Китабда истифадә олунмуш әсас мәнбәләр

SÜFRƏLƏR

Abbasi xəlifələrinin, onların vəzirlərinin və əmirlərinin xüsusiyyətlərindən biri də yemək-içməkdə israfa yol vermələri idi. Onlar əlvan süfrələr açar, bu süfrələri qızıl-gümüş qablarla bəzəyərdilər.

Xəlifə Mə’munun gündəlik xərci altı min dinar idi. Bu məbləğin böyük hissəsi xörəklərin hazırlanmasına sərf edilirdi. Xəlifə Harun Ərrəşid hər gün otuz növ xörək bişirtdirərdi. Onun süfrəsi on min dirhəmə başa gələrdi. Onlar bu süfrələr haqqında şe’rlər yazdırardılar.

Doktor İbrahim Həsən «Tarixul-İslam» kitabında və Doktor Şövqi «Əl əsrul-əbbasiyyune-sani» kitabında xəlifələrin qarınqululuğu haqqında ətraflı mə’lumat vermişlər. Abbasilərin aşpazxana israfçılığı haqqında Doktor Zəhravi də öz kitabında ətraflı şəkildə bəhs etmişdir.

Abbasi xəlifələri çeşidli təamlara ağılasığmaz məbləğlər xərcləməkdən əlavə, öz arvadlarına, övladlarına, kənizlərinə böyük məbləğdə pullar xərcləyərdilər. Onlar xilafətə çatmaq üçün bey’ət almaq məqsədi ilə xeyli rüşvət paylayardılar. Əlbəttə ki, bütün bu xərclər məşəqqətlər içində üzülən xalqın üzərinə düşürdü. Sadə bir ailənin ailə xərci iyirmi beş dirhəmdən çox olmurdu. Amma xəlifələrin, məsələn, Mütəvəkkilin illik şəxsi xərci yetmiş altı milyon beş yüz iki min dirhəmi aşırdı.

Haqqında danışılan fəsad və israfçılıqlar əksər dövlət mə’murlarına xas bir xüsusiyyət idi. Xəlifə Vasiq hicri 229-cu ildə öz dövlət katiblərindən bir çoxunu zindana saldı. Əhmədi ibn İsraildən səksən min dinar, Süleyman ibn Vəhəbdən dörd yüz min dinar, Həsən ibn Vəhəbdən on dörd min dinar, İbrahim ibn Reyhandan yüz min dinar, Əhməd ibn Xəsibdən bir milyon dinar, Əbül-Vəzirdən yüz qırx min dinar müsadirə olundu.

Mütəvəkkil öz xəlifəliyinin qırxıncı günü vəziri Əbul-Zəyata qəzəblənərək onun bütün var-yoxunu müsadirə etdi. Yeni tə’yin olunmuş vəzir Əbul-Vəzirin də saray ömrü çox çəkmədi. Hicri ikiyüz otuz üçüncü ildə xəlifə onu da işdən kənarlaşdıraraq, var-yoxunu müsadirə etdi. Təbərinin nəql etdiyinə görə Mütəvəkkil böyük dövlət katiblərindən olan Ömər ibn Fərəc Zuxxəciyə qəzəbləndiyi vaxt onun mülkünü müsadirə etdi, evindən əlli dəvə yükü qiymətli xalçalar və başqa əşyalar çıxarıldı. Müsadirə olunmuş malın qiyməti yüz iyirmi min dinar həddində göstərilir. Vəzirin qardaşının da yüz əlli min dinarlıq mülkü müsadirə edildi. Adi bir katibin mülkü belə bir həddə çatdıqda, vəzirlərin-əmirlərin var-dövləti haqqında danışmağa dəyməz.

Mütəvəkkil hicri iki yüz otuz yeddinci ildə öz qazisi Əhmədə qəzəblənərək onun bütün mülkünü müsadirə etdi və övladlarını zindana saldı. Qazinin oğlu Əbul-Vəlid yüz iyirmi min dinar nağd və iyirmi min dinar dəyərində cəvahir verib öhdəsinə götürdü ki, mülkünü satmaqla on altı milyon dirhəm xəzinəyə ödəyəcəkdir. Yalnız bundan sonra xəlifə onu azad etdi. Xəlifə cəzalandırdığı qazinin yerinə Yəhya ibn Əksəmi tə’yin etdi. Üç il sonra Yəhya da əvvəlki qazinin aqibəti ilə rastlaşdı. Hicri iki yüz altımışıncı ildə o işdən kənarlaşdırıldı, yetmiş beş min dinar pul və Bəsrədə böyük torpaq sahəsi müsadirə edildi.

Maraqlıdır ki, o bu sərvəti üç il ərzində necə toplaya bilmişdi? Şair bu barədə gözəl demişdir:

Şah xalqın bağından alma dərərkən,

Qullar ağacını çıxarar kökdən.

Doktor Şövqi öz kitabında bə’zi vəzir və əmirlərin, eləcə də katiblərin qazancları, torpaq sahələri, oğurluğu, rüşvətxorluğu, bağları, mənzilləri, kənizləri, xidmətçiləri, mühafizləri, süfrələri, geyimləri haqqında mə’lumat vermişdir.

O, öz kitabının sonunda bildirir: «Bəli, dövlətin malı bu sayaq talan edilir. Oğrular isə yalnız vəzirlər, əmirlər və katiblərdir. Xalqın yoxsulluqdan əzab çəkdiyi bir vaxtda bu insanlar rifah içində yaşayırlar. Ölkədəki fəsad mərkəzi elə saraydır.

Belə görünür ki, həmin dövrdə əksər dövlət işçiləri oğurluq və rüşvətxorluqla məşğul imişlər. Hər bir dövlət mə’muru vəzifə əldə etmək üçün xeyli rüşvət verir və sonradan verdiyi məbləği qazanmağa çalışırdı. Bə’ziləri vəzirlik məqamına görə beş yüz min dinar verirdi. Onlar yaxşı bilirdilər ki, qısa bir zamanda verdikləri məbləği çıxaracaqlar. Bu hissənin sonunda yoxsul təbəqənin halını nəzərdən keçirmək yaxşı olardı. Bu zümrəni əkinçilər, fəhlələr, qulluqçular, sənətkarlar təşkil edirdi. Bu təbəqənin min bir əzabla əldə etdiyi qazancın böyük bir hissəsi dövlətin harın hakimlərinin əlinə keçirdi. Söhbətimizin əvvəlində yada saldığımız qiyamların da əsas bir hissəsini həmin bu məzlum təbəqənin yaşamaq arzusu alovlandırırdı.

Həmin dövrün məşhur şairlərindən olan Cahiz öz yoxsulluğunu belə bəyan edir: