Kahtabe b. ŞEBÎB 6 Bibliyografya : 6

KALENDEROĞLU MEHMED

XVII. yüzyıl başlarında Anadolu'da büyük karışıklık çıkaran Celâlî reisi.

Bazı kaynaklarda Ankara'nın Murtaza-âbâd kazasına bağlı Yassıviran köyünde doğduğu, önceleri bir grup eşkıyaya lider­lik yaparken Celâlî Karayazıcı Abdülhalim ile birlikte affa uğradığı, ardından beylerbeyilere çavuş olduğu, kethüda ve müte­sellim gibi hizmetlerde bulunduğu rivayet edilir. İsyan sebebi, kendisine vaad edilen sancak beyliğinin verilmemesi olarak be­lirtilir. 1604'te isyan edip etrafı yağmala­maya başlayan Kalenderoğlu diğer Celâlî liderleriyle anlaştı. Kendisine katılan Kara Said ile birlikte Aydın ve Manisa tar; larını yağma etti. Üzerine gönderilen kuv vetleri yenilgiye uğratarak şöhretini art­tırdı. Bunlar arasında Anadolu Beylerbeyi Dişlenk Hüseyin Paşa da vardı. İsyanı bas­tırmakla görevlendirilen Yûsuf Paşa ilgi­siz kalınca Kalenderoğlu'nun cesareti art­tı. Manisa ve Aydın onun nüfuzu altına girdi. Bu arada Ankara'yı ele geçirmek için çok mücadele ettiyse de halkın dire­nişiyle karşılaştı. Macaristan seferinden dönen Sadrazam Kuyucu Murad Paşa, Şark serdarı tayin edilip 19 Safer 1016'da (15 Haziran 1607) Üsküdar'dan Halep'e doğru yola çıktığında en önemli hedefi Halep'te isyan halinde olan Canbolatoğlu Ali Paşa ve Anadolu'daki Celâlî reisleriydi. Murad Paşa, Konya'ya ulaştığında Kalen-der'i hem nüfuz bölgesinden uzaklaştır­mak hem de oyalamak amacıyla ona Ankara sancağını verdiğine dair menşur gönderdi.

Kalenderoğlu haberi alır almaz Sartıhan'dan Ankara'ya hareket etti. Yolu üze­rindeki köy ve kasabaları yağmalayarak Ankara'ya ulaştı. Ancak Ankara Kadısı Vildanzâde Ahmed Efendi, Macar sefer­lerinde ve ordu kadılıklarında bulunmuş tecrübeli bir kişi olduğundan Ankara Ka-lesi'ni her türlü saldırıya karşı tahkim et­tirmiş ve Celâlîler'den korunmak üzere çeşitli tedbirler almıştı. Vildanzâde şehri Kalenderoğlu'na teslim etmek niyetinde değildi. Türlü bahanelerle Kalenderoğlunu içeri almayıp oyaladı. Bu arada Kuyucu Murad Paşa Kalenderoğlu'nun biraz da­ha oyalanmasını, kendi kuvvetlerinin yola çıktığını Ankara kadısına bildirdi. Fakat gönderdiği mektup Kalenderoğlu'nun eline geçti. Aldatıldığını anlayan Kalen­deroğlu Ankara'yı kuşattıysa da kalede-kilerin karşı koyması üzerine geri çekil­mek zorunda kaldı. Bursa civarına geldi. Bursa'yi bir müddet için ele geçirdiyse de kalesini alamadı. Mihaliç, Kirmasti ve Bi­ga taraflarında büyük tahribat yaptı. Bu arada üzerine gönderilen Nakkaş Hasan Paşa, Yûsuf Paşa ve Dalgıç Ahmed Ağa'-yı bozguna uğrattı. Daha sonra Aydın ve Saruhan üzerine yürüyüp etrafta yağma ve katliamda bulundu. Hamîd-ili tarafın­dan Karaman yöresine gitti. Burada bir diğer Celâlî reisi olan Ağaçtan- Pîrî adam­larıyla ona katıldı.

Öte yandan Kuyucu Murad Paşa, Ka­lenderoğlu üzerine yürümek için hazırlık yaparken Halep'ten İstanbul'a gönderdi­ği hazinenin onun tarafından yolda yağ­malanacağını öğrendi. Hemen harekete geçerek Maraş civarında Göksün Boğa-zi'nı tuttu. Kalenderoğlu burada yenilgi­ye uğradı.²⁹⁹ Adamlarının çoğunu kaybetti. Do­ğu Anadolu'ya doğru kaçtı. Bayburt ci­varında tekrar mağlûp olduktan sonra İran'a firar etti. Kendisinden bir daha ha­ber alınamadı. Bazı kaynaklarda onun Anadolu'ya hâkim olma mücadelesi yap­tığı, ancak Osmanlı saltanatını hedefle­mediği belirtilir.

Bibliyografya :

Mehmed b. Mefımed. Nuhbelü't-teüârîh ue't-ahbâr, İstanbul 1276, s. 233, 237, 238, 239; Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi, Târih (dokto­ra lezi, 1990, haz. Ziya Yılmazer), İÜ Ed.Fak. Ge­nel Kitaplık, nr. TE 80, s. 262, 308, 344, 370, 379-381,384-387,402-403,415-416,422-427; Ahüâl-î Celâliyân, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2236, vr. 3a, 7h, 8J, 18"-28b; Peçuylu İbrahim. Târih, II, 318, 332, 333, 335; Kâtib Çelebi. Fezleke, I, 281, 284, 290, 293-294, 297-300, 305-310; Karaçelebizâde Abdülaziz Efen­di, Raozâtü'l-ebrâr, Bulak 1248, s. 500, 507, 511-517; Naîmâ, Târih, 1,411,449,461,462; 11, 4, 8-22, 26-34, 36-39, 42-44, 47, 54, 63, 65; M. Çağatay Uluçay, XVII. Asırda Saruhan 'da Eş­kıyalık ue Halk Hareketleri, İstanbul 1944, bk. İndeks; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, lll/l, s. 103-110; 111/2, s. 364-365; K. Barkey, Eşkıyalar ve Deüiet: Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi (trc. ZeynepAİLok), İstanbul 1999, s. 154, 171, 210, 215-219, 221, 223, 231; W. J. Grisvvold, Anadolu'da Büyük İsyan: 1591-1611 (trc. Ül­kün Tansel), İstanbul 2000, bk. İndeks; H. D. Andreasyan, "Bir Ermeni Kaynağına Göre Ce-lâlî İsyanları", TD, Xlll/17-18 (1963), S. 27-42; Mustafa Akdağ, "Celâli İsyanlarından Büyük Kaçgunluk (1603-1606) I", TAD. 11/2-3 (1964), s. 1-49; a.mlf., "Kalenderoghli Mehmed", El2 (ing.). IV, 499. Mücteba İlgürel

KALESADÎ

Ebü'l-Hasen Alîb. Muhammed b. Alî el-Kureşî el-Kalesâdî (ö. 891/1486) Matematikçi ve Mâliki fıkıh âlimî.

IX. (XV.) yüzyılın başlarında Endülüs'­teki Besta (Baza) şehrinde dünyaya geldi. Doğum tarihi olarak Ziriklî 815 (1412), Serkîs İse 803 (1401) yılını kaynak verme­den zikretmekte, hayatının sonunda yap­tığı meşakkatli yolculuk göz önüne alının­ca ilk tarihin doğru olması daha muhte­mel görünmektedir. Tutîle (Tudela) yakınlarındaki Kalesâde şehrinden dolayı Ka­lesâdî (Kalsâdi) nisbesiyle anılır. Şekîb Ars-lan bu yerin Santa Dominigo de la Calzada olabileceğini söyler. İlk öğrenimini Bes-ta'da Ebü'l-Hasan Ali b. Mûsâ el-Lahmî ve diğer bazı âlimlerden gördükten son­ra Gırnata'ya (Granada) giderek Ebû İshak İbn Fütûh ile Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed es-Sarakustî'nin öğrenci­si oldu. Daha sonra hac yolculuğuna çıktı ve güzergâhındaki Kuzey Afrika ile Doğu İslâm şehirlerinin önde gelen ulemâsı ile tanışıp onlardan ders aldı. 840-851 (1436-1447) yılları arasında gerçekleşen bu yolculuğuyla ilgili olarak kaleme aldığı ve faydalandığı âlimler hakkında bilgi ver­diği bir seyahatname kaleme aidi. Kalesâdî sekiz yıl kadar kal­dığı Tilimsân'da Ebü'l-Abbas İbn Zâgû, İbn Merzûk el-Hafîd ile Kasım b. Saîd el-Ukbânî'den tefsir, hadis, fıkıh, hesap, ce­bir, hendese ve ferâiz okudu; iki buçuk yıl ikamet ettiği Tunus'ta Ahmed Hululü, Muhammed b. Ukâb el-Cüzâmî. Muham­med b. Ahmed el-Bisâtı'nin derslerine devam etti. Hac dönüşünde bir süre Kahire'de kalarak Takıyyüddin eş-Şümünnî, İbn Hacer el-Askalânî. Celâleddin el-Ma-hallî gibi âlimlerin derslerine katıldı ve burada 852 (1448) yılında Keşfü'l-esrûr (estâr) can "ilmi (hurûfl)'îğubâr adlı ese­rini yazdı. 853te (1449) Tunus'a, ertesi yıl Tilimsân'a vardı. 855'te (1451) Endü­lüs'e döndü ve Gırnata'da bir yandan eği­tim ve öğretimle meşgul olurken bir yan­dan da diğer eserlerini kaleme aldı. Önde gelen talebeleri Ebû Abdullah Muham­med el-Mellâlî. Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî ve Ebû Ca'fer Ahmed b. Ali el-Belevî'dir. Endülüs'teki son İslâm devleti Benî Ahmer hıristiyan istilâcıların tehdidi altına düştüğünde Kalesâdî'nin halkı cihada teşvik ettiği ve diğer İslâm ülkelerinde tanıştığı şahsiyetleri yardıma çağıran mektuplar yazdığı anlaşılmakta­dır. Nihayet halkın kitleler halinde göçü sırasında o da önce Mağrib'e, sonra Tu­nus'a gitti ve Gırnata'nın düşüşünden al­tı yıl önce 15 Zilhicce 891 (12 Aralık 1486) tarihinde Bâce'de vefat etti.

Kalesâdî kaleme aldığı eserlerin çok ve çeşitli olmasıyla dikkat çeken bir âlimdir. Onun gerek kendi çalışmalarında gerekse başka müelliflerin eserlerine yazdığı tel­his ve şerhlerde kullandığı sistem ve üs­lûp son derece başarılıdır. Güç ve karma­şık meseleleri kestirme yolla ortaya koy­masında sembol kullanmasının önem­li denklemle ortaya çıkacak hatanın en faz­la J=£- değerinde olacağını söylemekte­dir.

Eserleri.

A) Matematik.

1. Keşfü'1-cil-bâb "an Hlmi'l-hisab. Franz VVoepcke ta­rafından Fransızca'ya çevrilmiştir. ³⁰⁰

2. Keşfü'l-esrâr (estâr) "an Vmi (hurâfı)'l-ğubâr. Kahire (1309/1892) ve Fas'ta (1315/1897) basıldıktan sonra Muhammed Süveysî eserin ilmî neşrini gerçekleştirmiş ve Fransızca'ya tercüme etmiştir (Tunus 1409/1988).

3. İbnül-Bennâ el-Merrâkü­şî'nin Telhîşu cfmâU'l-hisâb adlı eserine yapılmış biri büyük, diğeri küçük iki şerh. Bu şerhten bazı seçmeler Franz VVoepcke tarafından Fransızca'ya çevrilmiştir.³⁰¹ Bunların dışında bu alanda yazılmış diğer eserleri de şunlardır: Tebşıralü'l-mübtedî bi'1-kalemi'l-Hindî ³⁰² et-Tebşıratü'l-vö-ziha fî mesâ'ili'l-cfdâdi'l-lâiha, Gun-yetü zevi'l-elbâb fî şerhi Keşfi'l-cilbâb, İnkişâfü'l-cilbâb "an fünûni'l-hisâb, ve ğunyetü zevi'i-elbâb, Risale fîme'âni'1-kesr ve'l-bast, Risale fî mcfrifeti istihracı'l-mürekkeb ve'l-basît, Şerhu'l-Urcûzeti'l-Yâsemîniyye (Fas 1310) Şerhu Zevâti'l-esmâ.

B) Ferâiz.

Buğyetü'l-mübtedîveğun-yetü'I-müntehi ³⁰³ Lübâbü Takribi'1-mevârîş ve münteha Cuküli'l-bevâhiş, el-Külîiyyât Şerhu ferâ^İzi Muhtasarı Halil ³⁰⁴ Şerhu'l-Ferâ'iz et-Tilimsâniyye üzerine ya­pılmış iki şerh.³⁰⁵

C) Diğer Eserleri.

1. Rihletü'1-ria-leşâdî . ³⁰⁶

2. Şerhu'l-Envâri's-Seniyye.³⁰⁷

Kalesâdî'nin kaynaklarda adı geçen başlıca eserleri de şunlardır: Eşrefü'l-mesâlik ilâ mezhebi Mâlik, Hidâyetü'1-enâm şerhi Muhtasarı Kavâ^i-di'1-İslâm, Şerhu'l-Bürde, Şerhu'1-Hi-kemi'l-cAtâiyyer Şerhu ReceziİbnCe-mcfa, Şerhu Recezi'i-Kurtubî, Şerhu'r-Rîsâle H'bn Ebû Zeyd el-Kayrevânî, Şerhu Gunyeti'n-nühât, Şerhu'1-Ecrûmiyye, Şerhu'l-Elîiyye li'bn Mâlik, Şerhu'1-CümelÎi'z-Zeccâcî, Mülha-tü'1-frâb, Muhtasar îi'1-hrûz, Şerhu'l-Hazreciyye, Şerhu îsâğücî, Şerhu Ur-cûzeti İbn Fütûh, en-Naşîha îi's-siyâ-seti'l-'âmme ve'1-hâşşo, Hidâyetü'n-nüzzâr îî tuhfeti'l-ahkâm ve'1-esrâr, Tenbîhü'l-insân ilâ 'ilmi'l-mizân, Tok-ribü'l-mevârîs ve lenbihü'l-bevâ'iş, el-Müstevfî mesâiiIi'I-Havil.

Bibliyografya :

Kalesâdî, Rihtetü'l-KaleşâdUnşr. M Ebü'l-Ec-fân], Tunus 1406/1985, neşredenin girişi, s. 9-76; a.mlf.. Keşfü'l-esrâr 'an Hlmi'l-ğubâr (nşr. Muhammed Süveysî), Tunus 1409/1988; Sehâvî, ed-Dau' ü'l-lâm'f, VI, 14-15; Bedreddin el-Karâ-fî. 7euşfhu'd-DΣ»âc(nşr.Ahmedeş-Şüleyvî), Bey­rut 1403/1983, s. 132-134; AhmedBâbâet-Tln-büktî. Neylü'l-ibühâc, Trablus 1408/1989, s. 339-341; Makkari, Nefhu't-tîb, II, 692; V, 426, 427; VI, 446; Keşfü'z-zunûn, 1, 339; II, 1488, 1507; Suter, Die MathemaLiker, s. 180-182; Serkîs. Mu^cem, II, 1519; Brockelmann. GAL, ]|, 343-344; Suppl., II, 378-379; A. 5. Saidan, "al-Qalasâdi", DSB, XI, 229-230; Mahfuz. Tera-cimü'l-mû'eUİftn, IV, 107-114; Ziriklî. et-AVâm (Fethullah), V, 10; Emîr Şekîb Arslan, el-Hule-lü's-sündüsiyye, Beyrut 1417/1997,1, 123-124; M. A. Cherbonneau, "Notice bibliographique sur Kalaçâdi", JA, XIV (1859), s. 437-448; Muhanv med Süveysî. "cÂlimün riyâziyyün Endelüsiy-yün Tûnisiyyün: el-Kaleşâdî", Hauliyyâtü'l-Câmİ'ati't-Tûnisiyye, sy. 9, Tunus 1972, s. 33-49; a.mlf.. "al-Kalaşadl", B2 (İng.). IV, 476-477; Adam Malik Han, "al-Kalasadi: An Eminent Mathematician of Muslini Spain", İS, XXXll/3 (1993], s. 351-355;AhmedDjebbar. "al-Kalasâ-di", Encyclopaedia ofthe History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Culturesied. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 830-832. Muhammed Süveysî