Жавид фялсяфяси

Böylə bir qız qiyafətində gəzər.³
Burada biz İbn Ərəbi və Nəsimi poeziyasında tez-tez rast gəlinən Haqqın eşqlə, eşqin gözəlliklə, Gözəlliyin məhz insan gözəlliyi ilə əlaqələndirilməsinin daha bir nümunəsini görürük. Səbəb isə budur ki, burada «qız», «insan» əslində bütövlükdə cismani aləmin bir parçası kimi götürülməklə bərabər, ilahi ruhun daşıyıcıları kimi də götürülür. Bir dün­yadakı gözəllik başqa dünyadakı daha yüksək gözəlliyin pro­yeksiyası, güzgü əksi kimi üzə çıxır.

Görünür, burada yenə də Əbu Turxanın «qütblər zir­və­də birləşir» fikri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, eşq və din aşa­ğı səviyyədə əks qütblər olsa da, hər ikisinin ən yüksək məqamda eyni bir mahiyyəti ifadə etdiyi ortaya çıxır. Dini duyğunun eşq məqamı və eşqin müqəddəslik zirvəsi!

Əlbəttə, böyük fəlsəfi təlimlərdən çıxış edib, əkslik­lə­rin vəhdəti ideyasını nəzəri səviyyədə də izah etmək müm­kündür. Lakin Cavid təkcə filosoflar üçün yox, hamı üçün, hətta gənclər və uşaqlar üçün yazdığına görə, bu dərin və mü­rəkkəb ideyanı da olduqca sadə və anlaşıqlı şəkildə ifadə etməklə bütün tərəddüdlərə son qoyur. «Qız məktəbində» ad­lı şeirində sevginin zirvəsinin məhz Allah sevgisi olduğu uşağın dili ilə çox gözəl ifadə olunur.
– Bu dünyada sənin ən çox sevdiyin

Kimdir, quzum, söylərmisən?

– Ən çox sevdiyim ilkin

O Allah ki, Yeri, Göyü, insanları xəlq eylər.¹
Sevməyən insan xoşbəxt ola bilməz. Heç nəyə inan­mayan, müqəddəslik duyğusundan məhrum olan insan da xoşbəxt ola bilməz. Caviddə bu amillər xoşbəxtliyin iki fərqli şərti kimi deyil, eyni bir şərtin iki fərqli görünüşü kimi təqdim olunur. Belə ki, Cavid sevgi ilə dini hissin ey­niyyət məqamından çıxış edir:
Sevgidədir ancaq Allah rizası,

Sevgisiz bir könül, şeytan yuvası. ¹
Düzdür, Şərqin qızıl dövründə, mənəvi yüksəliş zə­ma­­­nə­sində intişar tapmış sufi fəlsə­fəsi millət və ya vətən mər­hə­lə­sində dayanma­dan, birbaşa ilahi eşq mərhələsini vəsf edir. Allaha ünvanlanan sevginin isə reallıqdan qor­xu­su yoxdur, çünki o, maddi dünyanın, real­lığın fövqündədir. La­kin təəssüf ki, Şərq po­eziyasında çox vaxt eşq dini hissin güc­ləndiril­məsi və təlqini üçün bir vasitə olmaqdansa, Al­lah ideyası eşqin bö­yüklüyünü ifadə etmək üçün bir vasitə kimi istifadə olu­nur. Miskin aşiqin dini hissi də vüsal həsrə­tin­dən qay­naq­­lanır və burada yenə nazlı yar, nigar obrazla­rından isti­fadə olunur:
Canımı yandırdı şövqün, ey nigarım, qandasan?

Gözlərim nuri, iki aləmdə varım, qandasan? ²
Yaxud:
Ağıl onun yollarında heyran gəzir hər zaman,

Ürək isə ayağına baş qoyaraq verir can.
Hüsnün tərif etmək üçün sözü çatmaz hikmətin,

Aşiq özü, məşuq özü, budur sirri qüdrətin.¹
Yaxud:

Eşidirəm sözünü,

Görəmmirəm üzünü,

Üzünü görmək üçün

Canım verməyim gəlir.²
Göründüyü kimi, Nəsimi də, Əssar Təb­rizi də, Yunus İmrə də ilahi obrazı insanlar üçün nəzərdə tutulan epitet­lərlə təqdim edir, Allahı insan qiyafəsində təsəvvür edirlər. Bu, bir növ yunanların gözəllik allahına münasibə­tini xatır­ladır.

Lakin yunan mifologiyasından və pan­teizmdən fərqli olaraq, Allahı insan və ya təbiət simasında deyil, belə möh­təşəm varlıqların, əsrarəngiz gözəlliyin yaradıcısı olmaq­la onlar­dan yüksəkdə dayanan və daha möhtəşəm olan bir var­lıq kimi təsvir etmək təşəbbüsləri də vardır. Əssar Təb­rizi poemasının girişində, məhz Allaha ithaf böl­məsində bu eşqi təbiət, kainat miqyasında, Allahın yaratdıqlarının sonsuzlu­ğu və əzəməti ilə təqdim edir:

Böyük dağlar qucağında mürgüləyən qay­alar,

Ondan işıq alan kimi əlvan rəngə boyanar.