yumuşak ve miskin de olma.) Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al. (Kız annesinin birçok huylarını doğuştan almış bulunur. Sonra da annesinin eğitimi ile yetişir. Bunun için bir kızın niteliklerini öğrenmek isteyenler, annesine benzeyeceğini düşünürlerse yanılmamış olurlar. Nitekim bir kumaşın kenarına bakanlar, her yerini görmüş gibi olurlar.) Ne oldum dememeli, ne olacağım demeli. Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az. Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür. Minareyi çalan kılıfını hazırlar. Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer. Sona kalan dona kalır. Keskin sirke küpüne zarar. Aç tavuk kendini buğday ambarında sanır. Taşıma su ile değirmen dönmez. Korkunun ecele faydası yoktur. Baykuşun kısmeti ayağına gelir. (Tanrı hiçbir canlıyı aç bırakmaz. Kımıldamadan duran baykuşun rızkını bile önüne koyar. İnanışa göre baykuş bütün geceyi uykusuz geçir, ibadet edermiş. Sabaha karşı önüne gelen bir serçeyi yermiş). Kör ölür, badem gözlü olur; kel ölür sırma saçlı olur. Suyu getiren de bir testiyi kıran da. (Zamanımızda, görevini iyi yapanla kötüye kullanan arasında bir fark gözetilmemektedir.) Güvenme varlığa düşersin darlığa Gözü tanede olan kuşun ayağı tuzaktan kurtulmaz Gönül bir sırça saraydır, kırılırsa yapılmaz Bülbülü altın kafese koymuşlar yine de ah vatanım demiş. Akıllı düşününceye kadar deli oğlunu everir. Çok çocuk anayı şaşkın babayı düşkün eder. (Toplumsal bir sorunu anlatıyor.) Çelişkili atasözleri: İyilik eden iyilik bulur X İyiliğe iyilik olsaydı, koca öküze bıçak olmazdı. Devlet malı deniz yemeyen domuz. Kızını dövmeyen dizini döver. İyi insan lafının üzerine gelir X İti an çomağı hazırla. Fazla mal göz çıkarmaz X Azıcık aşım ağrısız başım. Söz gümüşse sükût altındır X Sükût ikrardan gelir. Düşenin dostu olmaz X Dost kara günde belli olur. B. DEYİMLER Deyimler de atasözleri gibi kalıplaşmış sözlerdir ve bir dilin söz varlığının en önemli öğeleri arasındadır. Deyimler, bir durumun, bir davranışın doğadaki nesnelerden, canlılardan faydalanılarak somutlaştırma yoluyla anlatılmasıdır. Türkçede 10 bin civarında deyim vardır. Deyimlerin kaynakları arasında Nasreddin Hoca (yorgan gitti kavga bitti, delik büyük, yama küçük gibi.) ve Bektaşi fıkralarıyla, kimi masallar, efsaneler, tarihsel olaylar ön sırada yer alır. Deyimi atasözünden ayıran en büyük özellik, bir kavramı belirtmek için bulunmuş özel bir anlatım olması, genel kural niteliğinde bir söz olmamasıdır. Deyimler atasözlerindeki yargıları içermez daha çok benzetmelerden yararlanırlar. Deyimin de söz dizimi bozulamaz. Örnekler:
İnsanların ruhsal durumlarını ve belirgin davranışlarını betimleyen deyimler: dilli düdük (çok konuşan kimse), sallabaş (her sözü düşünmeden onaylayan), eli maşalı, deli fişek, kulağı delik gibi
Cümle halindeki deyimler:
Son zamanlarda türeyen deyimler: orta direk, köşeyi dönmek, bozum olmak, kuyruk olmak, oyun çıkarmak (sporda), boş vermek, yeşil ışık yakmak, iş yok, masaya yatırmak, fikir jimnastiği, sıcak bakmak, soğuk bakmak, duygu sömürüsü yapmak, çağ atlamak, zamanla yarışmak, entel takılmak, çağı yakalamak gibi. Çeviri deyimler: Kemerleri sıkmak (İng. to tighten the belts, beyin yıkamak (brain washing), kur yapmak (Fr. faire le cour), kraldan çok kralcı olmak vs. 2. İKİLEMELER BAKIMINDAN TÜRKÇE Türkçeye olağanüstü bir anlatım gücü ve zenginliği kazandıran unsurlardan biri de ikilemelerdir. Hint-Avrupa dillerinde Türkçeye göre çok az kullanılan ancak Korecede ve Japoncada da sık görülen ikilemeler Türkçenin her evresinde ve her lehçesinde yaygın olarak kullanılmış ve bu eğilim günümüze kadar gelmiştir. İkilemeler anlatımı güçlü ve etkili kılar, zihinde bir kavramın algılanması sırasında onun pekiştirilmesini sağlar. Örneğin; “Sabahleyin çok erken kapıma geldi” ya da “Sabahleyin erkenden kapıma geldi” yerine “Sabah sabah kapıma geldi” cümlesi içerdiği ikileme nedeniyle ötekilerden çok daha güçlü bir anlatım sağlar. Bir işi, bir sorunu çözümleyebilmek için uzun uzadıya düşünüp zihin yormak, düşünüp taşınmak ikilemesiyle daha iyi anlatılır. Kör ve topal gibi iki ayrı niteliği betimleyen sözcükler ikilemeye dönüşünde “zoraki götürülen iş” anlamını kazanmıştır. İkilemeler aşağıdaki yollarla yapılır:
Not: Az da olsa üçleme ve dörtlemelere de rastlanmaktadır. Üçlemeler: at avrat silah, han hamam kervansaray, gez göz arpacık (tüfekle yapılan atışlarda daha iyi nişan almak için kullanılan bir ifade.), bağda bahçede evde, ok yay yayla, “Yalınayak, başı kabak, yarı çıplak, üzerimizde birer yelekle…”, vatan millet sakarya, kulak burun boğaz vs. Dörtlemeler: “Hacı-hoca-vaiz-imam takımının, biz köpekleri hiç sevmemeleri malumunuzdur elbette.” “Çalı çırpı çadır çıkın bir çavdar uygarlığım ben”, “kurda kuşa börtü böceğe bakarak” 3. TERİMLER BAKIMINDAN TÜRKÇE Dilde bilim, teknik, sanat, zanaat, spor gibi alanlarla ilgili özel kavramları karşılayan öğelere terim denir. Terimler bir ülkeden çıkarak dünyaya yayıldıkça özgün biçimiyle benimsenebildiği gibi yeni bir ad alarak ya da tercüme yoluyla dile yerleşebilir. Bilim, teknik, felsefe ve edebiyat alanında yeni buluşlar, gelişmeler gerçekleştiren ülkelerin söz varlıkları bunlara ilişkin kavramlarla zenginleşir. Kimyadaki eriyik; dişçilikte dolgu; geometride açı; matematikte, artı, eksi, çarpı, bölü, yatay, dikey, çap; askerlikte çıkarma, uçaksavar; bilişim alanında bilgisayar; maliye alanında katma değer vergisi; dil bilgisinde, özne, yüklem; felsefede tümevarım, tümdengelim; politikada, önerge, gündem, güvenoyu, tüzük, yönetmelik; hukukta, savcı, tanık, delil, tutuklama, gözaltı, zamanaşımı vs. terimlere örnektir.
Bizim toplumumuzda, bir çocuğunu tanıtan ya da çocuklarından söz eden kimseye “Allah bağışlasın” deme gereği duyulur. Çocuğu doğanlara “analı babalı büyüsün”, sofradan kalkarken “ziyade olsun, elinize sağlık, kesenize bereket”, iş yapmakta olan bir kimseye “kolay gelsin” , banyodan çıkan ya da berber koltuğundan kalkanlara “sıhhatler olsun” denirken, kendisine su verilen kimse “su verenlerin çok olsun” sözünü sarf etmektedir. Bazı kalıplaşmış sözlerimiz: “Günaydın”, “Allaha ısmarladık”, “Güle güle git” “Allah bir yastıkta kocatsın”, “Allah kavuştursun” “İyi saatte olsunlar” “Nazar değmesin” “Alacağın olsun” “Benden günah gitti”, “Benden söylemesi” “Büyüklerin ellerinden küçüklerin gözlerinden öperim” “El öpenlerin çok olsun” “Başınız sağ olsun” “Güle güle oturun” “Gözünüz aydın” “Sizden iyi olmasın” “Ayıptır söylemesi”
“almak” fiilinin sözlükteki anlamları:
I am sorry’ler “Üzgünüm.” diye çevrilmeye başladı [Özür dilerim, kusuruma bakmayın, affedersiniz] Aman Tanrı’m! [Eyvah!] Kendine iyi bak: Türkçede ender olarak ancak bir hastaya söylenen bu söz tercüme yoluyla vedalaşma sırasında söylenen söze dönmüştür. Evlat! Acele et! Okula geç kalmak istemezsin. [Çocuğum acele et, okula geç kalacaksın] Hey dost / bayım / bayan. [Bakar mısınız beyefendi / hanımefendi] (Hatta, dizi filmlerde, düşmanlarınıza bile “dost” diye hitap edilmektedir: Hey dostum, seni öldürmemi istemiyorsan hemen defol buradan. Sanırım başım ağrıyor. [Başım ağrıyor] Sanırım seni kucaklamak istiyorum: Böyle diyen birinin Türkçeyle sorunu olmalı. Böyle diyen birine kendinizi kucaklatmayın, hele bir emin olsun kucaklamak isteyip istemediğinden. İngilizceye uyan bir ösz kalıbı Türkçeye çevrildiğinde gülünç olabilir: [- O adam bir pislik.
Ulaştırma Eski Bakanı → Eski Ulaştırma Bakanı Nasıl “mahalle bekçisi”, “yazı tahtası” gibi belirtisiz isim tamlamaları nitelenirken sıfat başa gelmekte ve “eski yazı tahtası”, “eski mahalle bekçisi”ne dönüşmekteyse yukarıdaki örnekte de aynı kural geçerlidir.
Doğan Aksan, Anadilimizin Söz Denizinde, Bilgi Yay., Ank., 2006, 252 s. Günay Karaağaç, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yay., Ank. 2002, 192. s. Hatice Şirin, Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ Yay., 2006, 405 s. Süer Eker, Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara, 2003, 557 s. Walter Porzig, Dil Denen Mucize, TDK Yay., Ankara 1995, 272 s. Yusuf Çotuksöken, Uygulamalı Türk Dili, Papatya Yayınevi, İst. 2008, 380 s. * Haz. Yasemin ÖZCAN GÖNÜLAL, İYTE, Genel Kültür Dersleri Böl. Öğr. Elm. * Çincenin Pekin ağzında /mal/ kelimesi vurgu ve tonlamaya göre “anne”, “kenevir”, “at”, “keçi” anlamlarına gelir. * İngilizce ve başka dillerde de birleştirme yaygın olarak kullanılmaktadır: sea power “deniz gücü”, open minded “açık fikirli”, prime minister “başbakan” vb. ** Fransız hükümetleri yasal önlemler alarak Fransızcaya İngilizce sözcüklerin girmesini engellemektedirler. İng. weekend, drugstore “eczane”, brain-storming, countdown “geri sayım” ve jumbo jet gibi pek çok popüler sözcüğün kullanılmasına Fransız hükümetleri tarafından izin verilmemiştir. Örneğin Fransız hava yolu şirketi Air France jumbo jet yerine Fr. gros porteur sözcüğünün kullanılmasında ısrar edilmektedir. 2003 yılı içinde İng. e-mail sözcüğünün yasaklandığı bunun yerine Fransızca kökenli couiriel sözcüğünün kullanılması zorunluluğu getirilmiştir. Fransa’da Eiffel Kulesi’nin giriş biletinden, Louvre Müzesi’nde ya da turistik yerlerde bulunan genel tuvaletlerdeki açıklama levhalarında bile Fransızcadan başka bir dilde kayıt bulunmamaktadır. Fransa dil-ulusçuluk ilişkisinin en güçlü olduğu ülkelerden biridir. *** Prof. Dr. Günay Karaağaç, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ Yay., Ankara 2002, s. 100 Yüklə 251,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|