İyun-2019 Mündəricat Giriş

Fəsil I Xarici ticarətin nəzəri metodoloji əsasları

1.1 Xarici ticarət iqtisadi prosses kimi.

Ticarətin özü,yenidən satıldıqdan sonra fayda əldə etmək üçün əldə iqtisadi faydadır.Əməyin sosial bölünməsi sistemində ticarətin müstəqil yeri var.Ticarət iqtisadi əlaqələrin ayrılmaz hissesidir, əməyin bölüşdürülməsi və əmtəə mübadiləsi prinsiplərinə əsaslanır.

Ticarətin iqtisadi mahiyyəti, ilk növbədə,insan əməyini bir mərhələdən digərinə köçürülməsi,ikincisi,bu məhsulun istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılmasıdır.Bu olmadan geniş istehsal mümkün deyil.

Xarici ticarət xarici iqtisadi əlaqələrin realizasiyasının əsas mexanizmi kimi çıxış edir. Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər sistemində sərhədlərin getdikcə silinməsi,texnologiya,nəqliyyat və rabitə sferasında baş verən əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri nəticəsində geniş təkrar istehsal sferasının başlıca bazaları olan istehsal və mübadilə prosesinin daha da dərinləşdirilməsi prosesini sürətləndirməklə real fakt kimi meydana çıxmışdır.Bu gün istehsal olunan malların əsas hissəsi xarici ticarət vasitəsi ilə bazara çıxarılır,ya da həmin məhsulların istehsalında xaricikomponentlərdən istifadə olunur.Son 40 il ərzində beynəlxalq mal dövriyyəsi 15 dəfə,istehsal isə cəmi 6 dəfə artmışdır.

Xarici ticarət fəaliyyətinin əsas obyektləri aşağıdakılardır:mallar,xidmətlər,intellektual mülkiyyət və informasiya.Bu hesablananlar həm də,daxili ticarətin obyektləridirlər.

1.Mallar ilə xarici ticarət- malların idxal və ixracıdır.Mallar xarici ticarət fəaliyyətinin predmeti olduqda bu onların daşına bilir özəlliyi hesab olunur,daşınmaz

Mal-xarici ticarət mübadiləsi üçün ümumiləşdirilmiş obyektdir.Məhsulların istehsalı üçün material rolunu oynayan mallar milli xarici ticarətdəki kimi beynəlxalq ticarətdə də önəmli rol oynayırlar.

Bütün malları bir neçə qrupda qruplaşdırmaq olar:

• 
  Mineral və yanacaq ehtiyyatları(elektrik və digər enerji növləri)
  
• 
  Kənd təsərrüfatı,qida və meşə məhsulları(balıq və dəniz məhsulları daxil olmaqla)
  
• 
  Qeyri-ərzaq istehlak malları (parçalar, geyim, ayaqqabı, mebel, qablar və digər məişət əşyaları, dərman vasitələri, parfüm və kosmetika və s.);
  
• 
  maşın və avadanlıqlar (ayrı və tam və bu qrup nəqliyyat vasitələri, elektron avadanlıqlar, məişət texnikası və bəzi digər maşın-texniki məhsullar tez-tez təcrid olunur);
  
• 
  Digər hazır və yarımfabrikat məhsulları
  

Xarici ticarət fəaliyyətinin sənədlərinin hazırlanması zamanı hər bir mal üçün Xarici Ticarət Fəaliyyətinin normalarının nəzərə alınması vacibdir.

2.Xidmətlər ilə xarici ticarət- istehsal,marketinq,çatdırılma və.s sahələrdə xidmətlərin göstərilməsi(İşin yerinə yetirilməsi daxil olmaqla).Xidmətlərin göstərilməsi aşağıdakı yollarla həyata keçirilir.

• 
  Azərbaycan Respublikası ərazisindən qarşı tərəf ölkələri ərazisinə
  
• 
  Qarşı tərəf ölkələri ərazisindən Azərbaycan Respublikası ərazisinə
  
• 
  Azərbaycan Respublikası ərazisində qarşı tərəfin xidmət müştərisinə
  
• 
  Qarşı tərəfin ərazisində Azərbaycan Respublikasının xidmət müştərisinə
  
• 
  Azərbaycan xidmət təminatçısı ,xarici ölkə ərazisində kommersiya varlığı mövcud olmayan,onun iştirakı ilə və ya səlahiyyətli şəxsin onun adında xarici dövlətdə xidməti
  
• 
  Azərbaycan Respublikası ərazisində xarici şəxslərin iştirakı ilə və ya onun adından hərəkət etmək Azərbaycan Respublikasını ərazisində ticarəti olmayan bir xarici xidmət provayderi;
  
• 
  Xarici ölkədə ticarətin mövcudluğu ilə Azərbaycan xidmət provayderi
  
• 
  Azərbaycan Respublikası ərazisində ticarətin mövcudluğu ilə xaricixidmət provayderi
  

Xidmətlərin ticarəti üzrə Baş sazişin tərifinə görə,xidmətlər üzrə ticarət,onların sərhəddən kənarda hərəkəti,eləcə də iştirak edən ölkənin gömrük ərazisində hüquqi və fiziki şəxslərin istehsalı və istehlakıdır.

Bu təriflərə görə 3 cür xidmət mövcuddur.

• 
  Bir dövlətin ərasindən o biri dövlətin ərazisinə sərhəddə xidmət tədarükü,təchizatçı və istehlakçı sərhədin müxtəlif tərəflərində yerləştirilir(məsələn, müasir kommunikasiya vasitələrindən istifadə edərək, müştəriyə lazımi məlumatlar ötürülür)
  
• 
  Bir ölkənin ərazisində başqa ölkələrdən gələn istehlakçılara xidmətlərin göstərilməsi(tibb,turizm və.s)
  

Digər dövlətin ərazisində daimi və ya müvəqqəti olaraq yerləşən bir dövlətin tədarükçüsü tərəfindən xidmətlərin göstərilməsi (konsaltinq, bankçılıq və s.)

Xidmət tədarükçüləri kimi istehlakçılarda bir ölkənin ərazisindən digər ölkənin ərazisinə həmçinin beynəlxalq ticarətdə xidmət göstərə bilərlər.Nəticədə,xidmətləri istehsal edən yalnız tələb olunan ölkələrda həmin xidmətləri göstərmir,həm də onların xidmətlərindən istifadə edir.

3.İnformasiya ilə xarici ticarət 2 yöndə hayata keçirilir;xarici ticarətin müstəqil obyekti kimi,ya da xarici ticarət fəaliyyətinin digər obyektlərinin bir hissəsi kimi.Xarici ticarət məlumatlarının xarici ticarət fəaliyyətinin digər obyektləri ilə birləşdirilməsi aşağıdakı hallarda qeyd olunur;

• 
  Əgər informasiya satılan malların ayrılmaz bir hisssidirsə,bu xarici ticarət malları ilə baş verir.
  
• 
  Məlumatın ötürülməsi intellektual mülkiyyət hüquqlarının ötürülməsi kimi həyata keçirilirsə, bu, intellektual mülkiyyətin xarici ticarətidir;
  
• 
  Digər hallarda xidmətlərin xarici ticarəti hesab olunur.
  

Əgər malın çatdırılması zamanı onun istifadəsi üçün zəruri olan informasiyalar çatdırılırsa,bu informasiya əlaqəli informasiya adlandırılır.

4.İntellektual mülkiyyət ilə xarici ticarət-İntellektual mülkiyyətə xüsusi hüquqların köçürülməsi və yabiazərbaycanlı şəxs tərəfindən xarici şəxslərə və ya xarici şəxs tərəfindən azərbaycanlı şəxslərə intellektual mülkiyyətdən istifadə hüququnun verilməsi.

Müəllifin intellektual fəaliyyətinin nəticələrini satmaq hüququ intellektual mülkiyyət anlayışıdır.Əks təqdirdə intellektual fəaliyyətin nəticələri mənəvi istehsal kimi qiymətləndirilir.Bunlara elmi-texniki ixtiraların və kəşflərin nəticələri,yeni texnologiyaların yaradılması,ədəbiyyat və incəsənət əsərləri,lisensizayalar,patentlər və.s aiddir.Bu intellektual mülkiyyətin alqı-satqısı sadə müqavilə şərtləri ilə həyata keçirilə bilər(alıcıya intellektual mülkiyyətdən istifadə icazəsi vermədən)və ya alıcıya müqavilədə bu mülkiyyətdən istifadənin xüsusi haqqı verilərsə.

Hər bir dövlətin xarici ticarət fəaliyyəti tənzimlənməlidir və bu səbəbdən hər bir dövlət öz xarici ticarət siyasətini müəyyənləşdirir.

Xarici ticarət siyasəti-vergilerin tetbiqi,subsidiyalar və idxal ixrac üzrə birbaşa məhdudiyyətlər vasitəsi ilə xarici ticarətə təsir vasitəsidir.İqtisasdiyyatın ümumi vəziyyəti və istənilən ölkənin normal fəaliyyət göstərməsi idxal və ixrac əməliyyatlarından asıllıdır,buna görə də xarici ticarət qaydaları dövlət tərəfindən müəyyən olunur.

Xarici ticarət siyasəti xarici ticarətin vergilər vasitəsilə dövlət tənzimlənməsinə və idxal və ixraca dair birbaşa məhdudiyyətlərlə bağlı olan xarici ticarət siyasətinin nisbətən müstəqil istiqamətidir.Xarici ticarət siyasətinin formalaşması dünya iqtisadiyyatında baş verən bir sıra obyektiv proseslərdən,məsələn,istehsalın və kapitalın artan beynəlxalq inkişafı,dü,nya ölkələrinin bir birindən asıllılığının artması və dünya bazarında artan rəqabətdən təsirlənir.Xarici ticarətin dövlət üçün əhəmiyyəti çox böyükdür,böyüməsi dövlət iqtisadiyyatının vəziyyətinə müsbət təsir göstərir,lakin onun dünya bazarından asıllılığı ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına mənfi təsir göstərə bilər.

Xarici mallarla qeyri-rəqabətliliyinə görə iqtisadiyyatın bəzi sahələrinin vəziyyəti pisləşə bilər və valyuta məzənnələrini və dünya bazarında qiymətlərin dəyişməsi iqtisadi itkilərdə riski artıracaq.Milli iqtisadiyyatın dəstəklənməsi və xarici ticarətdə bərabərliyin qorunması,idxal və ixrac strukturunda müsbət nəticələrin stimullaşdırılması,xarici investisiyaların təşviq edilməsi üçün dövlət səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən həyata keçirilən qanunverici, icra və nəzarətçi standart tədbirlər sistemini vasitəsi ilə xarici ticarət fəaliyyətini tənzimləyir.

Xarici ticarət fəaliyyətini tənzimləyən tarif və qeyri-tarif üsulları mövcuddur.Hər bir dövlət xarici ticarətin tənzimlənməsi üçün öz qaydaları və prosedurlarını özü müəyyən edir,çünki bütövlükdə miili iqtisadiyyatın vəziyyəti idxal və ixrac əməliyyatlarının effevktivliyindən asıllıdır.

Xarici ticarət siyasəti ölkənin digər dövlətlərlə ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsində əsas elementdir.

Xarici ticarət siyasətinin əsas məqsədləri

• 
  Ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə səviyyəsini və metodunu dəyişdirmək
  
• 
  Xarici ticarət dövriyyəsinin həcmini dəyişdirmək(idxal və ixracı)
  
• 
  Xarici ticarətin strukturunu dəyişdirmək
  
• 
  Dövlətin lazımi resurlarla təmin edilmısi(xammal,enerji0
  
• 
  İxrac və idxal nisbətində dəyişiklik
  

İki qarşılıqlı xarici ticarət siyasəti var;Proteksionizm və azad ticarət. Xarici ticarət siyasəti dövlətin hər hansı bir inteqrasiya iqtisadi birliyin üzvü olub-olmamasından asılıdır və ola bilər;

• 
  Muxtar(müstəqil,birtərəfli)
  
• 
  Konvensiya (bir sıra dövlətlərlə birgə hazırlanmışdır)
  
• 
  Muxtar-Konvensiya
  

Müasir ticarət siyasıtinin istiqamətləri.

Konvensional xarici ticarət siyasəti əsasən azad ticarət zonalarında istifadı olunur,lakin üçüncü ölkə ilə ticarət zamanı bu fərqli ola bilər.Hər bir dövlət xarici ticarətə təsirin göstərdiyi dərəcəd proteksionist siyasəti,azad ticarət siyasəti və orta siyasəti fərqləndirir.

Azad ticarət(liberalizm)-bu gömrük orqanlarının idxal və ixrac mallarını yalnız qeydiyyatdan keçirən siyasətdir.İdxal və ixrac vergiləri tətbiq edilmir,idxal vı ixraca hər hansı məhdudiyyətlər qoyulmur.Bu siyasət ölkə iqtisadiyyatının yüksək səmərəliliyi olan ölkələr tərəfindən həyata keçirilir.Bu halda,yerli sahibkarlar öz mallarının rəqabət qabiliyyətliyinə güvənirlət və onları dünya bazarına çıxarmaqdan qorxmurlar.

Dünyanın əksər ölkələrində elastik xarici ticarət siyasəti mövcuddur. Onlar digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələrdə məqbul şərtlər təmin edərkən, proteksionizm metodlarını birləşdirir və azad ticarət elementlərini tətbiq edirlər: xarici ticarət siyasəti sahəsində qarşılıqlı öhdəliklərə dair maddələr olan ticarət razılaşmalarını bağlayırlar.

Bu siyasətin tərəfdarları azad ticarətin məhdudiyyətli ticarətdən daha effektli olduğunu qəbul edirlər. Liberalizasiya ölkənin beynəlxalq ixtisaslaşmasına yardım edir, rəqabətin inkişafına kömək edir və istehlakçılara malların dəyərini azaldır.

Azad ticarət siyasəti inkişaf etmiş ölkələr üçün daha sərfəlifir.Baxmayaraq ki,bu siyasət tam şəffaf şəkildə heç bir yerdə tətbiq olunmur.

Proteksianizm-daxili bazarın xarici ticarət rəqabətindən qorunma siyasətidir və ticarət siyasətində tarif və qeyri-tarif metodlarından istifadə olunur.

Proteksionizmdə yüksək gömrük rüsumlarının tətbiqi,xarici məhsulların idxalında qadağalar vasitəsi ilə idxalı kəskin şəkildə azaltmaq mümkündür.Məqsəd idxal ediləcək mallara əvəzləyici mallar istehsal edən yerli istehsalçıları təşviq etməkdir.

Qapalı,sərt,qeyri-sərt,liberal proteksionist siyasətləri mövcuddur.Siyasətin sərtliyi tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətlərinin hansı dərəcədə tətbiq olunmasından asıllıdır.

İdxal gömrük rüsumunun səviyyyəsi 10%-dən artıq olmamaqla,mallara idxal məhdudiyyətləri idxalın 25%-dn artıq olmadıqda ölkə rejimi nisbətən açıq siyasət hesab olunur.

Gömrük rüsumlarının orta səviyyəsi yalnız idxal gömrük vergilərinə tabe olan mallar üçün hesablanır. İddianatın tətbiq olunduğu idxal dəyərinin orta çəkili dərəcəsi kimi hesablanır.

Qeyri-tarif məhdudiyyətlərinin orta səviyyəsi idxalın / ixracın dəyərli payı olaraq, bu tətbiqlərin intensivliyi nəzərə alınmaqla, bu məhdudiyyətlərə düşən pay hesab edilir.

Proteksionizmin bir neçə forması var;

• 
  Seçici proteksionizm-müəyyən mallara və ya müəyyən ölkələrə istiqamətlənmiş proteksionizm
  
• 
  Sənaye qorunması-aqrarçılıq prinsipi çərçivəsində fərdi sektorları,əsasən də kənd təsərüffatını qoruyur.
  
• 
  Kollektiv proteksionizm-ölkələrin birləşmələri tərəfindən onların təşkilatlarına üzv olmayan ölkələrə qarşı tətbiq olunur
  
• 
  Gizli proteksionizm-daxili iqtisadi siyasət üsulları ilə həyata keçirilir.
  

Xarici ticarət siyasətinin qiymətləndirilməsi İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) tərəfindən müəyyən olunan meyarlar üzrə həyata keçirilir.

• 
  Xarici ticarət siyasətinin müəyyən bir üsulunu tətbiq edərkən ölkə büdcəsində dəyişikliklərin istiqamətləri və həcmi. Bu siyasətin tətbiq olunduğu hallarda daxili qiymətlərdə və ya mal istehlakında dəyişikliklər.
  
• 
  Məhsulun strukturunda və bazar rəqabətliliyində dəyişikliklər
  
• 
  Müəyyən bir tədbir sənayenin yenidən qurulmasına və onun rəqabət qabiliyyətini artırmasına və ya texnoloji geriləməsinin aradan qaldırılmasına kömək edibmi.
  
• 
  Qonşu sənaye sahələrinə necə təsir göstərir. Başqa dövlətin bu tədbirə reaksiyası nə ola bilərdi.
  
• 
  Bu siyasət çox tərəfli və iki tərəfli anlaşmalarda ortaqların öhdəliklərinə uyğunmu?
  

Dünya ticarətində azad ticarət ideyasının güclənməsi proteksionizmin zəifləməsinə səbəb olur.

Daha çox inkişaf etmiş ölkə daha az inkişaf etmiş ölkəyə proteksionizm siyasəti tətbiq edərsə və ya daha çox inkişaf etmiş məhsula sahib olan təkəllər tərəfindən həyata keçirilərsə bu proteksionizm təcavüzkar siyasət adlanır.Bu vəziyyətdə bu,reaksiyalı olur,rəqabəti çətinləşdiri və iqtisadiyyatda durğunluğa gətirib çıxarır.Əgər daha az inkişaf etmiş ölkələr tərəfindən daha çox inkişaf etmiş ölkələrə qarşı tətbiq olunarsa,bu,müdafiə tədbirlidir,yəni,öz sənayesini qorumaq üçündür bu proqressiv siyasət adlanır. Hər bir dövlət müstəqil olaraq xarici ticarət siyasətinin tənzimlənməsi və inkişaf etdirilməsi üsullarını yaradır, iqtisadi təhlükəsizliyi təmin edir, iqtisadi suverenliyi və iqtisadi maraqları qoruyur.

Dövlət maliyyə, valyuta, kredit, gömrük tarifləri və tarifsiz tənzimləmə daxil olmaqla xarici ticarət fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinə cavabdehdir; ixrac nəzarəti; idxal və ixracat ilə bağlı malların sertifikatlaşdırılması sahəsində siyasətin yaradılması.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər çərçivəsində xarici ticarət siyasətinə aşağıdakılar təsir göstərir:

• 
  dünya iqtisadiyyatının dinamikası və strukturunda geosiyasi və iqtisadi dəyişikliklər;
  
• 
  Valyuta dəyişməsi, xüsusilə dünya valyutaları ilə əlaqədar olaraq dollar və avro;
  
• 
  ölkələrin, xüsusilə sərhədlərin həyat standartları arasındakı fərq;
  
• 
  əhalinin miqrasiyası və qlobal iqtisadiyyatda böhranlar: dövri, struktur, maliyyə.
  

Dövlətin iqtisadi siyasətinin tərkib hissəsi olan xarici ticarət siyasəti bir ölkənin, onun tərəfdaş ölkələrinin və bunun nəticəsi olaraq dünya iqtisadiyyatının bütövlükdə iqtisadi inkişafına təsir göstərən tamamilə müstəqil bir amildir