Китабда истифадә олунмуш әсас мәнбәләр

İdeoloji vəziyyət;

Əş’əri məktəbinin yaranması

Uyğun dövrün əqidə durumu ilə bağlı iki məsələni qeyd etmək lazım gəlir. Bu məsələlərdən biri Əş’əri məktəbinin yaranmasıdır. Hicri ikinci əsrin birinci yarısında yaranmış bu məktəblərdən birinin baxışına görə ağıl dəyərsiz bir şeydir, İslami maarifin və məsələlərin dərk olunmasında ayə və rəvayətlərin zahiri bilgisi kifayət edir. Onlar əqlə zidd olan bir hökmü də ayə və hədislərin zahirinə əsaslanaraq qəbul edirdilər. Məsələn, Qur’anın «Allahın əli onların əli üstündədir» ayəsinə əsaslanaraq deyirdilər ki, Allahın da əli var. Hansı ki, ayədə Allahın qüdrətinə işarə olunur. Mə’lum məsələdir ki, Allah cisim deyil və onun əli və ya başqa üzvləri ola bilməz. Bu qrupun adı əhli-hədis idi.

Bu baxışa qarşı çıxan ikinci qrup əqlə ifrat şəkildə əsaslanır və bütün həqiqətlərin əldə olunmasında ağılı əsas götürürdülər. Bu firqə xəlifə Mə’munun dövründə çox gücləndi və əhli-hədisə qalib gəldi. İkinci qrup Mö’təzilə və e’tizal adlanırdı.

Kiçik qeyb dövründən əvvəlki dövrdə əhli-hədis və e’tizal məzhəbləri arasında böyük qarşıdurmalar baş vermişdi. Bə’zən abbasi hakimlərinin himayəsi sayəsində e’tizal məzhəbi qalib gəlirdi, bə’zən isə xəlifənin rə’yinə əsasən o biri məzhəb güclənirdi. Bu qarşıdurmalar hicri IV əsrin əvvəllərində Əbül-Həsən Əş’əri meydana çıxanadək davam etdi. Qırx yaşınadək e’tizal məktəbinin davamçısı olmuş bu şəxs həmin məzhəbə arxa çevirdi və əhli-hədis əqidəsinin əsasları üzərində yeni bir məktəb yaratdı. Bu məktəb onun banisinin adı şərəfinə əş’əri adlandırılırdı. Bu məktəb Müqtədirin himayəsi sayəsinə formalaşmışdı. Onun iyirmi beş illik hakimiyyəti dövründə əş’əri məktəbi e’tizal məktəbi ilə qarşıdurmada oldu. Həmin dövrdən başlayaraq e’tizal məktəbi tənəzzülə uğradı və əş’ərilik hakim məzhəbə çevrildi.