Kervansaray

KEVKEBAN

Yemen Zeydîleri'nden Kevkebânîler de denilen Şerefeddîn hanedanının (XVI-XIX. yüzyıllar) merkezi.

Yemen'de San'a'nın kuzeydoğusunda önemli stratejik bir noktada Himyerîler tarafından kurulmuş tarihî bir kaleşe­hirdir. Rivayete göre yıldızlar" anlamını taşıyan adı buradaki kıymetli taş ve par­lak mozaiklerle süslü bir saraydan gel­mektedir. Ancak Himyerî Hükümdarı Zû Akyân'ın torunlarından birinin Kevkebân b. Sabâl adını taşıması ve Yemen'de Kev­kebân adında başka yerlerin de bulun­ması bu rivayeti zayıflatmaktadır.

Kevkebân Kalesi herhangi bir dağ silsilesiyle birleşmeyen ve zeminden 300 m. yüksekliğindeki yekpare kayadan oluşan Cebelzuhâr adlı bir tepe üzerine kurul­muş, heybetli ve sağlam bir kaledir.³⁰⁹ Kalenin içinde bulunduğu bölgenin havası mutedil, top­rağı verimlidir. İyi korunmuş bir şehir olan Kevkebân"da kırmızı taştan yapılmış yük­sek sanat eseri niteliğinde birçok yapı vardır. Zeydî imamlarının oturduğu sa­raydan ise geriye sadece bazı güzel duvar örnekleri kalmıştır. Bir büyük cami ve ye­di mescidin bulunduğu şehrin su ihtiyacı sarnıçlarla karşılanmaktadır. Halkın ço­ğunluğu müslüman olmakla birlikte bu­rada daima küçük biryahudi topluluğu da bulunuyordu. XV. yüzyılın sonuna kadar Himyerî, Sebe. Aksum (Habeş), Sâsânî hâkimiyetlerin­den sonra ilk dönemde İslâm topraklarına katılan ve ardından Abbasî. Hamdânî, Ey-yûbî, Resûlî devletlerinin ve Zeydî imam­lıklarının yönetiminde kalan Kevkebân Kalesi, 912 (1506) yılında imamlığını ilân ederek San'a Zeydîleri'nden ayrılan Yah­ya Şerefeddin tarafından merkez edinil­di. XVI. yüzyılın başlarında Zeydî Tâhirî imamı II. Âmir, Aden'i ele geçiren ve Ye­men sahillerini zorlayan Portekizliler'e karşı Memluk Sultanı Kansu Gavri'den yardım istemiş, fakat gönderilen güçler Portekizliler'in karşısında pek başarılı ola­madığı gibi Yemen'i zaptetmeye yönel­mişti. Memluk kumandanı Çerkez İsken­der Bey, San'a'ya girerek Tâhirî imamlı­ğını yıktıktan sonra Yahya Şerefeddin'e dönüp Kevkebân ve Selâ kalelerini kuşat­tı. Ancak bu sırada Osmanlı Hükümdarı Yavuz Sultan Selim'in Mısır'ı fethettiği ha­beri geldi. Bunun üzerine İskender Bey kuşatmayı kaldırıp San'a'ya çekildi ve halkı ulucamiye toplayarak Sultan Se­lim'in Mısır'ı ele geçirdiğini bundan böy­le kendisinin de ona tâbi olacağını söyle­di; arkasından da padişahın âdına hutbe okuttu (923/1517). Yavuz Sultan Selim bu haberi alınca Yemen'i Osmanlılar adına İskender Bey'in idaresine bıraktı. Fakat ordudaki bazı Çerkezler, Kevkebân'daki İmam Şerefeddin ile birlikte hareket ede­rek İskender Bey'e tâbi olmayacaklarını bildirdiler. Böylece güçlenen İmam Şere­feddin, Câzân ve Ebûarîş dahil olmak üze­re birçok yeri aldı ve topraklarını bağım­sız olarak yönetmeye başladı.

Bölgenin fiilen Osmanlı hâkimiyetine girmesi ancak Kanunî Sultan Süleyman döneminde gerçekleşti. 946'da (1539) Hindistan seferinden dönen Mısır Valisi Hadım Süleyman Paşa, Aden ve Zebîd emirliklerini ortadan kaldırıp toprakları­nı Yemen beylerbeyiliği adı altında birleş­tirerek bir Osmanlı eyaleti haline getir­di. 953'te (1546) Beylerbeyi Üveys Paşa. İmam Şerefeddin ile oğlu Mutahhar ara­sındaki anlaşmazlıktan faydalanıp Taiz'i aldı ve eyaletin sınırlarını genişletti. Aynı yıl onun ölümü üzerine yerine gelen Özde-mir Paşa da Mutahhar'ın elinde bulunan San'a Kalesi'nİ zaptetti. Fakat daha son­ra eyaletin iki ayrı beylerbeyiliğine bölün­mesinden ve yöneticilerin yeteneksizliğin­den faydalanan Mutahhar San'a'yı ve ar­dından da Aden, Hab, Muha gibi önemli şehirleri alarak Zebîd hariç bütün Ye­men'i idaresi altında birleştirmeyi başar­dı (1567). Bu durum Osmanlılar'i idarî ve askerî bakımdan daha köklü önlemler al­maya yöneltti. Yeni düzenlemelerden ve idareciler arasında yapılan çeşitli değişik­liklerden sonra serdar tayin edilen Koca Sinan Paşa Aden'i ve San'a'yı geri aldı; ardından Kevkebân'ı kuşattı (977/1569). Kuşatma dokuz ay sürdü ve kale ancak savunucusu Yahya Şerefeddin'in torunu İmam Muhammed b. Şemseddin'in eman dilemesi üzerine ele geçirilebildi. Kevke-bân'ın düşmesinin ardından civardaki di­ğer kaleler de teslim oldu ve sonuçta Kevkebânîler Osmanlı idaresi altına girmeyi kabul etmek zorunda kaldılar.

Kevkebân imamlığı ile varılan anlaşma uzun ömürlü olmamış, en küçük bir fır­satta imam bağımsızlığını isteyerek is­yan etmiştir. Buranın kaderi bir bakıma diğer Yemen isyanlarına bağlı kaldı. Bu dönemde Yemen'e gönderilen yönetici­lerin kararsızlığı sonucu 1006'da (1598) ortaya çıkan isyancı İmam Kasım ve oğlu ' İmam Muhammed Müeyyed 1043 (1635) yılına kadar bölgeyi ellerinde tuttular. Bu süre zarfında Kevkebân yine İmam Şere­feddin'in torunlarının idaresindeydi, Os­manlılar zamanla Taiz, Muha, Zebîd ve Aden'in dışındaki bütün yerleri kaybetti­ler. Kevkebân'ın Türkler tarafından ikinci defa alınışını 1872'de yedi aylık bir kuşat­madan sonra Ahmed Muhtar Paşa ger­çekleştirdi. Böylece Sultan Abdülmecid'in 1848 yılında başlattığı Yemen'in yeniden fethi hareketi tamamlanmış oldu. Kevke­bân bir kaza merkezi haline getirildi ve son imam Seyyid Ahmed b. Abdurrafı-man'ın ikametine San'a'da bir malikâne tahsis edildi. XX. yüzyılda eski önemini yitirmiş, çok az nüfuslu bir yer durumun­daydı. 1970'Ierden sonra hemen hemen tamamen boşaldı.

Kevkebân'da, en önemlileri Dürerü'l-aşdaf fî şerhi Şevâhidi'l-Beyzâvî ve'î-Keşşâf adlı eserin sahibi Ali b. Seiâhad-din b. Ali el-Kevkebânî, İslâmî ilimler ala­nında büyük bir otorite olduğu kadar ede­biyat ve tıp alanında da geniş bilgi sahibi olan Abdülkâdir el-Kevkebânî ve birçok fıkıh kitabı yazan Ali b. Ali es-Sevâdî el-Kevkebânî olmak üzere genellikle Zeydî birçok âlim yetişmiştir.³¹⁰

Bibliyografya :

Yâküt, Mu'cemü'l-büldân.N, 494; Nehrevâlî, d-Berktı'l-Yemânîft'l-felhi'l-'Oşmânî(nşr. Ha-med el-Câsir), Riyad 1387/1967, s. 301-309, 331, 338, ayrıca bk. tür.yer.; Ahmed Râşid, 7a-rih-i Yemen ueSan'a.İstanbu] 1291, II, 133; Zi­riklî, el-Actâm, V, 130, 135; C. Smith, "Kawka-bân. Some oflts History", Arabîan Studtes(eâ. R. B.Sergeant-R.L. Bidwell), Cambridge 1982, VI, 35-50; R. T. O. Wi[son, GazetteerofHistoricat North-West Yemen, New York 1989, s. 284,285; Kâmûsü'l-a'iâm,V, 2923; İhsan Süreyya Sırma, "Yemen", İA, XII), 375-377; A. S. Tritton - [Ne­şet Çağatay]. "Ressîler", a.e., IX, 691-692; A. Grohmann. "Kevkebân", a.e-, VI, 611-612; a.mlf., "Kav^kabân", f/2(İng.)r IV, 779-780. Mustafa L. Bilge