Жавид фялсяфяси

Parlaq günəş qapısında, gözətçidir, keşik­dir,

Bil ki, onun qarşısında zərrədən də kiçik­dir.¹
Bu, Allahın qüdrətini ifadə etmək üçün gətirilən təş­beh­lərdir. Alla­ha olan sevgi də O-nun böyüklüyü və əzə­məti qarşısında pərəstiş duy­ğusunun sevgiyə transformasi­ya­sıdır. Görünür, Şərqdə elmi-fəlsəfi anlayışlar hələ tam for­malaşmadığından, yaxud bədii tə­fəkkürün amorf, sin­kre­tik ifadə ənənəsi daha güclü olduğundan konkret təfəkkür müs­təvi­sində fərqli olan müxtəlif mənəvi təzahürlər, hissi yaşantılar eyni bir obrazda, baxılan halda eşq metaforasında ümumi­ləşdirilir. Bəli, söhbət məhz müstəqim mənada eşq­dən yox, daha çox mətləbləri, mənaları ehtiva edən rəmz­ləşmiş eşqdən gedir. Hətta Qurani-Kərimdən və on­dan əv­vəlki dini kitablardan məlum olan in­sanın əvvəl gildən dü­zəldilməsi, sonra isə ona ilahi ruh üfürülməsi haqqında bil­gini Cəlaləddin Rumi «sonra Allah bu gilə məhəbbət nə­fəsi üfürdü»², – kimi qələmə alır. Yəni ruh da mə­həbbət obrazı­na girir.

Şərqdə məhəbbətin universal anlamına gətirən dünya­nın vəh­dəti, hər şeyin vahid Al­lahla bağlı olması ideyası He­gel tərəfindən bir qədər başqa formada təqdim olunur: «Mütləq, elə bil ki, xeyir­xahlıqla təkcələri özündən ayırır və onların öz varlığından həzz al­malarına im­kan verir; elə bu həzz özü də onları yenidən mütləq birliyə dəvət edir».¹ Hegel Mütləqə (Al­laha) aid etdiyi birləşdirmə gücünü «Mən»ə də aid edir. Əvvəlcə bir-birinə münasibəti ol­mayan tərəflər «Mən»in mənəvi enercisi ilə (Şərq anlamında eşqin gücü ilə) cəzb olunurlar. «Mən», elə bil ki, yanar soba, atəş olaraq bir-birinə etinasız olan müxtəlifliyi ağuşuna alır və birləşdirir».²

Şərq şairləri gözəllik qar­şı­sın­da da pərə­stiş etdikl­ə­rin­dən onların gözəllərə ithafı ilə Allaha ithaflarını fərq­ləndirmək çox çətindir.

İbn Ərəbinin poeziyasında şairin nə vaxt ilahi eşqdən, nə vaxt gözəl qadından bəhs etdiyini müəyyənləşdirmək xey­li dərəcədə çətin olur. O, bir tərəfdən eşqi vəcdlə mü­qa­yi­sə edir, insanın ilahidən yaradılışı ilə bağlayır, digər tə­rəf­dən də, qadın gözəlliyinin təfərrüatlarına enir. «Onlar mə­nim qafamın içində doğulub, könlümdə batmırlarmı?»³, ya­xud «Alnımızda yazılı bir nizama görə, daim artır gö­zəl­lik»⁴, – deyərkən, təbii ki, söhbətin insanın mahiyyəti ilə, ya­­radılışı ilə bağlılıq şübhə doğurmur. «Müşk qoxusun­dan», «ceyran gözlərdən», «gül camaldan», «qara saçlar­dan», «bəyaz nərgizdən» bəhs edəndə söhbətin məhz qadın gözəlliyindən getdiyi güman olunur.

H.Caviddə isə sevgi spektrinin bütün rəngləri ehtiva olu­nur. Burada eşq dünyasının heyvani hisslərlə yaşayan, eşq görüntüsündən sui-istifadə edən Qarataydan tutmuş, real insani eşq duyğusunu yaşamağa çalışan Afətə qədər və Afətdən özünü monastıra hazırlayan Xumara, Xumardan isə ilahi eşq zirvəsinə yüksələn Şeyx Sənana qədər bütün sa­kin­lərinə rast gəlmək mümkündür.

H.Cavidin eşqlə bağlı irəli sürdüyü tezis əslində onun tərəfdar çıxdığı və yüksək poetik səviyyədə tərənnüm etdiyi daha geniş bir konsepsiyanın tərkib hissəsidir. Bu – vahid din konsepsiyasıdır.

Din bir olsaydı yer üzündə əgər,

Daha məsud olardı cinsi-bəşər. ¹
«Şeyx Sənan»da Şeyxin guya islamdan uzaqlaşdığını göstərən hadisələr əslində onun dini mərasimçilikdən, təfər­rüatlardan və etiqadın özünü yox, zahiri tərəflərini təmsil edən cəhətlərdən imtina etməsidir. Dinlərin birləşməsi ən ali ideal naminə, vahid Allah ideyası naminə, dünyanın vəh­­­dəti naminə ayırıcı təfərrüatların arxa plana keçirilmə­sini, dini ehkam kimi, mövhümat kimi, mərasimlər və ayin­lər toplusu kimi başa düşənlərdən fərqli olaraq, onun daha yüksək bir məqamda dərk edilməsini tələb edir.

Birləşdirici amil eşqdir, gözəllikdir. Bu, əslində, Xey­rin, Haqqın-Ədalətin, Gözəlliyin, Həqiqətin eyniyyət mə­qamıdır. Təsadüfi deyil ki, Cavid digər əsərlərində Həqi­qət tanrıçılığını da tərənnüm edir.

Cavid insanın mənəvi aləminə, iç dünyasına böyük önəm verməsinə baxmayaraq, mistik yanaşma ilə məhdud­laşmır və sanki mistika ilə rasionalizmin sintezindən çıxış edir. O, bir çox hallarda təsəvvüf fəlsəfəsinin prinsip­lə­rin­dən çıxış etsə də, müəyyən məsələlərdə ictimai amilləri nə­zə­rə almaqla daha realist mövqe tutur; qəlb dünyası ilə ic­timai həyatı bir küll halında, qarşılıqlı əlaqə və vəhdətdə nə­zərdən keçirir.

Caviddən çox-çox əvvəl Şərq fəlsəfi ənənələrində yer almış müddəaların ünvanını, ilk mənbəyi göstərmədən onun adına yazmaqdansa, məhz Cavidə məxsus olan, ilk dəfə onun özünün irəli sürdüyü ideyaları üzə çıxarmağa və təhlil etməyə böyük ehtiyac vardır. Birinci halda biz şairin hansı məlum fəlsəfi təlimləri, hansı prinsipləri tərənnüm etdiyini göstərmiş oluruq. Bu da vacibdir. Lakin onun bir filosof kimi təqdimatı üçün dövrün fəlsəfi fikirinə hansı şəxsi möv­qe ilə müdaxilə etdiyini və hansı ideyaların bi­la­vasitə müəllifi olduğunu aşkar etmək lazımdır. Bunun üçün isə öncə Cavid yaradıcılığının ideya mənbələri üzə çıxa­rıl­malıdır. Belə mənbələrdən biri kimi böyük haqla İbn Ərəbi­nin poeziyasını və fəlsəfi təlimini götürmək olar. Məhz onun təlimində Eşq tanrıçılığı, vahid din ideyasına gətirib çıxarır: