Kervansaray

KEVAKIBI, MUHAMMED B. HASAN

Şemsüddîn Muhammed b. el-Hasen b. Ahmed el-Kevâkibî el-Halebî (ö. 1096/1685) Hanefî fakihî.

1018(1609) yılında Halep'te doğdu ve orada yetişti. Babasının amcası Muham­med b. Muhammed el-Kevâkibî ve Cemâ-Ieddin el-Bâbûlî başta olmak üzere birçok âlimden ders aldı. Aklî ve nakiî ilimlerde kendisini yetiştirerek genç yaşta eser vermeye başladı. Halep müftülüğüne ta­yin edildi. Ömrünün sonuna kadar devam ettirdiği görevi boyunca öğretim faaliyet­lerini de sürdürdü ve aralarında Bahşî ve Berzencîgibİ önemli şahsiyetlerin bulun­duğu birçok talebe yetiştirdi. Devrinin ilim ve devlet adamlarının övgü ve saygı­sını kazanan Kevâkibî'nin bunlardan ba­zılarıyla istişarî mahiyetli yazışmaları ol­muştur. Şeyhülislâm Minkârîzâde Yahya Efendi tarafından kendi makamına lâyık görüldüğü de rivayet edilir. Şair ruhlu bir kişiliği olan Kevâkibî, nezaket ve alçak gönüllülüğü yanında herkesin seviyesine hi- I tap edebilme kabiliyeti sayesinde köklü beşerî ilişkiler geliştirmeyi başarmıştır, ' Zillet ve acziyet hissi doğuran bazı günah­ların kibre sevkeden taatlerden evlâ oldu­ğunu söyleyerek nezih eğlence ve mûsiki meclislerine katıldığı da belirtilir. Kevâki-bî Zilkade1096 (1 Ekim 1685) tarihinde vefat etti.

Eserleri.

1. Manzûmetü'I-Kevâkib. Ebü'l-Berekât en-Nesefî'nin fıkıh usulü­ne dairMenârü'f-envâr'ının manzum şeklidir (Kahire 1317).

2. İrşâdü'l-tâlibM Manzûmeti'l-Kevâkib. Bir önceki ese­rin bizzat müellifi tarafından yapılan şer­hidir.²⁸⁴ Oğlu Ahmed de bu şerhe el-Mebâhişü'l-cacâib calâ şerhi Manzûmeti'l-Kevâkib adıyla bir haşiye kaleme almıştır.

3. el-Fera'idü's-seniyye. Sadrüşşerîa'nın el-Nukâye'sinin manzum şeklidir (İstanbul 1329).

4. el-Fevâ'idü's-semiyye. Bir ön­ceki eserin Kevâkibî tarafından yapılan şerhidir. Oğlu Ahmed'in bu kitap üzerine de bir haşiyesi vardır. Kevâkibî'nin yuka­rıdaki dört eseriyle Abdullah b. Abdurrah­man el-Hanbelî'nin el-Levâmfu'i-zi-yd'i'yye'si bir arada neşredilmiştir.²⁸⁵

5. el-Fetâva'I-Kevâki-biyye. İbrahim b. Muhammed el-Bahşi tarafından derlenmiştir.

6. Haşiye cala Şerhi'l-Mevökıf. Seyyid Şerîf el-Cürcânî'-nin Adudüddin el-îcfnin el-Mevâkıf'ma yaptığı şerhin hâşiyesidir. ²⁸⁶

7. Haşiye 'alâ Hasiyeti Stfdî ca!â Envân't-tenzîl Beyzâvî'nin tefsirine Sâdullah Sadî Çele-bi'nin yaptığı haşiye üzerine eleştirel bir çalışma olup Süleymaniye Kütüphanesi'n-de birçok yazma nüshası mevcuttur.²⁸⁷

8. Haşiye calâ Hâşiyeti İşâm alâ En-vâri't-tenzîl. İsâmüddin el-İsferâyinî'nin Beyzâvî tefsiri haşiyesinin hâşiyesidir. Bu­nun da Süleymaniye Kütüphanesinde çe­şitli yazmaları bulunmaktadır. ²⁸⁸

9. Teîsîrü ftavlihî Tecâlâ "İnne'Uâhe yüdhılü'Ue-zîne âmenû. ²⁸⁹

10. Risale fîkevni'n-nebîİıayyen cale'd-devâm.²⁹⁰

Bibliyografya :

Muhibbî, Hulâşatü'l-eşer, 11], 437-439; İbnü'l-Gazzî, Dlüânü'l-islâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, IV, 77-78; M. Râgıb et-Tab-bâh, i'lâmü 'n-nilbelâ' bı-târihi Halebİ'ş-şehbâ*, Halep 1344/1926, VI, 380-387; Serkîs, Mu'cem, II, 1576; Philip K. Hitti v.dğr.. Descriptive Cata-logofthe Garret Coüection ofArabicManu-scripts in the Princeton üniversity Library, Princeton 1938, s. 394; Brockelmann. GAL, II, 251, 409; SuppL, II, 433; hahu'i-meknûn, I, 61, 142, 311; 11, 583; Hedİyyetü'l-'ârifîn,\\, 298-299; Karatay. Arapça Basmalar, s. 397; Ziriklî, el-AHâm, VI, 321; KehhâİG, Mu'cemü'i-mû'eliifîn, IX, 182; a.mlf., et-Müstedrek, Bey­rut 1406/1985, s. 623; M. Cemâleddin eş-Şur-bacî. Kâfime bi-evâ'ili'l-matbû'âti'l-'Arabİyye-ti'l-mahfüza bi-Dâri'l-küiüb, Kahire 1383/1963, s. 84, 90, 105; R. Mach, Catalogue of Arabıc Manuscripls in the Garret Collecüon Princeton üniuersity Library, Princeton 1977, s. 34, 94; Nüveyhiz, Mu'cemil'l-müfessirîn, 11, 516; Ah­met Özel, Hanefi Fıkıh Alimieri, Ankara 1990, s. 135; Abdullah Mustafa el-Merâgî. eİ-Fethu'i-mübîn fi tabakâü'l-uşûliyyîn{nşr. Abdülhamîd Ahmed Hanefî), Kahire, ts., 111, 109. Ahmet Yaman

el-KEVÂKİBÜ'D-DERÂRÎ

Şemseddin el-Kirmânî (ö. 786/1384) tarafından yazılan Şahîh-i Buharı şerhi.²⁹¹

el-KEVÂKİBÜ'D-DÜRRİYYE ²⁹²

el-KEVÂKİBÜ'D-DÜRRİYYE

Muhammed Abdürraûf el-Münâvî'nîn (ö. 1031/1622) sûfflerin hal tercümesine dair eseri.²⁹³

KEVÂŞÎ

Ebü'l-Abbâs Muvaffakuddîn Ahmed b. Yûsuf b. el-Hasen el-Kevaşî el-Mevsılî (ö. 680/1281)

Tefsir ve kıraat âlimi.

590 (1194) veya59rde (1195) Mu­sul'un doğusunda bulunan Kevâşe Kale-si'nde doğdu. İlk eğitimini babasından al­dı ve ondan kirâat-i seb'a okudu. Zehebî, küçük yaşta babasının öldüğünü ve yirmi yaşına kadar dayısının yanında yetiştiğini naklettiğine göre ²⁹⁴ kıraat öğrenimine çok er­ken yaşta başladığı anlaşılmaktadır. Daha sonra Dımaşk'a giderek Alemüddin es-Sehâvî'den tefsir, Arapça ve hadis dersle­ri aldı. Ebü'l-Hasan b. Ruzbe'den ve diğer bazı âlimlerden faydalandı. Tefsir, kıraat, Arap dili ve edebiyatı gibi alanlarda ken­dini yetiştirdi. Bu arada hac farizasını ye­rine getirdi; Kudüs'ü ziyaret etti. Ardın­dan Musul'a dönerek kırk yıldan fazla bir süre Musul Camii'nde hizmet etti, talebe yetiştirdi ve telif çalışmalarıyla meşgul oldu. Ebû Bekir b. Ömer el-Müşeyya' el-Mikassâtî ve Muhammed b. Ali b. Harûf onun talebeleri arasında yer alır. Musul'­da halkın saygısını kazanan Kevâşî'nin Mısır seyahatinden de söz edilmiş ²⁹⁵ ancak bu seyahatin amacı ve zamanı hakkında bilgi verilmemiştir. Ke-vâşî hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybetti. 17 Cemâziyelâhir 680 (3 Ekim 1281) tarihinde Musul'da öldü. Şafiî mez­hebine mensup olan Kevâşî'nin üstün ilim ve takva sahibi olduğu belirtilmiş ²⁹⁶gerek halk gerekse bazı talebeleri tarafından kera­metine inanılmıştır.

Eserleri.

1. Tebşırcttü'I-mütezekkir ve tezkiretü'l-mütebaşşır.²⁹⁷ Müellif eserin mu­kaddimesinde Kur'an'daki vakıfların (du­rak yerleri) kısımları ve mânaları üzerin­de durmuş, kıraat ilmi, tefsir ve te'vilin anlamı, rivayet ve dirayet metodu hakkın­da bilgi vermiş, tefsirini yazarken Özellik­le Ferrâ ve Zeccâc'ın MeMni'i-Kur'ân'ı ile Zemahşerî'nin ei-Keşşâf ından ve Be-gavî'nin Me'âiimü'f-tenzîi'inden yarar­lanmıştır. Onun dil ve kıraat konularında­ki ihtisası âyetlerin tefsiri sırasında belir­gin şekilde ortaya çıkmış, nüzul sebeple­ri, nâsih-mensuh, muhkem-müteşâbih gibi meseleler üzerinde durmuş, Hz. Pey­gamber, sahabe ve diğer âlimlerden ge­len rivayetlere yer vermiştir. Tebşımtü'l-mütezekkir'in otuz beş nüshası tesbit edilmiştir. ²⁹⁸

2. Telhîşu Tebşırati'l-mütezekkir ve tezkireti'l-mütebaşşır.²⁹⁹ Birçok yazma nüshası bulunan eser.³⁰⁰

Ayasofya nüshasının ferağ kaydına göre Rebîülâhir 649'da (Temmuz 1251) kaleme alınmıştır. Müellifin Kudüs, Mekke ve Me­dine'ye birer nüshasını gönderdiği Telhîş Beytülmakdis'te ders kitabı olarak oku­tulmuş ³⁰¹Celâleddin el-Mahallîve Süyûtî Tefsîrü'l-Celâleyriı hazırlarken bu eseri esas almışlardır.³⁰² Kevâşî'­nin Telhîş'i kıraat, vakıf ve nahivle ilgili bilgilerin vukufla ele alınması, muhtasar bir çalışma olması gibi özellikleriyle ilim çevrelerinde ilgi görmesine karşılık çok sayıda zayıf ve uydurma rivayetin değer­lendirilmeden zikredilmesi, dil ve gra­merle ilgili açıklamalara gereğinden fazla yer verilmesi, belli bir metot izlememesi gibi sebeplerle eleştirilmiştir.³⁰³ Altmış dört nüshası tesbit edilen eserin bazı sûrelerle ilgili bölümü üzerinde Zeki Özkaya, Kevâşî Tefsirinden Âl-i İmrân Sûresi'nin Tahkik ve Tahlili adıyla yük­sek lisans çalışması yapmıştır. ³⁰⁴

3. Hadîşü'l-erba'în. Elli bir hadis ihtiva eden eserin bir nüshası Süleymaniye Kü-tüphanesi'nde bulunmaktadır.³⁰⁵

Kevâşî'nin kaynaklarda adı geçen di­ğer eserleri de şunlardır: Müteşâbihü'l-Kur^ân, el-Metâli* fi'1-mebâdîve'l-me-kâtic A'dâ-dü ahzâbi'l-Kur'ân, el-Mevâkif fi'I-kı-rtfa, et-Tebşıra ü'n-nahv, Ravtatü'n-nâzırve cennetü'l-menâzir, el-Mevâ-kit fi'1-Kur'ân. Kevâşî'ye Keşfü'l-hakâ'ik fi't-tefsîr adıyla bir eser nisbet edilmek­teyse de³⁰⁶ bunun Telhîşu Tebşırati'l-mütezekkir ile aynı eser olduğu anlaşılmıştır.³⁰⁷ Mehmet Mahfuz Ata. Kevâşî ve tefsirde­ki metodu hakkında bir doktora çalışma­sı yapmıştır.³⁰⁸

Bibliyografya :

Kevâşî, Tebştratü'l-mütezekkİr ve tezkiretü'l-mütebaşşır, Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 155, vr. lB-2a; Yâkût. Mu'cemü'l-bûldân, IV, 486; Zehebî, Ma'rifetü'l-kurrâ3 (Altıkulaç), 111, 1361-1363; a.mlf., Tânhu'l-İslâm: sene 671-680, s. 342-345; Safedi. el-Vâfı, VIII, 291-292; İbnü'l-Cezerî, ĞâyeLü'n-NİhâyeJ, 151; Makrîzî. el-Mu-kaffe'l-keblr (nşr. Muhammed el-Ya'lavî), Bey­rut 1411/1991, 1, 742-743; Süyûtî, Buğyetü'l-uu'ât, 1, 401; Dâvûdî, Tabakâtü'i-müfessirin,\, 98-100; Keşfû'z-zunün, 1, 339, 457, 480; 11, 1489, 1894; Hediyyelü Varifin, 1, 98; kâhu'l-meknün, 1, 222; II, 498; Brockelmann, GAL, I, 416; SuppL, I, 737; Abdülcelîl Hasan Abdülmeh­dî, el-Medâris fi Beyü'l-Makdis, Amman 1981, I, 39, 44-45; el-Fihrisü'ş-şâmil: Cütûmü'l-Kur-5ân, mahtûLâtü't'tefâsîr (nşr. el-Mecmau'I-me-lekî), Amman 1406/1986. III, 785-808; İbrahim Abdullah Rufeyde, en-fiahü ue küLübü't-tefsîr, Bİngazi 1990, N, 868-873; Mehmet Mahfuz Ata, Keaâşî ue Tefsirdeki Metodu (doktora tezi, 1998), MCİ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 33-116; Zeyd b. Abdülmuhsin Âlü Hüseyin, Delîiü'r-resâ'ili't-câmi'iyye fı't-memleketi'l-tArabiyyeti's-$ucû-dİyye, Riyad 1415/1994, s. 161-162. Mehmet Mahfuz Ata