Joxiliya. Islom dinining paydo bulishi va uning ta`limoti. Muxammad xaeti va faoliyati

Xadisi Sharif.
Muxammad alayxis salomning aytgan suzlari, kilgan ishlari eki u kishiga berilgan sifatlarni uzida mujassam kilgan rivoyatlar –xadislar deb ataladi. «Xadis» suzining lugaviy ma`nosi –yangi, xabar, xikoya, suz bulib, tulik kurinishi- al-xadis an-Nabaviy (Paygambar suzlari)dir. Xadislar ikki kismdan: aynan xabar beruvchi matn vv uni rivoyat kilgan roviylar zanjiri isnoddan iborat.Xadislar Islom dininig Kur`ondan keyingi ikkinchi manbasi xisoblanib, kupgina fikxiy masalalarni xal etishda ularga asoslaniladi.Xadis ikki xildir:
-al- xadis al-kudsiy (bu kabi xadisda, ma`no Olloxdan, lafz esa Paygambarniki buladi);
-al-xadis an-nabvaniy (bunisida esa ma`no xam lafz xam Paygambarnikidir).
7 asr oxiri- 8 asr boshlaridan tafsir ilmi bilan bir katorda xadis ilmida musnadlar ezila boshladi. Islomning avvalgi vaktida fakatgina oyatlarni ezma xolida saklab kelingan bulsa keyinchalik turli darajadagi soxta xadislar xam musulmonlar orasiga singib ketdi. Bu esa olimlar orasida katta mu`suliyatli vazifani, ya`ni mana shu «mavzu» tukima xadislarni va «saxix» ishonchlarini ajratib berish vazifasini kuydi. «Saxix», «Xasan», «Zaif» kabi uch kismga bulib urganila boshlandi. «Sixox as-sitta» (olti ishonchli tuplam) nomli xadislar majmuasi paydo buldi. Ularning asoschilari:
-Imom Abu Abd Allox Muxammad ibn Ismoil ibn Ibroxim ibn Mugira ibn Bardazbex al-Buxoriy (194\810 yilda Buxorada tugilgan, 256\870 yili samarkandning Xartang kishlogida vafot etgan), u «saxix al-Buxoriy» eki «al-Jomi as-Saxix» nomli asar muallifidir.
-Imom Abu-l Xusayn Muslim ibn Xajjoj Kushayriy Nishopuriy (202-261\817-875), u «saxix Muslim» asari muallifidir.
-Imom Abu Dovud sulaymon ibn Jorud ibn Ashas Sijistoniy (Siystoniy) (202-275\817-889), u «sunani Abi Dovud» asari muallifidir.
Imom Abu Abd ar-Roxman ibn Ali ibn Shabiy Nasoiy (215-303\830-915), u «sunani Nasoiy» asari muallifidir.
-Imom Abu Abd Allox Muxammad ibn Yusuf ibn Mojja (209-273\825-887), u «sunan Ibn Mojja» asari muallifidir.
Imom Abu Iso at-Termiziy (vaf. 279\893), u «Suna7 at-Termiziy» asarining muallifidir.
Yana bu muxaddislar katorida Abdullox ibn Abdurraxmon al-Dorimiy as-Samarkandiyni (181\798-255\869) xam aytib utish lozim. U «Sunan ad-Dorimiy» asari muallifidir. Imom Dorimiy xadis ilmini Samarkandda rivojlantirishga uzining katta xissasini kushgan.
XI-XII asrlarga kelib Movorounnaxrda xadis soxasida ancha olga siljishlar buldi. Bu davrda yashagan olimlar fakatgina ma`lum bir chegaralangan doira ijod kilish bilan kifoyalanmay, balki imkon kadar ilmning kuprok kirralariga ega bulishga intilganlar. Shunga kura biror-bir olim masalan, fakatgina mufassir eki fakixning uzi emas, balki bir vaktning uzida muxaddis xam bulganlar. Chunki bu davrda, yukorida aytib utilgandek diniy ixtiloflar kuchaygan edi. Shunga kura ulamolar bu ixtiloflarni oldini olish, bartaraf etish uchun xar taraflama kuchli bilimga ega bulishlari lozim edi.
Utilgan mavzu buyicha savollar.

1. 
   Kur`oni Karim kachon nozil bula boshladi?
   
2. 
   Kur`on nozil bulish davriga kura kanday kismlarga bulinadi?
   
3. 
   Kur`on kachon yaxlit kitob shakliga keltirildi?
   
4. 
   Kur`on kanday kism va bulimlardan iborat?
   
5. 
   Kur`onning jamlanishi kimlar tomonidan amalga oshirildi?
   
6. 
   Toshkentdagi «Musxafi Usmoniy» xakida nima bilasiz?
   
7. 
   Mashxur mufassirlardan kimlarni bilasiz?
   
8. 
   Kanday tafsirlarni bilasiz?
   
9. 
   Kur`onning uzbek tiliga tarjimasi kim tomonidan amalga oshirildi?
   
10. 
    Xadis deganda nimani tushunasiz?
    
11. 
    Xadislar kachondan boshlab ezila boshlandi?
    
12. 
    Eng mashxur muxaddislar kimlar?
    
13. 
    Kanday xadis tuplamlarini bilasiz?
    
14. 
    Kanday xadis turlarini bilasiz?
    
15. 
    Imom al-Buxoriy kim bulgan?
    

Tayanch suzlar:
Kur`on, Sura, Oyat, Pora(juz`), musxaf, pergament, tafsir, xofiz, kiroat, xadis, sunnat, roviy, isnod, saxix, zaif, muxaddis.