Katalitik modifikasiyalash

Gidrogenlash katalizatorlarining aktivligi va ish unumdorligi. 
Katalizatorning aktivligi va ish unumdorligi har xil bo’lishi mumkin. Avval 
ko’rib o’tilganidek, bu ikkala parametr metallning tarkibiga, katalizator olish usuli 
va rejimlariga bog’liq bo’ladi. Lekin boshqa faktorlar ham borki, ular ta’sirida 
katalizatorning aktivligi va ish unumdorligi kamayishi yoki ortishi mumkin. 
Katalizatorning aktivligining va ish unudorliging o’zgarishi uni tayyorlash 
jarayonida o’zgarishi mumkin. Keyinchalik katalizator amalda qo’llanilayotgan va 
hatto saqlanayotgan vaqtda ham bu hol yuz berishi mumkin. Aktivlikning o’zgarishi 
har xil sabablar bilan boglik bo’lishi va har xil yo’nalishda kechishi mumkin. 
Masalan, katalizator tayyorlash vaqtida tkmperaturani haddan tashqari yuqori 
ko’tarish uning zarralarining kuyishiga va strukturasining rekristallanishiga olib 
kelishi, natijada katalizatorning aktivligi va ish unumdorligi pasayishi mumkin. 
Katalizator tayyorlash jarayonida yuqori temperaturani qo’llash lozim bo’lsa, 
katalizatorni kuyishdan saqlash maqsadida uning tarkibiga eltuvchi /nositel/ deb 
ataluvchi modda kiritiladi Aktiv metall eltuvchi sirtida yupqa qavat holida, mumkin 
qadar ayrim-ayrim orolchalar ko’rinishida joylashishi kerak.
Katalizator tayyorlashda eltuvchining ishlatilishi aktiv metallning yog’ 
bilan to’qnashish sirtining ortishiga ham sabab bo’ladi.Buning natijasida katalizator 
metallining ish unumdorligi ham ortishi mumkin.
Eltuvchining reaksion sistemadagi moddalar bilan o’zaro ximiyaviy ta’sirga 
kirishi mumkin emas. Uning zarralaridagi g’ovakchalarning mikroskopik bo’lishi 
maqsadga muvofiqdir. Yirik g’ovakchalarning bo’lishiga yo’l quyib bo’lmaydi, 
chunki bu holda katalitik ta’sir ko’rsatuvchi material reaksiya komponentlari bilan 
to’qnashuvdan ajralib qolgan, natijada katalizator metallining ish unumdorligi 
kamaygan bo’lar edi. Katalizator tayyorlash va uni ishlatish vaqtidagi issiqlik 
ta’sirida eltuvchi sirtining relyefi o’zgarmasligi va zarrachalarning kuymasligi 
uchun uning suyuqlanish temperaturasi yupqa bo’lishi lozim. Nihoyat, eltuvchi 

---

196 
zarralari mexanik jihatdan mustahkam bo’lishi kerak. Yog’larni gidrogenlashda 
eltuvchi sifatida kizelgur ishlatiladi. 
Eltuvchi unga joylashtirilgan metallning aktivligiga ham bevosita ta’sir etishi 
mumkin deb taxmin qilinadi. Bunga eltuvchi sirtidagi ayrim ximiyaviy aktiv 
qismlarning unga joylashtirilayotgan va keyinchalik katalitik aktiv modda 
olinadigan material kristallarining o’lchamlariga ta’siri sabab bo’lishi mumkin.
Aktiv metal va eltuvchining katalizatordagi miqdori ma’lum nisbatda bo’lishi 
kerak. Ular orasidagi optimal nisbat tajriba yo’li bilan aniqlanadi va vaqti-vaqti bilan 
tekshirib turiladi. 
Katalizator aktivligini qo’shilmalar yordamida oshirish metodlari va 
murakkab katalizatorlar deb ataluvchi katalizatorlar diqqatga sazovordir.
qo’shilmalar yordamida katalizator aktivligini oshirishning bir qancha ko’rinishlari 
bor. Ko’pgina avtorlar aktivlantirishning qo’shilma miqdori bilan bir-biridan farq 
qiluvchi ikki xil shaklini ajratadilar. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, katalizator 
tarkibiga spesifik ta’sir ko’rsatuvchi biror-bir begona moddani juda oz miqdorda 
kiritish uning aktivligini keskin oshirar ekan. Aktivlantirishning bunday shaklini 
katalizatorni promotorlash, qo’shiladigan moddalar esa promotorlar deb ataladi. 
Promotorlar ikki tipda bo’ladi. Bulardan biri ma’lum reaksiyaga o’z-o’zidan 
katalitik ta’sir ko’rsata oladigan metallardir. Masalan, nikelli katalizatorning 
aktivligi nikel tarkibiga yoki uning sirtiga oz miqdorda platina, palladiy qo’shish 
yo’li bilan keskin oshirilishi mumkin. 
Ikkinchi tipdagi promotorlar berilgan reaksiyaga nisbatan katalitik 
noaktivlikni namoyon qiladi. Lekin, shunga qaramasdan, bunday promotorlar 
katalizator tarkibiga kiritilganda uning aktivligi ortadi. Alyumin oksidi,seriy oksidi, 
va b. Shunday ta’sirga egadirlar.
Gidrogenlash katalizatorining aktivligi unga ko’p miqdorda boshqa metall 
qo’shish yo’li bilan ham oshirilishi mumkin. Bunday katalizatorlar murakkab 
katalizatorlar deyiladi. Misol tariqasida yog’larni gidrogenlashda keng 
ishlatiladigan, tarkibida 25 prosentdan 50 prosentgacha mis bo’lgan mis-nikel 
katalizatorini ko’rsatish mumkin. Bu holda ham aktivlantiruvchi qo’shilma berilgan 

---

197 
reaksiyaga nisbatan katalitik ta’sirga ega bo’lishi yoki bo’lmasligi mumkin. Mis, 
masalan, oddiy sharoitlarda yog’larni gidrogenlash prosessini tezlashtira olmaydi. 
Ba’zi bir metallarni katalizatorga qo’shish uning tarkibidagi asosiy metallning 
katalitik aktivligini pasaytirishi mumkin. Qo’shilmalar yordamida katalizatorlarni 
aktivlantirish mexanizmi hozirgi vaqtda mukammal aniqlangan emas. Ba’zi 
avtorlar,aktivatorlar katalizator asosini tashkil etgan metall bilan yuqori katalitik 
aktivlikka ega bo’lgan yangi faza hosil qilishi mumkin deb taxmin qiladilar. Yangi 
faza bilan asosiy metall yoki asosiy metall bilan aktivator - promotor o’rtasidagi 
oraliq chizig’i yuqori aktivlikka ega bo’lishi mumkin.
Ba’zi bir qo’shilmalar /metall oksidlari/ katalizator tarkibidagi metall 
zichligini kamaytirib uning serg’ovakligini ta’minlaydi, natijada katalizatorning 
solishtirma sirti ko’payadi va ish unumdorligi ortadi. 
Katalizator 
tayyorlash 
jarayonida 
aktivligining 
kamayishi 
genetik 
reaksiyalarning mahsuloti bo’lgan va sistemadan to’la yo’qotiladigan begona 
moddalarning yoki sistemaga behosdan tushib qolgan moddalarning solbiy ta’siri 
natijasida ham yuz berishi mumkin. Katalizator tayyorlashning texnologik 
rejimlariga aniq rioya qilish yuqoridagi salbiy oqibatlarning vujudga kelishiga 
imkon bermaydi.Katalizator aktivligining va ish unumdorligining pasayishi, 
kupincha u amalda qo’llanilganda namoyon bo’ladi. Bunday kamayishi bir necha 
tipda bo’lishi mumkin. Ko’pincha, katalizator aktivligining kamayishi yoki butunlay 
yo’qolishi uning aktiv markazlarida maxsus moddalarning - zaharlarning 
sorbsiyalanishi bilan bo’ladigan katalizator zaharlanishi hodisasi natijasida yuz 
beradi. Zaharlarning to’la ta’siri natijasida katalizator aktiv markazlarning moddasi 
tarkibi o’zgargan boshqa bir katalitik noaktiv birikmaga aylanadi . 
Zaharli ximiyavis aktiv moddalar bo’lib, katalizator aktiv markazlarida oson 
xemosorbsiyalanada va ularda maxlum darajada mustahkam joylanadi. Buning 
natijasida katalizator aktivligi yo’qoladi.
Zaharlanish ikki xil bo’ladi: qaytsr va qaytmas zaharlanish . 

---

198 
qaytar zaharlanishda reaksion massa temperaturasi ma’lum darajada ko’tarilganda 
katalizator va zaharning o’zaro bog’langanligi susayadi, natijada zahar 
desorbsiyalanadi. 
Zaharlanishning bu turi tarkibida uglerod oqsidi bo’lgan vodorod bilan 
yog’larni gidrogenlanganda yuz beradi. Yuqori miqdordagi uglerod oksidi 
katalizator ish unumdorligini ko’proq kamaytiradi. Lekin gidrogenlanayotgan 
yog’dan toza holatdagi vodorod o’tkazilsa, katalizator sirtidagi uglerod oksidi 
desorbsiyalanadi va uning ish unumdorligi avvalgi darajagacha ko’tariladi. Shu 
sababli, gidrogenlash prosessida kontakt usuli bilan olingan va tarkibida uglerod 
oksidi bo’lgan vodorod qo’llanilsa, avtoklavlar toza vodorod oqimi bilan yelpib 
/produvka/ qilinadi. 
Boshqa 
bir 
hollarda 
esa 
katalizator 
zaharlari 
juda 
mustahkam 
xemosorbsiyalangan bo’ladi, bunda ularning aktiv markazlar bilan bog’langanligini 
yo’qotish juda yuqori temperaturalarda, ya’ni zaharlar va aktiv markaz metalli 
o’zaro ximiyaviy reaksiyaga kirishib katalitik xossalarga ega bo’lmagan yangi 
modda hosil qiladigan darajadagi temperaturalarda yuz berishi mumkin. Bunday 
zaharlanish - qaytmasdir va uni toza iodorod o’tkazish yoki yog’ temperaturasini 
ko’tarish bilan yo’qotib bo’lmaydi. 
Kontakt usuli bilan olingan va yaxshi tozalanmagan vodorod tarkibida 
uchrovchi oltingugurtli aktiv moddalar kuchli ta’sir ko’rsatuvchi katalizator 
zaharlaridir. Masalan, serovodorod, serookis vodoroda, serouglerod, tiofen, 
rodanistыy vodorod shunday moddalardir. 
Agar reaksion muhitda erimaydigan va uchuvchan bo’lmagan begona modda 
katalizator sirtini parda holida to’sib olsa, bu hodisa blokirovka deyiladi. Bunday 
parda qavat katalizator sirtining reaksiyada ishtirok etuvchi moddalar bilan 
bo’ladigan kontaktini yo’qotadi, natijada katalizator o’z ta’sirini yo’qotadi. Bunday 
parda qavat hosil qiladigan moddalarning manbai bir qanchadir. Masalan, yog’ 
tarkibida bo’ladigan va yuqori temperatura natijasida koagulyasiyaga uchraydigan 
kolloidli aralashmalar blokirovkani vujudga keltirishi mumkin. Yog’larni 

---

199 
gidrogenlash jarayonida uning ba’zi bir komponentlari polimerizasiyaga uchraganda 
ham katalizatorni blokirovkalab qo’yishi mumkin.
Blokirovkaga uchragan katalizatorning aktivligi regenerasiyadanso’ng bir 
qator hollarda qayta tiklanadi. 
Katalizatorning vodorodsizlanish natijasida o’z aktivligini yo’kotishi nazariy 
tomondan diqkatga sazovordir. 
Agar katalizatordagi vodorod biror bir moddani gidrogenlashga tez sarf 
bo’lsa, hamda katalizator sirtida kamaygan vodorod miqdori katalizatorni yuvib 
turgan yog’ qatlamidan diffuziya hisobiga kelib turadigan vodorod bilan 
to’ldirilmasa katalizator vodorodsizlanib qoladi.Chunki bunday holda, gidrogenlash 
uchun katalizator sirt qavatidagi vodorod sarf bo’ladi, natijada katalizator aktivligi 
kamaya borib, so’ngra butunlay yo’qoladi, ya’ni dezaktivasiyaga uchraydi. Bu 
ko’rinishdagi dezaktivasiya katalizator sirtidan gidrogenlash temperaturasida svejiy 
vodorod intensiv o’tkazilganda ham yo’qolmaydi.