Kadizadeliler

KAFİYE

Nesih hattıyla yazılmış Kâfirûn sûresi Şiirlerin mısra sonlarında yazılış ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan ses benzerliği.

Sözlükte kafa ve kâfiye kelimelerinin ilk ve asıl anlamı "başın boyunla bitişen arka ve son kısmı, ense"dir. Bu temel mâna­dan "bir şeyin sonu, arkası" anlamı, bura­dan da "beytin sonu" mânası türemiştir. Câhiliye, muhadram ve İslâmî dönem Arap şairlerinin kafiyeyi "beyit, şiir, keli­me, beytin son kelimesi ve revî harfi" (ka­fiyede tekrarlanan son harf) gibi anlam­larda kullandıkları görülmektedir. Kafiye kelimesini "tâbi olmak, ardından gitmek" demek olan kafv kuf üvv masdarından "izleyen, ardından gelen" (kâfiye) veya "arkasından getirilen" (makfüvve) anla­mında türetenler de vardır. Bunlara gö­re kafiyeli kelimelerin beyitlerin sonların­da birbirini izlemesi ya da arka arkaya tekrar edilmesi sebebiyle kafiyeye bu ad verilmiştir.⁵²³ Fars edebiyatında aynı kelimeyle ifade edilen kafiyeye İslâm ön­cesi Türk edebiyatında uyak, halk ede­biyatında ayak denilmiş; Fars ve klasik Türk edebiyatlarında "kâfiye-gû, kâfiye sene. kâfiye-endîş" kelimeleri de "şair" yerine kullanılmıştır. Kafiye, manzume­nin dış yapı özelliklerinden olup ahengi temin eden en önemli unsurudur.

Dünya şiirinde kafiyenin kullanılışı vez­nin bulunuşundan çok sonradır. İlk şiirle­rini kafiyesiz yazan milletler yanında Ja­pon edebiyatı gibi uzun dönemlerde ka­fiye geleneği oluşmamış edebiyatlar da bulunmaktadır. Kafiye bir ses. bir hece veya bir kelimeden meydana gelir. İslâmî edebiyatlardaki kafiyenin kaynağını teş­kil eden Arap kafiyesinde sesler kadar ha­reke de önemli olup bir kelimenin sesle­rinden bazıları yahut kelimenin tamamı, hatta bir önceki kelimenin sesleri de ka­fiyeye dahil olabilir. Kafiye usulünü ilk ortaya koyanlar Araplar'dır. Bu sebeple Arap edebiyatında aruzla kafiyenin birlik­teliği esası II. yüzyılda yazıya geçi­rilmeye başlanmış ve Halîl b. Ahmed. Mu-faddal ed-Dabbî, Ahfeş el-Evsat ve İbn Dürüsteveyh gibi yazarlar kafiyenin nasıl olması gerektiği üzerine görüşler öne sürmüşlerdir.⁵²⁴ Bunun sonucun­da "ilm-i kavâfî" diye özel bir dal oluşmuş ve yüzyıllar boyunca Arap, Fars ve Türk edebiyatları başta olmak üzere Doğu ede­biyatlarında kafiyenin ayrıntıları ve bi­çimleri üzerine kitaplar yazılmıştır. Beyit sonlarındaki uyumla (tenasüp) bunu bo­zan unsurları inceleyen kafiye ilmi retorik kitaplarının en önemli bölümlerinden bi­rini meydana getirmiştir.

Arap edebiyatında kafiye düzenini oluş­turan altı harf özel isimler altında ince­lenmiştir.

1. Revî. Kafiye düzeninde dai­ma bulunması gereken, bu sebeple kasi­denin üzerine kurulduğu ve kendisine nisbetle anıldığı sahih harftir. Revî harfi harekeliyse "mutlak rev. harekesiz ise (sakin) "mukayyed revî" adını alır. Kafiye kelimesinin sonunda yer alan illet med harfleri, tesniye elifi, tekit, tenvin ve mü-ennes "nûrfian, sekt"he"si ,önü ha­rekeli bitişik he zamiri ve hitap kâfi ötreyi izleyen vav zamiri ve kesreyi izleyen yâ zamiri gibi harfler kavî olmamaları veya ziyade harf olmaları sebebiyle revî sayılmazlar, revî harfi bun­lardan önceki harftir. Bir kafiye veya seci düzeninde revî olabilecek başka harf yok­sa bu sayılan harflerden bazıları, özellikle elifler revî kabul edilir. Maksure türü didaktik kasidelerin kafiye düzeninde revî harfi olarak elif-i maksure bulunur.

2. Vasıl harfi. Harekeli (mutlak) revî har­finin uzatılmasından hâsıl olan med harfleri veya revî harfi­nin sonuna bitişen müennes harfi, zamir veya sekt / vakıf harfi olarak eklenen he ile hitap kâfidir.

3. Hurûc harfi. Vasıl harfinin uzatılmasından (işba') hâsıl olan med harfleridir kafiyelerin­de hurûc. 'V vasıl harfidir.

4. Ridf harfi. Revî harfinden önceki med ve­ya lîn (önü fetha olan vav île yâ) harf­leridir: da revî lîn ridfi, kafiyelerinde "ujj" revî med ridfleridir.

5. Te"sîs har­fi. Revîden önceki harekeli harfin önün­de gelen eliftir. Buna te'sîs elifi de denir. Revî harfiyle te'sîs elifinin aynı kelimede olması şarttır; vasıl, revî, te'sîstir.

6. Dahîl harfi. Revî har­fiyle te'sîs elifi arasındaki harekeli harf­tir: kafiyelerindeki ü ı a dahîl revîdir.

Arap edebiyatında kafiye düzenini oluş­turan harf grubunun harekeleri mecra mücrâ. nefâz nefâd, hazv, işba', ress ve tevcîh olmak üzere altı adettir. Kafiye, son iki sakin harf arasındaki harekelerin sayısı bakımından müteradif, mütevâtir, mütedârik, mütekârib ve mütekâvis tür­lerine; revî harfinin harekeli veya sakin olmasına göre de mutlaka ve mukayye-de kısımlarına, bu ikisi de kendi içlerinde mücerrede, merdûfe, müessese diye üçer kısma ayrılır. Bazı Arap şiir türleri özel kafiye sistemlerine dayanır. Lüzüm-ı mâ !â yelzem (iltizam) türünde birden faz­la (iki, üç] revî harfi tekrar eder. Zü'l-kâ-fiyeteynde (tev'em teşrî'), beyitlerin or­talarında ve sonlarında iki kafiye düzeni bulunur. Müşterek (mücennes cinaslı) ka­fiye aynı kelimenin değişik anlamlarda tekrarına dayanır.

Fars dilinde hareke bulunmaması ka­fiye harflerinin adedini dokuza çıkarmış ve Arap kafiye düzenine kayd, mezîd ve nâire isimleri altında yeni kafiye harfleri eklenmesine yol açmıştır. Buna göre Fars kafiyesinin harfleri şöyle sıralanmaktadır:

1. Revî. Kafiyenin asıl alan son harfidir, kafiyede birbirine uygun olması gereken harf budur. "Kamer" ve "şeker" kelime­lerinin sonundaki "r"ler revî harfidir.

2. Te'sîs. Revî ile aralarında herekeü bir harf bulunan "eliftir. "Kasır" ve "mahir" ya\s) kelimelerindeki "elifler gibi.

3. Dahîl. Te'sîs ile revî arasındaki harftir. "Şemâyil" ve "kabâyil" keli­melerindeki yâ harfi gibi.

4. Ridf. Arala­rında harekeli bir harf bulunmak üzere revîden önce yer alan elif vb. uzunvâv-ı sakine veya esre ile okunan yâ-yı sakine­dir. Buna göre ridf iki türlüdür:

a) Ridf-i aslî. Revîden önce gelen ve uzatmalı oia-rak okunan elif, vav ve yâ ünlülerinin her birine denir. "Bâd, bûd, bîd" kelimelerin-1 deki â. û ve î harfleri gibi. Arap kafiye| düzenindeki ridf de böyledir,

b) Ridf- id. Revî harfiyle ünlüler arasında bulunan] sakin harftir. "Sâht, sûht rîht" kelimele-l rindeki h harfleri gibi. Bu tür kafiyeyeazi rastlanır. Bu durumda arada bulunan) sakin harfe "ridf-İ zâid", elif veya "vav"a ya da "yâ"ya "ridf-i aslî" denir.

5. Kayd. Elif, vav ve "yâ"nın dışında revîden he­men önce gelen sakin harftir. "Dest, bestj mest" kelimelerindeki s: "sirişt" ve "bi-hişt" kelimelerindeki ş; "guft, cuft, huft" kelimelerindeki harfi gibi. Harf-i k; ile yapılan kafiyeye "revî-i mukayyed) fiye-i mukayyed denir.

6. Vasıl. Revîyita-kip eden harftir. Bu harf sakin durumda-ki revîyi harekeli duruma getirir. "Hâbf ve "der-yâbî" kelimelerinde â ridf-i aslî, t revî ve î vasıl harfidir. Yine "yâri" ve "dil-dârî" kelimelerinde â ridf-i aslî, r revî veî vasıl harfidir.

7. Hurûc. Vaslı takip eden harftir. "Mestend" ve "nişest-end"l melerinde s harf-i kayd, t harf-i revî, n harf-i vasi ve d harf-i hurûcdur.

8. Mezîd, Hurucu takip eden harftir. "Mîgozarîmeş" ve "mî-nevâzim-eş" kelimelerinde a harf-i ridf-i aslî. z harf-i revî, î harf-i vasi, m harf-i hurûc ve ş harf-i mezîddir.

9. Nâire. Mezîdi takip eden bir veya daha fazla harftir. "Bestîm-i şân" ve "peyves-tîm-i-şân" kelimelerinde s harf-i kayd, t harf-i revî, î harf-i vasi, m harf-i hurûc, ş harf-i mezîd, â ve n harf-i nâiredir. Fars edebiyatında yukarıda sayılanlardan baş­ka mutlak ve mukayyed kafiyeler de kul­lanılmıştır. Mahcûb, zü'l-kâfiyeteyn ve iç kafiye de buna eklenmektedir. Yine Arap kafiyesindeki kafiye harekeleri Fars kafi­yesi için de geçerlidir.

Fars şiirinin kafiye kuralları üç gruba ayrılır.

1. â ve û ünlülerinin her biri tek başına kafiye yapabilir. Meselâ "mâ" ve "peyda" kelimelerinde ortak olan â harfi ve "câdû. âhû" kelimelerinde ortak olan û harfi tek başına kafiye olabilir. Fakat bu tür kafiyenin kullanılışı fazla değildir.

2. Her ünlü. kendinden sonra gelen bir ve­ya iki ünsüzle birlikte kafiye yapabilir. Bu da şu şekillerde olabilir:

a) Uzun ünlü ünsüz. Meselâ "hâk" ve "pâk" kelimelerinde kafiye hecesi "âk", "fürûz" ve "bisûz" kelimelerinde "ûz", "şenîd" ve "devîd" kelimelerinde ise "îd"dir.

b) Uzun ünlü + ünsüz + ünsüz. Meselâ "sâht, ne-vâht" kelimelerinde "âht", "pûst, dûst" kelimelerinde "ûst". "gurîht, berîht" keli­melerinde "îht" heceleri kafiye heceleri­dir,

c) Kısa ünlü + ünsüz. Meselâ "teb, şeb" kelimelerinde "eb", "gil, dil" kelime­lerinde "il" heceleri gibi.

d) Kısa ünlü + ünsüz + ünsüz. Meselâ "nühuft, guft" kelimelerinde "uft", "girift, şigift" keli­melerinde "ift" kafiye heceleridir.

3. Ek harfleri (hurûf-i ilhakı). Kafiyeli kelimelerin sonuna aynı eklerden biri veya birkaçı gelebilir. Bu ekler şahıs ekleri, bitişik ya­zılan şahıs zamirleri, son ekler gibi ek­lerdir. Meselâ "tebâh-î, siyâh-î" kelimele­rinde "âh" hecesi kafiye, ek harfi, "bîht-end, rîht-end" fiillerinde "îht" hecesi ka­fiye, "end" ise ektir.

Türk dilinde harekeyle beraber uzun ünlünün de olmayışı, kafiyede elif, vav ve yâ ünlülerinden oluşan kafiye harfleri ye­rine kafiye düzeninde daha basit ve anla­şılır bir sıralamayı gündeme getirmiştir. Böylece kafiyeyi oluşturan harfler revîye olan yakınlık sırasına göre ridf, te'sîs, da-hîl ve kayd olarak öne doğru; vasıl, hurûc, mezîd ve nâire olarak da sona doğru ad­landırılır. Bir kafiyede revî harfiyle bera­ber ridf de varsa "kâfiye-i mürâdefe". te'sîs de varsa "kâfiye-i müessese", bun­lara dahîl ve kayd da eklenmiş ise "kâfi-ye-İ mukayyede" ortaya çıkar. Revî harfin­den sonra gelen ilk harfe vasıl, ikinciye hurûc, üçüncüye mezîd ve dördüncüden itibaren ne kadar harf varsa hepsine bir­den nâire denir. Modern Türk şiirinde revî harfinden sonra gelen harflerin tamamı redif olarak kabul edilmiş ve bunda her­hangi bir uzunluk ölçüsü gözetilmemiştir.

Kafiye, Arap ve Fars edebiyatlarında beyit temeline dayandığı için genelde ka­fiye düzeni ve harflerin diziliş esasına gö­re adlandırılmıştır. Türk divan edebiyatı­nın İran edebiyatı örneğinden yola çıkmış olması bu tür beyit esasına dayalı kafiye kullanımını yaygınlaştırmışsa da Türk-ler'in en eski şiirlerinden yola çıkarak kul­landıkları bir de dörtlük düzeninde kafi­yeleri vardır ki bu şiirlerde kafiyelerin şekil ve yapı bakımından farklı biçimleri ortaya çıkar. Yenisey mezar kitabeleri ve Orhun âbideleri gibi nesir örneklerinde bile izleri bulunan sese dayalı kulak için kafiye Türklerin İslâmî edebiyat dönem­lerinde halk şiiri geleneği içinde devam etmiş ve divan edebiyatının Arap ve Fars kafiye geleneğine ve yazıya dayalı göz İçin kafiye ile paralel yürümüştür. Cumhuri­yet döneminde kafiye genellikle halk şii­rine göre incelenmiş, yapı ve şekil bakı­mından ayrı tasniflere tâbi tutulmuştur.

Yapı Bakımından Kafiye. Kafiyeyi mey­dana getiren seslerin azlığı veya çokluğu­na göre kafiye yarım, tam, zengin ve ci­naslı olabilir. Yarım kafiye mısra sonların­da yalnızca bir sessiz harfin benzeşmesiyle olur daha çok halk şii­rinde ve redifle birlikte kullanılmıştır. Tam kafiye, mısra sonlarında iki sesin benzeşmesiyle olur (Bir garip rüya rengiyle/Uyumuş gibi her şekil/Rüzgâr­daki yaprak bile Benim kadar hafif değil; Ahmet Hamdi Tanpinar. Zengin kafiye mısra sonlarında ikiden fazla sesin ben­zeşmesiyle olur Dünya nedir, anmasak unutsak Âvâreyizâşîyâna tutsak; Muallim Naci. Zengin kafiyede üçten fazla ses­ten oluşan bir kelime diğer kafiye keli­mesi içinde tekrarlanıyorsa buna "tunç kafiye" denilir (N'oldu sana? Yeşil pancu-run İndi/Karanlık akşamlara döndü ikin­di; Oktay Rıfat. Cinaslı kafiye anlamlan ayrı, fakat yazılış ve söylenişleri aynı olan kelimelerin kafiye olarak kullanılmasıyla olur (Her nefeste eyledik yüz bin günâh Birgünâha etmedik hiçbirgün âh; Süley­man Çelebi). Cinaslı kafiye halk şiirinde daha ziyade ayaklı mani nazım şekliyle kullanılmıştır Gül erken/Bilmem ki yaz mı gelmiş/Niçin açmış gül erken /Aklı­mı kayıp ettim Nazlı yarim gülerken.

Şekil Bakımından Kafiye. Kafiye mısra sonlarındaki dizilişine göre düz, çapraz, sarma ve karma olabilir. Buna göre beyit, bend veya dörtlüklerin bütün mısraları birbiriyle kafiyeli olursa düz ⁵²⁵ koşma ve manilerde dörtlüklerin tek rakamiı (1 ve 3) mısraları ile çift rakamlı 2 ve 4 mısra­ları birbiriyle kafiyeli olursa (xaxa, bebe, dede veya dede gibi) çapraz ⁵²⁶ dörtlük veya bendlerde mıs-raların bir- dört, iki - üç sırasına göre kafi­yeli olursa (abba edde veya abbba cdddc gibi) sarma Cânân aramızda bir adındı/ Şîringibihüsn ü âna unvan/Bir sahile hem şerefti hem şân Çok kerre hayâlimizde cânân/Birşi'ri hatırlatan kadındı; Yahya Kemal Beyath); bendlerin mısraları ara­sında kafiye bulunmakla beraber diziliş­lerinde düzensizlik ve değişkenlik olursa karma kafiye ortaya çıkar Ah şu ufkun arkasında/Sonsuz bahar havasında/İşi­tiyorum kuşların/Kuşların ötüştüğünü İşitiyorum bir narın Çatlayarak düştüğü­nü; Ziya Osman Saba.

Kafiyenin mısra içinde tekrarlanması­na göre sınıflandırılması da söz konusu­dur. Mısralannın sonunda ve ortasında kafiye yapılan musammat manzumelere "zü'1-kâfiyeteyn". her mısraında alt alta ikiden fazla kafiye bulunan manzumele­re de "zü'1-kavâfî" adı verilir. "Tarsiye mu­rassa" da denilen bu ikincisinde alt alta gelen kelimelerin kafiyeleri sütun tarzın­da sıralanmış olmalıdır : Münhasırdır söz­lerim evsâfına Muntazırdır gözlerim el-tâfına (Ziya Paşa).

Kafiye Kusurları. Kafiyeden bahseden klasik eserlerin son bölümlerinde "uyû-bü'1-kâfiye" adıyla verilen bu kusurlar Arap şiirinde daha Câhiliye devrinden iti­baren bilinmekteydi. Bişr b. Ebû Hâzim el-Esedî ve Nâbiga ez-Zübyânî gibi şair­lerin yaptıkları ikvâ, sinâd, ikfâ ve tahrîd gibi kafiye hataları kendilerine hatırlatı­lınca bunları düzelttikleri kaydedilmek­tedir.⁵²⁷

Arap şiirinde kafiye kusurları revî harfi ve harekesine, revîden önceki harf ve ha­rekelere ve kafiye kelimesine ait kusurlar olmak üzere üçe ayrılır. Revî harf ve ha­rekesine ilişkin kusurlar ikfâ, icâze, ikvâ, ısrâf, gulüv ve taaddîdir. İkfâ, revî harfi­nin aynı veya yakın mahreçten bir harfle bir kasidede beyitten beyte değişmesidir: değişimleri gibi. İcâze revî harfinin uzak mahreçten bir harfle değişimidir: kafiye düzeninde değişimi gibi. İkvâ, revînin harekesi­nin (mecra) ötre ve esre şeklinde değiş­mesidir: gibi. İsraf, re­vînin harekesinin üstün-esre veya üs­tün-ötre olarak değişmesidir: gibi. Vezni bozacak şekilde sakin revî harfinin harekelenmesi kusuruna "gulüv", revîden sonra gelen sakin vasıl "hâ"sinın vezni bozacak şekilde hareke­lenmesi kusuruna da "taaddî" denir.

Revîden önceki harf ve harekelerdeki değişme kusurlarına "sinâd" adı verilir. Bunlar ridf, te'sîs. işba', hazv ve tevcih sinâdları olarak beş nevidir. Ridf sinâdı, iki beyitten birinin revîsinin önünde med (ridf) harfinin bulunması, diğerinde bu­lunmamasıdır. Te'sîs sinâdı iki beyitten birisinde te'sîs elifinin bulunması, diğe­rinde yer almamasıdır. İşba' sinâdı bir ka­sidede dahîl harfinin harekesinin farklı gelmesidir. Hazvsinâdı ridften Önceki harfin değişmesidir. Tevcih sinâdı mukay-yed (sakin) revîden önceki harfin hareke-sindeki değişikliktir. Aruz âlimleri Arap şiirinde çok görüldüğü için bu nevi sinâdi hoşgörüyle karşılamışlardır.

Kafiye kelimesindeki kusurların başlıca-lan îtâ, tazmindir. îtâ, bir kasidede kafi­ye kelimesinin aynı anlamda olmak üzere tekrar edilmesidir. Bir kasidede yedi be­yit geçmeden yapılmış olan kafiye tekrar­ları hoş karşılanmaz. Ancak bunu kusur saymayanlar da vardır. Nitekim Nâbiga ez-Zübyânî, bir kasidesinde dört beyit arayla kafiyesini aynı anlamda tekrar etmiştir. Tazmin, beytin anlam ve i'rab yönünden tamam olmayıp arkadan gelen beyitle alâkasının bulunmasıdır. Ay­rıca bir kasidede kafiye tef ilelerinin (darb) "mefâîlün = mefâilün" gibi vezni bozacak şekilde farklı tefilede gelmesi kusuruna "tahrîd", birinci mısra sonlarındaki tef i-lelerin (aruz| farklı gelmesi kusuruna da "iksâd" denir. Kafiyede, revî hatırına an­lamca gereksiz bir kelime kullanma kusu­runa "istid'â"'. yine kafiyede revî hatırına gereksiz bir "alem" zikretme kusuruna da "ilcâ"' adı verilir.

Fars edebiyatında kafiye kusurları Arap edebiyatındaki gibi ayrıntılı olmayıp si-nâd, ikvâ, ikfâ ve îtâ ile sınırlandırılmıştır. Revîden önceki harfin harekesini esas alan sinâd için "yân" ile "dûn", hazv ve tevcihin harekesini esas alan ikvâ için "şi-guft" ile "girift", telaffuzu birbirine ya­kın harflerin (b-p,g-k, t-d, c-ç) kafiyesi­ni esas alan ikfâ için "gürg" ile "kürk" ve kafiyede ses ve kelime tekrarını esas alan îtâ için de "hûb-ter" ile "bedter" örnek verilebilir.

Servet-İ Fünûn dönemine gelinceye ka­dar bu kusurlar Türk şairleri tarafından da kabul edilir, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerle yapılan kafiyelerde kusur ol­maması için gayret sarfediiirdi (kadar kader; kefen-vatan gibi). Ancak gerek Tanzimat'tan sonra Batı retoriğini be­nimseyen Türk şiirinin geldiği nokta, ge­rekse Türkçe seslerin Arapça ve Farsça kelimeler için hazırlanmış bir kafiye sis­temine aykırılığı ⁵²⁸ 1895yılında, keli­melerin yapılışını esas alan göz için kafi­ye yerine, okunuşunu esas alan kulak için kafiyenin öne çıkmasına kapı araladı. Ha­san Âsaf adlı bir şairin Ma'lûmâi gaze­tesinde yayımlanan bir şiirinde "abes" ile "muktebes" kelimelerini ka­fiye yapması üzerine tenkit edilmesi ve daha sonra bunu Recâizâde Mahmud Ek­rem'in müdafaası, o dönemin Batı yanlısı Türk şairlerinden çoğuna kafiyenin kulak için olması fikrini benimsetti ve klasik kafiye kusurlarını önemsiz konuma getirdi.

Harf inkılâbından (1928) sonra abes muk­tebes tartışması da kusur olmaktan çı­kıp Latin harfleriyle ve tamamen Batı re­toriğine uygun kafiyeler benimsendi. "Ga­rip akımı" ve "ikinci yenfden itibaren serbest şiir ön plana çıkınca kafiye kıs­men terkedildi. 2000'li yılların başların­daki Türk edebiyatının gelişimine bakıl­dığında geleneksel anlayıştan farklı da olsa şiirde ses unsuruna değer kazandı­ran kafiyenin önemini arttıracağı söylenebilir.

Kafiye, İlkçağ'lardan itibaren şiirden bahseden eserlerle retorik kitaplarının başlıca konuları arasında yer almıştır. Arap belagat ve edebiyat kitaplarında bu konuda yazılanlar İslâmî kaynaklı edebi­yatları derinden etkilemiş ve zamanla ka­fiyenin ayrıntı içinde boğulacak derece­de detaylandırılmasına yol açmıştır. Arap edebiyatında kafiye hakkında ilk müsta­kil eser Halef el-Ahmer'in (ö. 180/796) Kitâbü'l-Kavâfî'sıdir.⁵²⁹ Daha sonra Kutrub'un (ö. 206/ 821) ⁵³⁰ ve Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ'nın (ö. 207/822) aynı adlı eserleri görülür. Mutlak ve mukayyed kafiye taksimini ilk yapanın Ferrâ olduğu kaydedilir. Ahfeş el-Evsafın ⁵³¹ Ebû Ömer el-Cermî'nin ⁵³² Ebû Osman el-Mâzînî'nin, Müberred'in ⁵³³ Amrb. Muhammed el-Kûfî'nin ⁵³⁴ Kitâbü'l-Kcıvâfî'len, Zeccâc'ın Kitâbü'l-Kâfî fî esmâ'i'l-kavâfî'sı ⁵³⁵ İbn Keysân'ın Telkîbü'l-kavâfî ve telki-bü harekâtihâ'si ⁵³⁶ Ebü'l-Kâsım ez-Zeccâcî'nin eJ-Muhtera fi'1-kavâfî's] bu sahada yazıl­mış ilk eserlerdir. Daha sonra kaleme alı­nan belli başlı eserler de şunlardır: Kâdî Ali b. Muhammed et-Tenûhî Kidbü'l-Ka-vö/î (Kahire 1975); İsmail b. Hammâdel-Cevherî, Kitâbü'l-Kavâfî; İbn Sîde.⁵³⁷ Cilmi'l-Kavâfî; Kâdî Ebû Ya'lâ Abdülbâki et-Tenûhî, Kitâbü'1-Kavâî (Beyrut 1379); İbnü'l-Kattâ" es-Sıkil-lî, eş-Şâfî fî (Hlmi)'l-kavâü; İbnü's-Ser-râc eş-Şenterînî, ei-Kâfî fî cilmi'l-kavâfî (Beyrut 1400/1979); Emînüddin Muham­med el-Mahallî.ei-Cevhere fî kâfîyeti'l-kaşîde; Ali İbn Berri, eî-Köfî fî cilmi'l-kavâfî; Ebü'l-Abbas Ahmed el-Endelüsî, el-Vâfîfîmcfrifeti'l-k.a.vâ-fî ⁵³⁸ İbnü'l-Mukrî el-Yemenî, Uı-vânü'ş-şerefi'1-vâfî ⁵³⁹ Ebü'l-Bekâ Muhammed el-Ahmedî, ez-Zübdetü'l-Kâfİyetü fî ibrâzi meknûnâli fevâ^idi'1-küfiye; Halîl b. İbrahim el-Gi-rîdî, Kitâbü'l-Kavâfî; Abdülmelik ei-İs-ferâyînî. eî-Kâfi'î-vâfî bi-Vmi'1-kavâfî; Ahmed el-Muhrizî, el-Kelimetü'LkâSiye fîHlmi'l-kâfiye (Kahire 1335).

Aruz ve kafiyeye dair yazılan eserlerin bir listesini veren Gotthold Weii, bu alan­da zamanımıza ulaşan ilk eserin İbn Key-sân'ın çalışması olduğunu söyler. Günü­müzde ise İbn Keysân'dan en az bir asır önce eserini yazmış olan Ahfeş el-Ev-sat'ın Kitâbü'l-Kavâfî'si ile Müberred'in Kitâbü'î-Kavâfî'si yayımlanmıştır. Çağ­daş yazarlardan Ma'rûf er-Rusâfî, Mus­tafa es-Sâvî. Ahmed el-Hâşimî, Safa Hu-lûsî, Emîn Ali es-Seyyid, Avni Abdürraûf, Bedevî Mahtûn, Ahmed Keşk. Abdülazîz Atîk, Muhammed el-Ömerî, Ali Necîb Ata-vî, Abdullah Dervîş tarafından kafiye ko­nusunu aruzla birlikte inceleyen çok sa­yıda eser kaleme alınmıştır. Kafiye husu­sunda Halîl b. Ahmed ile Ahfeş el-Evsat arasındaki süreçte tanım, taksim ve te­rim olarak yerleşmiş olan bilgilere daha sonraki müellifler şevâhid ve misaller dı­şında yeni bir şey ekleyememişlerdir.⁵⁴⁰

Türk edebiyatında kafiye hakkında müstakil bir eser yazılmamakla birlikte gerek aruzla birleştirilerek gerekse bela­gata dair kitapların içinde kafiyeden ge­niş biçimde bahsedilmiştir. Ali Şeydi Bey ve Melkon'un hazırladıkları Seci ve Ka­fiye Lügati (İstanbul 1323), Manastırlı Mehmed Rıfat'ın Mecâmiu'î-edeb seri­sinin altıncı kitabı olan Fenn-i Kaiye'si (İstanbul 1308), Muallim Naci'nin Istilâ-hât-ı Edebiye ⁵⁴¹ İsmail Habip Sevük'ün Edebiyat Bilgileri ⁵⁴² Tâhirüi-mevlevî'nin Edebiyat Lügati ⁵⁴³ ve Cem Dilcinin Örnekleri Türk Şiir Bilgisi ⁵⁴⁴ bunlar arasında sayılabilir.

Bibliyografya :

et-Tacrîfât, "Kâfiye" md.; Tehânevî, Keşşaf, 11, 872, 1239-1242; Zehrâ-yi Hânleri [Kiyâ], Fer-heng-i Edebİyyât-ı Fârsî, Tahran 1348 hş., s. 393; Ahfeş el-Evsat. Kİtâbü'l-Kaüâfl [nşr. İzzet Hasan). Dımaşk 1390/1970; İbnü's-Serrâc. el-Kâfi fi'ilml't'kauâfı [nşr. M. Rıdvan ed-Dâye), Beyrut 1400/1979; Ebü'l-Hasan İbn Tabâtabâ, c!yârCL'ş-şi'r(nşr. Tâhâ el-Hâcirî-M. Zağlûl Sel-lâm). Kahire 1956, s. 102-111, 127-128; İbn Abdürabbih, el-%dü'l-fertd,V, 496-510; Kudâ-me b. Ca'fer. Nakdü'ş-ş'fr [nşr. S. A. Bonebak- kerj.Leiden J956, s. 2, 7-9, 19-23,96-99, 108-111, 140-142; Sâfıibb.Abbâd, el-İlçnâ' (nşr. M. Hasan ÂlüYisîn],Bağdad 1379/1960, s. 80-87; Merziibânî, et-Müüeşşah (nşr Ali M. el-Bicâvî), Kahire 1385/1465, s. 38-40; İbnü'n-Nedîm. el-Fihrist m%e\], s. 78, 34, 91, 124, 690; Ebû Hi­lâl el-Askerî. Kitâbü'ş-Şınâ'ateyn (nşr. M. Ebü'l-Fazl-AliM. el-Bicâvî), Kahire 1371/1952, s. 375-388, 445-451; İsmail b. Hammâd el-Cev-heri, el-Kauâfî {nşr Kenan Demirayak), Erzurum 1995, lür.yer.; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 1 -19; Ebii'l-Alâ el-Maarrî, Lüzumu mâ lâ yetzem, Bombay 1303, s. 2-19; İbn Reşîk el-Kayrevânî. d-'Umde, Kahire 1353/1934, !, 129-158, 164; II, 3-5, 25-33, 54-57, 69-70, 292-293; Abdül-bâkiet-Tenûhî, el-Kauâfı(nşr. AvnîAbdürraûf], Kahire 1978; Hatîb et-Tfebrîzî, et-Vâfî ft'l-'a.rûz ve'l-kavâfi(nşr. Ömer Yahya - Fahreddin Kabâ-ve|,Dımaşk 1399/1979, s. 213-235; a.mlf., ei-Kâfîfi'l-'arût üe'l-kaoâft(nşt. HassânîHasan Ab­dullah |, Beyrut, ts., s. 146-169; Ebû Ya'küb es-Sekkâkî, Miftâhu'i-'ulûm (nşr. Naîm Zerzûr), Beyrut 1403/1983, s. 568-577; Ziyâeddin fb-nü'J'Esîr. ei-Meşeiü's-sâ'ir, Kahire 1358/1939, I, 242-246, 264-278; li, 348-353, 359-361; İb-nü'l-Kıfti, kbâhü'r-ruuât, II, 113; İbn Ebü'l-is-ba', Tahrîrü't-Tahbîrfnşr. HifnîM. Şeref), Kahi­re 1383,s. U6-İ18, 224-241, 263-267, 295-308,391-392, 517-524, 527-531; Kartâcennî. Mİnhâcü'l-büteğâ1 uesirâcü.'l-üdebz' (nşr. M. Habîb İbnül-Hoca), Tunus 1966, s. 206-207, 27]-286; G. W. Freytaz. Darstellung der Ara-bischen VerskunsL, Bonn 1830, s. 296-318; Manastırlı Mehmed Rifat, Mecâmiu'l-edeb: Fenn-i Kâfiye, İstanbul 1308, s. 51-127; Mual­lim Naci, Istılâhât-ı Edebiyye, İstanbul 1308, s. 65-121; Ali Şeydi- MelKon. Seci ve Kafiye Luga.-U, İstanbul 1323, s, 7-14; Brockelmann. GAL, II, 32; İsmail Habib [Sevük], Edebiyat Bilgileri, İs­tanbul 1942, s. 89-100; Mustafa Nihat Özön, Edebiyat ve Tenkil Sözlüğü, İstanbul 1954, s. 147-148; Celâleddin Hümâyî, Fünûn-i Belagat ueŞanâ'at-İ Edebî, Tahran 1339 hş.; Reşit Rah­meti Arat, Eski Türk Şİİri, Ankara 1965, s. 18-19; Pervîz Nâtil Hânlerî, Vezn-i Şİ'r-i Fârsî, Tah­ran 1345 hş.; Nihad Sami Banarlı. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1971, I, 54-55, 182-185; Tâhirülmevlevî, Edebiyat Lügati, İstanbul 1973, s. 77-83; Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 61 vd.; a.mlf.. "Aruz", DİA, III, 426-427; Mustafa Sâdık er-Râfiî, Târihti âdâ-biVArab, Beyrut 1394/1974, III, 362-365. 370-373, 374-376; L P. Elwell-Sutton. The Persian Metres, Cambridge 1976; Farzaad Mas'ud, 77ıe Persian Poetic Metres, Leiden 1977; M. Rıza Şe-fiîKedkenî. Mûsikî-iŞi'r, Tahran 1358 hş.; Cev­det Kudret, Örneklerle Edebiyat Bilgilerijstan-bul 1980, I, 178-201; Melıdî Hamîdî, Fünûn-i Şizr, Tahran 1363 hş.; Cem DİIçin. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara 1983, s. 59-92; Ab­dullah Derviş, Dirâsât fı'l-'arûz ue'l-kâjiye, Mek­ke 1407/1987, s. 93-120; Sîrûs-i Şemîsa. Fer-heng-i 'Aruz, Tahran 1370 hş.; a.mlf.. Âşinâyı bâ 'Aruz ue Kâfiye, Tahran 1373 hş.; Mahmûd Fâhûrî, Sefînetil'ş-şu'arâ3, Dımaşk 1410/1990, s. 151-218; M. Ali Şevâbike - Enver Ebû Sü-veylim, Mu'cemü muştalah.âti'l-'arûz ue'l-kâ-fıye, Amman 1411/1991; Taki Vahîdİyân-ı Kâm-yâr, Vezn ü Kâfiye-i Şi'r-i Fârsî, Tahran 1372 hş.; Hâşim Salih Mennâ". eş-Şâfı fi'l-'arûz ue'l-kauâfı, Beyrut 1995, s. 251 -298; Muhsin Macit, Dîuân Şiirinde Ahenk unsurları, Ankara 1996, s, 83-93; Erdoğan Erbay, Eskiler ue Yeniler, Erzurum 1997, s. 116-135; İskender Pala. An­siklopedik Dİüan Şiiri Sözlüğü, İstanbul 1999, s. 223-225; Hüseyin Nassâr, "ed-Dirâsâtü'l-=Arabiyye cani'l-kâfıye", Mecelletü'l-bahşi'l-cİ!-mîue't-türâşi'l-İstâmi, sy. 1, Mekke 1398, s. 103-112; a.mlf., "el-Kâfiye frl-Iuğa ve'l-'arûz ve'1-mûsîkâ", a.e.,sy. 3 11400), s. 197-206; Ali M. Hakşinas. "Perdâhten be tvâfiye Bâhten", Neşr-İ Dâniş, 11/2, Tahran 1360 hş., s. 18-35; G. WeİI, "Aruz", İA, I, 625-634; a.mlf.. "^Arûz", £F(İng.), 1,667-677; Moh. Ben Cheneb, "Kafi­ye". İA, VI, 65-66; a.mlf. - S. A. Bonebakker. "Kâfiya", El2 jFr), IV, 429-432; S. A. Bonebak­ker, "Kâfiya", £/?(ing.), IV, 411-414; el-Kâmû-sü'l-lslâmî, II, 351; IV, 401; Mirza Hâdî Ali Vâ-mıK "Kâfiye'1, ÜDMİ, XVI/1, s. 53-58; Dihhudâ, Luğatnâme, X, 15327-15328; "Kafiye", TDEA,

V, 88-99. İsmail Durmuş Mürsul Öztürk - İskknder Pala