Китабда истифадә олунмуш әсас мәнбәләр

SAHİBE-ZƏNCİN QİYAMI

Bu qiyam uyğun dövrün ən təhlükəli qiyamlarından idi. Bu qiyam Abbasilər xilafəti üçün türklərdən daha təhlükəli sayılırdı. Qiyam Bəsrədə başladı və Bağdad darvazalarınadək irəlilədi. İraqın böyük bir hissəsi bu qiyamın tə’siri altında idi. Abbasilər xilafətinin süqutu üçün real zəmin yaranmışdı. Bu qiyamda on minlərlə insan öldürüldü, minlərlə insanın namusu ayaq altda qaldı, onlarla şəhərə od vuruldu.

Sahibe-zənc hicri 255-ci ildə Bəsrədə qiyam qaldırdı. Onun adı Əli ibn Məhəmməd idi. Özü bəni-Əbdül-Qeys qəbiləsindən idi. Bə’zi tarixçilər onun əsil adının Behbud olduğunu və əslən İranın Rey vilayətindən gəldiyini bildirirlər. O, ətrafına adam toplamaq məqsədi ilə özünü Ələvi kimi təqdim edir və İslamın əbədi şəhidi Zeyd ibn Əli ibn Hüseynin nəvəsi olduğunu bildirirdi. Belə bir şəxsin özünü İslam aləmində müstəsna xidmətləri olmuş bir ailəyə aid etməsi böyük zülm idi. İmam Həsən Əsgəri (ə) onun ələvi olduğunu rədd edərək buyurdu: «Sahibe-Zənc biz əhli-beytdən deyil». Bu şəxs on beş il müddətində ara vermədən xalq arasında fəsad törətməklə məşğul oldu. Nəhayət hicri 270-ci ildə öldürüldü; o, özünü ələvilərə aid etməkdən əlavə, məzlum xalqlara rəhbər olduğunu bəyan edirdi. Zalım hakimlərin sitəmi altında əzilən kütlələr onun bu şüarlarına aldanırdılar. O xalqın diqqətini cəlb etmək məqsədi ilə özünə «Sahibe-Zənc» adını götürmüşdü. Bu sözün mə’nası «qulların rəhbəri» deməkdir. Bə’zi tarixçilərin fikrincə Sahibe-Zəncin əqidəsinin kökləri Xəvaricdən olan Əzariqə firqəsinin əqidəsinə gedirdi.

O ilkin olaraq Bəsrə qullarını ayağa qalxmağa çağırdı. Bütün qullara azadlıq və’d etdiyindən Sahibe-Zəncin ətrafında böyük kütlələr toplanırdı. O, kütlələrin qarşısında xütbə oxuyur, onlara azadlıq və sərvət və’d edirdi. Sahibe-Zənc kütlələr qarşısında and içirdi ki, heç vaxt onlara münasibətdə hiylə işlətməyəcək.

Qullar əlli, beş yüz nəfərlik qruplar şəklində ona qoşulurdular. O, qullardan əlavə, əkinçiləri, kəndliləri və Abbasilərin digər müxaliflərini də qiyama çağırırdı.

İş o yerə gəlib çatmışdı ki, qul sahibləri hər qulun müqabilində Sahibə-Zənc beş dinar ödəməyə razılaşmışdılar. Ağaların bu də’vətindən sonra Sahibe-Zəncə göstəriş verdi ki, hər bir ağaya və ağanın nümayəndəsinə beş yüz şallaq vurulsun. Fitnə beləcə alovlandı. Qullarda böyük bir inqilabi ruhiyyə yaranmışdı. Qiyamçılar Bəsrəni tutmaq qərarına gəldilər. Bəsrə əhli onların qarşısında üç gün müqavimət göstərsə də, axırda onların hiylələrinə aldanaraq təslim oldu. Qiyamçılar Bəsrə əhlinə toxunmayacaqlarını və’d etsələr də, şəhərə daxil olduqdan sonra şəhər əhlini qırmağa başladılar. Bütün şəhər və şəhərdəki məscidlər yandırıldı. Qiyamçılar Abadan, Əhvaz, Abilə, Əbül-xəsib şəhərlərində də eyni cür rəftar etdilər.

Hökumətin göndərdiyi qoşunun başçıları, o cümlədən Musa ibn Buğa qiyamçılarla döyüşdə məğlub oldu. Qiyamçıları yalnız Əbu Əhməd Müvəffəq Təlhə ibn Mütəvəkkil məğlub edə bildi. Bu şəxs elə bir müvəffəqiyyət qazandı ki, onun qardaşı xəlifə Mö’təmidin yalnız adı qaldı. Qoşun başçıları Müvəffəqin ölümündən sonra onun oğlu Əbül-Abbasa bey’ət etdilər və ona Əl-Mö’təzid Billah ləqəbini verdilər. Şübhəsiz ki, Mö’təzid də malik olduğu şöhrət və qüdrəti Sahibe-Zənclə döyüşlərdə əldə etmişdi. Xilafət Bağdada köçürüldükdən sonra ilkin xəlifə də məhz bu şəxs oldu.