Kánshilik isi (islep shıǵarıw túrleri boyınsha) Sırtqı bilimlendiriw baǵdarı «Kompyuter sistemaları hám tarmaqları»

Kompyuter sistemalarınıń klaslanıwı
Óz-ara baylanıslı bolǵan informaciya qurılmalarınan shólkemlesken hám keminde bir kompyuterdi óz ishine alǵan hár qanday sistema kompyuter sisteması dep ataladı.
Kompyuterdiń tiykarǵı texnikalıq qásiyetleri onıń tezligi hám operativ yaddıń muǵdarı. Turaqlı sırtqı yad muǵdarı da júdá zárúrli ózgeshelik bolıp tabıladı.
Yad muǵdarı, biz anıqlaganimizdek, báyitlerden (MB, GB, TB, PB, EB, ZB, YottaB, BrontoB, GeopB) alınǵan birliklerde olshenedi. Tezlik waqıt birliginde kompyuter tárepinen atqarılatuǵın elementar operatsiyalar sanına qaray belgilenedi. Usınıń menen birge, júziwshi noqat operatsiyaları dep atalatuǵın eń mashaqatlı baslanǵısh operatsiyalar - sanlardı bólekli bólim menen qosıw yamasa kóbeytiw. Islewdi xarakteristikalaw ushın arnawlı birliklerden paydalanıladı - megaflop (MFlp - sekundına million júziwshi noqat operatsiyaları ), gigaflop (GFlp - sekundına milliard júziwshi noqat operatsiyaları ), teraflop (TFlp - sekundına trillion júziwshi noqat operatsiyaları ). Mısalı, 10 TFlp tezligi sonı ańlatadıki, kompyuter bir sekundta 10 trillion jup pútkil sanlardı qosıwı yamasa kóbeytiwi múmkin.
Álbette, kompyuter texnikasın tiykarǵı texnikalıq qásiyetlerine kóre klassifikaciyalaw múmkin, biraq kompyuter islep shıǵarıw texnologiyaları júdá joqarı tezlikte rawajlanıp baratırǵanlıǵı sebepli, bunday klassifikaciya júdá tez eskiradi. Sol sebepli biz klassifikaciyanı maqset, paydalanıw shártleri, paydalanıw ózgesheligi hám baha sıyaqlı texnikalıq bolmaǵan ayrıqshalıqlarǵa tiykarlaymiz.
Maqset hám jumıs sharayatları boyınsha kompyuter sistemaların 2 úlken klasslarǵa bolıw múmkin
•universal;
•maxsus.
Arnawlı bir tar klass klasın yamasa hátte bir máseleni tarqatıp alıw ushın arnawlı kompyuterler hám kompyuter sistemaları isletiledi. Olardıń kópshiligi arnawlı jumıs sharayatında isleydi. Arnawlı kompyuterler texnologiyalıq qurılmalardı, operatsiya bólmelerinde yamasa tez járdem mashinalarında, raketalarda, samolyotlarda hám vertolyotlarda (bartdagi kompyuterlerde), joqarı voltli elektr uzatıw liniyalari janında yamasa radarlar, radio uzatqıshlar, suw astında suw astında islew, shań, buzıqlıq, terbelisler, portlaytuǵın gazlar hám basqalar sharayatında. Biz arnawlı kompyuter sistemalarınıń tolıq klassifikaciyaın klassifikaciyalamaymiz.
Ulıwma maqsetler ushın mólsherlengen kompyuterler ápiwayı jumıs sharayatında júdá kóp wazıypalardı sheshiwge mólsherlengen. Ulıwma maqsetke mólsherlengen kompyuterdiń ádetiy úlgisi - bul jeke kompyuter (ShK), biz onı tolıq kórip shıǵamız. Ulıwma maqsetler ushın mólsherlengen kompyuterlerdiń isletiliwi hám bahasına qaray klassifikaciyaın kórip shıǵamız. Sol kózqarastan universal kompyuterlerdiń 3 klasqa ajıratıw múmkin.
Superkompyuterlar - bul eksklyuziv mashqalalardi sheshiw ushın mólsherlengen bir neshe júz mıń dollardan on million dollarǵa shekem bolǵan maksimal esaplaw quwatına iye kompyuterler, mısalı, quramalı texnikalıq qurılmalardı modellestiriw hám esaplaw, ilimiy izertlewler, kútá úlken maǵlıwmatlar bazaların basqarıw, modellestiriw hám boljaw hawa rayı, videonı quramalı redaktorlaw hám basqalardı ámelge asırıw ushın mólsherlengen. Derlik barlıq superkompyuterlar o'nlab, júz mińlaǵan protsessorlarga iye bolǵan kóp protsessorli sistemalar bolıp tabıladı. Búgingi kúnde (2006 jıl mart ) jaǵdayına kóre, IBM tárepinen islep shıǵarılǵan Blue Gene / L superkompyuteri eń kóp protsessorga iye - 130 mıń. Bunnan tısqarı, tezlik boyınsha rekord (shama menen 300 TFlp) bar. Eń operativ 500 dane kompyuterler dizimin Internette http://www. tap500. org saytında tabıw múmkin. “ Házirgi eń jaqsı 10 sistemanıń qısqasha xarakteristikası :
•Fugaku eń joqarı tekshede qalıp atır hám Arm A64 FX kólemin 7 299 072 yadrodan 7 630 848 yadroǵa shekem asıradı. Qosımsha úskene HPL-de 442 petaflops nátiyjesindegi jańa dúnya rekordini jarattı. Bul dizim degi ekinshi cifrlı sistemadan úsh teńdey aldında turadı. Fugaku Fujitsu tárepinen qurılǵan hám Yaponiyanıń Kobe qalasındaǵı RIKEN esaplaw pánleri orayında (R-CCS) ornatılǵan.
•Tennesi shtatındaǵı Oak Ridge milliy laboratoriyasında (ORNL) IBM tárepinen islep shıǵarılǵan Summit 148, 8 petaflops kórsetkishi menen AQShdagi eń operativ sistema bolıp qalıp atır. Sammitte 4356 túyin ámeldegi bolıp, olardıń hár birinde eki 22 yadrolı Power9 protsessor hám altı NvIDIA Tesla v100 GPU ornatılǵan.
•Kaliforniyadagi Lourens Livermor milliy laboratoriyası daǵı Sierra sisteması 94, 6 petaflops HPL belgisi menen úshinshi orındı iyeledi. Onıń arxitekturası Summitga júdá uqsaydı, onıń hár biri 4320 túyin eki Power9 protsessori hám tórtew NvIDIA Tesla v100 GPU menen úskenelestirilgen.
•Kitaydıń parallel kompyuter texnikası hám texnologiyaları milliy izertlew orayı (NRCPC) tárepinen islep shıǵılǵan hám vuxidagi Milliy superkompyuter orayında ornatılǵan " Sunway TaihuLight" sisteması tórtinshi orında belgilengen. Ol tek Sunway SW26010 protsessorlari menen isleydi hám HPLda 93 petaflopsga iye.
•Besinshi nomerde NvIDIA Corp-de úyde ornatılǵan NvIDIA DGX A100 SuperPOD Selene turadı, ol iyun ayında ettinchi nomerge kiritilgen, biraq kólemi eki ese kóbeyip, dizimdi eki tekshege kóteriwge múmkinshilik beredi. Sistema NvIDIA-dıń jańa A100 GPU-larini tezlestiriw ushın AMD EPYC protsessorlariga tiykarlanǵan. Jańalaw nátiyjesinde Selene HPLda 63, 4 petaflopsga eristi.
•Kitaydıń Qorǵaw Texnologiyaları Milliy Universiteti (NUDT) tárepinen islep shıǵılǵan hám Guanchjodagi Milliy Superkompyuter Orayında jaylastırılǵan Tianhe-2 A (Sabanlar jolı -2 A) 6 -orındı iyelep turıptı. Ol Intel Xeon protsessorlari hám NUDT dıń Matrix-2000 DSP tezlatgichlari menen isleydi hám HPL de 61, 4 petaflopsga erisedi.
•JUWELS Booster Module atı menen belgili jańa superkompyuter bul dizimdiń ettinchi nomerine shıǵadı. Atos tárepinen islep shıǵarılǵan BullSequana mashinası jaqında Germaniyanıń Forschungszentrum Julich (FZJ) de ornatildi. Bul modullı sistema arxitekturasınıń bir bólegi bolıp tabıladı hám ekinshi Xeon tiykarındaǵı JUWELS modulı TOP500-de 44-pozitsiyada bólek dizimge alınǵan. Bul modullar ParTec Modulo Cluster Software Suite járdeminde birlestirilgen. Booster Module besew cifrlı Selene sistemasına uqsas tezlestiriw ushın NvIDIA A100 GPU'li AMD EPYC protsessorlaridan paydalanadı. Óz-ózinen isleytuǵın JUWELS Booster Modulı 44, 1 HPL petaflopsiga eristi, bul onı Evropaning eń kúshli sistemasına aylantıradı
•Italiyanıń Eni SpA kompaniyası tárepinen ornatılǵan Dell PowerEdge sisteması bolǵan HPC5 8-orındı iyeledi. Intel Xeon Gold protsessorlari hám NvIDIA Tesla v100 GPU-lari járdeminde 35, 5 petaflops islewine erisedi. Bul klientler saytında kommerciya maqsetlerinde isletiletuǵın dizim degi eń kúshli sistema.
•Bıltır Texas Universitetiniń Texas Advanced Computing Center-ga ornatılǵan Dell C6420 sisteması bolǵan Frontera endi toǵızınshı nomerge kiritilgen. Intel Platinum Xeon yadrolarınıń 448, 448 den paydalanǵan halda 23, 5 petaflopsga erisedi.
•Dizimdiń joqarı bóleginde jaylasqan ekinshi jańa sistema - 10 -orındı iyelegen Dammam-7. Ol Saudiya Araviyaındaǵı Saudi Aramco-de ornatılǵan hám házirgi eń joqarı 10-shılikdagi ekinshi kommerciya superkompyuteri bolıp tabıladı. HPE Cray CS-Storm sistemalarında Intel Gold Xeon protsessorlari hám NvIDIA Tesla v100 GPU-lari isletiledi. HPL kórsetkishi boyınsha 22, 4 petaflopsga etdi. “
1. Mainframes - bul júdá kóp paydalanıwshı rejiminde júdá joqarı isenimliligi hám bekkemligi bolǵan úlken mashinalar. IBM tárepinen 40 jıl dawamında islep shıǵarılǵan mashinalar - IBM S / 360, IBM S / 390, z Series meynframlarning ádetiy wákilleri. Bul qatardıń aqırǵısı - 2006 jıl báhárinde shıǵarılishini járiyalaǵan z9 kompyuter. Mainframlarda protsessorlarning sanı, ádetde, bir neshe onnan aspaydı. Tiykarǵı kadrlar kóp paydalanıwshı stanciyaları, kúshli hám joqarı nátiyjelililiktegi serverler yamasa quramalı ilimiy hám texnikalıq mashqalalardi sheshiw ushın kúshli esaplaw stanciyaları retinde isletiledi. Geyde meynframlar bólek kompyuter retinde ajıratılıp, superkompyuterlar qatarına kirmaydi. Meynfreymlarning bahası júz mıńnan 1-2 million dollarǵa shekem.
2. Klasterli sistemalar - bul kóplegen avtonom birliklerden shólkemlesken sistemalar. Klaster sistemasınıń hár bir blokı protsessorga, operativ yadqa, maǵlıwmatlardı kirgiziw hám shıǵarıw sistemasına iye hám tiykarınan bólek kompyuter. Klaster sistemasınıń tezligi barlıq birliklerdiń parallel islewi menen támiyinlenedi. Klaster sistemaları - ápiwayı standart túyinlerden kúshli kompyuter sistemaların jaratıwdıń eń ápiwayı hám maslasıwshı usılı. Bul texnologiyadan bir neshe júz standart kompyuter túyinlerin joqarı nátiyjeli marshrutlar menen ulab, superkompyuter jaratıw ushın paydalanıw múmkin.
3. Tarqatılǵan multiprotsessorli sistemalar superkompyuterni jaratıwdıń eń nátiyjeli usılı esaplanadı. Klaster sistemasındaǵı sıyaqlı, hár biri protsessor hám operativ yadtı óz ishine alǵan júdá kóp sanlı bloklar parallel islew maqsetinde bir-birine baylanısqan. Klaster sistemasınan parqı sonda, bloklar heterojen hám teńsiz bolıp, olar arasındaǵı baylanısıwlar quramalı dúzılıw sxeması tiykarında qurıladı. Aytiwimız múmkin, bunday sistemanıń bólek protsessorlari hám yad blokları olardan qurılǵan úlken super protsessorning elementleri bolıp, bir waqtıniń ózinde kóplegen operatsiyalardı orınlawǵa ılayıq. Naǵız ózi sxema boyınsha tezlik rekordchisi - Blue Gene / L superkompyuteri qurılǵan
2. Orta kompyuterler ádetde on mińlaǵan dollarǵa túsetuǵın kompyuterler bolıp tabıladı. Ortasha kompyuterlerdiń bahaları shegaraları bir neshe mıń dollardan 100-200 mıńǵasha. Bul klasstıń kópshilik kompyuterleri kompyuter tarmaqlarında tarmaq yamasa fayl serverleri retinde isletiledi. Mısalı, Internet degi maǵlıwmatlardı jaylastıratuǵın veb-serverler tiykarlanıp naǵız ózinday mashinalar bolıp tabıladı. Orta kompyuterler, sonıń menen birge, kúshli grafik stanciyalar, dawıs hám video maǵlıwmatların nomerlestiriw sistemaları, video redaktorlaw sistemaları, sonıń menen birge ilimiy hám texnikalıq esap -kitaplar ushın esaplaw sistemalarınıń bir bólegi retinde isletiledi. Orta kompyuterler, qaǵıyda jol menende, protsessorlar sanı 2 den bir neshe on danaǵa shekem bolǵan kóp protsessorli sistemalar bolıp tabıladı.
3. Jeke kompyuterler (jeke kompyuterler). Bul eń keń tarqalǵan kompyuter túri, bahası 1-2 júz dollardan bir neshe mıń dollarǵa shekem. Jeke kompyuterlerdiń kópshiligi bir protsessorli, biraq eki protsessorli kompyuterler de bar. Jeke kompyuterlerdi 3 klasqa bolıw múmkin.
1. Statsionar kompyuter (jumıs stoli). Bul kompyuterdiń tiykarǵı túri, ǵalabalıq paydalanıwshı ushın eń qızıqlı hám aktual bolıp tabıladı. Bul biz tolıqlaw úyrenip shıǵıs jumıs stoli kompyuter apparatı.
2. Portativ kompyuter (noutbuk, noutbuk ) salmaǵı hám kólemi boyınsha jumıs stoli kompyuterden talay kishi, avtonom quwat dáregine iye hám mudamı iyesi menen birge bolıwı múmkin. Laptopning esaplaw quwatı ádetde jumıs stoli kompyuterine qaraǵanda tómenlew jáne onıń bahası soǵan uqsas jumıs stoli kompyuterine qaraǵanda talay joqarı.
3. Qalta kompyuterleri ( PDA ) eń jas, biraq júdá jedel rawajlanıp atırǵan, bahası 1000 dollardan aspaytuǵın kompyuterler klası bolıp tabıladı. Bul kompyuterlerdiń esaplaw resursları kishi, biraq bul kemshilik Internetge jalǵanıw múmkinshilikleri menen oraladı : PDA-den paydalanıp, onıń resurslarınan paydalanǵan halda basqa hár qanday kompyuterdi basqarıw múmkin. Kórinip turıptı, olda, jaqın keleshekte PDA'lar uyali telefonlardıń funkciyaların óz zimmalariga alıp, universal mobil baylanıs qurallarına aylanadı, maǵlıwmatlardı qabıl etedi hám qayta isleydi. Elektron pullardıń keń tarqalıwınan keyin PDA tólewler hám finanslıq menejmenttiń universal quralına aylanadı.
Elektron esaplaw mashinalardıń rawajlanıw tariyxına názer salatuǵın bolsaq biz bilgenimizdey EHMlarni jaratılıwı hám elementli tiykarlarına kura kuydagi áwladlarǵa bulinadi:
1-áwlad, 1950 -jıl : elektron vakuum lampalarda isleytuǵın EHM;
2-áwlad, 1960 -jıl : yarım utkazgachli ásbaplarda (tranzistorlarda ) isleytuǵın EHM;
3-áwlad, 1970 -jıl : kishi hám oǵada joqarı dárejeli integraciyası bolǵan yarım ótkizgishli integral sxemalarda isleytuǵın EHM;
4-áwlad, 1980 -jıl : úlken hám uta úlken integral sxemalarda isleytuǵın EHM;
5-áwlad, 1990 -jıl : bilimlerdi qayta islediń nátiyjeli sistemaların kurishga múmkinshilik jaratıwshı, bir kancha unlab parallel isleytuǵın mikroprotsessorlari bolǵan EHM; bir waqıtta unlab izbe-iz buyruklarni orınlawshı, paralel-vektorlı strukturası bolǵan uta quramalı mikroprotsessorlarda isleytuǵın EHM;
6 - hám odan keyingi áwladlar : ǵalabalıq parallelizm hám neytron strukturalı - neytron biologiyalıq tizmlar dúzilisin modellestiriwshi, onsha quramalıbulmagan mikroprotsessorlar kup kup sanlı taksimlash tarmogi bolǵan optoelektronli EHMlar bolıp tabıladı.
Esaplaw sisteması (kompyuter hám tarmaqlar ) quramı.
Esaplaw sisteması quramı konfiguratsiya dep ataladı. Ádetde esaplaw texnikasınıń apparat hám programmalıq quralları bólek alıp uyreniledi. Sol sebepli de uyqas túrde esaplaw sistemaları apparat konfiguratsiyasi hám programmalıq konfiguratsiyasi bólek alıp uyreniledi. Bunday bóliniw informaciya texnologiyaları ushın zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı, sebebi kóbinese bólek alınǵan másele sheshimin da apparat, da programma quralları járdeminde támiyinlew múmkin.
Apparat támiynatı.
Esaplaw sistemalarınıń apparat támiynatı quramına, apparat konfiguratsiyani quraytuǵın qurılma hám ásbaplar kiredi. Zamanagóy kompyuter hám esaplaw kompleks (kompleks) lari blok -modullı konstruktsiya (dúzılıw ) den ibarat. Málim islerdi orınlawǵa zárúr bolǵan apparat konfiguratsiyani tayın blok hám bólimlerden jıynap alıw múmkin.
Qurılmalardıń, oraylıq protsessorga (Central Processing UNIT, CPU) salıstırǵanda jaylasıwına qaray sırtqı hám ishki qurılmalarǵa ajratamız.
Sırtqı qurılmalar, qaǵıyda boyınsha, maǵlıwmatlardı kirgiziw hám shıǵarıw qurılmaları bolıp tabıladı, olardı ádetde periferik qurılmalar da dep ataladı. Bunnan tısqarı maǵlıwmatlardı uzaq saqlawǵa mólsherlengen qurılmalar da sırtqı qurılmalarǵa kiredi.
Bólek blok hám bólimler arasındaǵı shártlesiwchanlik, birgelikte islew degi maslanuvchanlik, apparatlı interfeys dep atalıwshı ótiw apparat -logikalıq qurılmaları járdeminde atqarıladı. Esaplaw texnikası daǵı apparat interfeysine belgilengen standartlar protokollar dep ataladı. Sonday etip, protokol - bul qurılma jaratıwshıları tárepinen, bul qurılmanıń basqa qurılmalar menen muvaffahiyayatli hám kelisim halda birgilikda islewi ushın, islep shıǵılatuǵın texnikalıq shártler kompleksi bolıp tabıladı.
Programmalıq támiynat
Programma - buyrıqlardıń tártiplengen izbe-izligi bolıp tabıladı. Kompyuter ushın dúzilgen hár programma wazıypası - apparat qurallardı basqarıw bolıp tabıladı. Birinshi qarawda programmanıń qurılmalar menen xesh qanday baylanıslılıǵı joq sıyaqlı kórinedi, yaǵnıy mısalı, programma kirgiziw qurılmaridan maǵlıwmat kirgiziwdi hám shıǵarıw qurılmalarına da maǵlıwmat shıǵarıwdı talap hilmasa da, baribir onıń jumısı kompyuterdiń apparat qurılmaların basqarıwǵa tiykarlanǵan.
Kompyuterde, programmalıq hám apparat támiynat, mudami uzilmas baylanısda hám úzliksiz baylanısıwda isleydi. Biz bul eki kategoriyani bólek kórip shıǵıp atırǵanimizga qaramastan, olar arasında dialektik baylanıs bar ekenligi hám olardı bólek kórip shıǵıw shártli ekanlgini esten shıǵarmaslik kerek.
Kompyuterler hám esaplaw sistemalarınıń programmalıq támiynatı dúzilisin programmalıq konfiguratsiya dep da ataladı. Programmalar arasında tap kompyuterdiń fizikalıq bólimleri arasındaǵı sıyaqlı óz-ara baylanıs bar. Kópshilik kóplegen programmalar, quyiroq dárejedegi basqa programmalarǵa súyene otirip isleydi. Bunday baylanısıw programmalararo interfeys dep ataladı. Bunday interfeys (baylanıs) dıń bar ekenligi texnikalıq shártler hám óz-ara baylanıs qaǵıydalarına tiykarlanǵan sonda da, ámelde ol programmalıq támiynattı óz-ara baylanısda bolǵan bir neshe úst (dáreje) larga bólistiriw menen támiyinlenedi. Programma támiynatı ústi piramida dúzilisine iye esaplanadı. hár bir keyingi úst aldınǵı úst programmalıq támiynatına tayanadi. Bunday ajıratıw, esaplaw sistemasınıń programmalardı ornatıwdan baslap, tap ámelde ekspluataciya qılıw hám texnikalıq xizmet kórsetiwge shekem bolǵan jumıs iskerliginiń hámme basqıshları ushın qolaylı esaplanadı. Soǵan bólek itıbar beriw kerek, hár bir joqarıdaǵı úst pútkil sistemanıń funktsionallıǵın asıradı. Mısalı, tiykar programmalıq támiynatı júzesine iye bolǵan esaplaw sisteması kóp funkciyalardı atqara almaydı, biraq ol sistemalı programmalıq támiynattı ornatıwǵa múmkinshilik beredi, yaǵnıy sharayat jaratadı.
Tiykar programmalıq támiynatı. Programmalıq támiynattıń eń tómen júzesi-tiykar programmalıq támiynatınan ibarat esaplanadi. Bul támiynat tiykar apparat quralları menen baylanısqa juwap beredi. Qaǵıyda boyınsha, tiykar programmalıq quralları tikkeley tiykar qurılmaları quramına kiredi hám turaqlı yad dep atalatuǵın arnawlı mikrosxemalarda saqlanadı. Programma hám maǵlıwmatlar turaqlı yad (DX) mikrosxemalariga olardı islep shıǵıw waqtında jazıladı hám olardı islew processinde ózgertiw múmkin emes.
Ámelde, isletiw waqtında tiykar programmalıq quralların ózgertiw zárúriyatı kelip shıqsa, DX mikrosxemasi ornına qayta programmalastırıw múmkinshiligine iye bolǵan turaqlı yad apparatınan paydalanıladı. Bul túrde DX mazmunın esaplaw sisteması quramında tikkeley ózgertiw múmkin (bunday texnologiya flesh texnologiya dep ataladı ), yamasa esaplaw sistemasınan sırtda, arnawlı programmator dep atalatuǵın qurılmalarda atqarıladı.
Sistemalı programmalıq támiynat. Bul qáddindegi programma, kompyuter sistemasınıń basqa programmaları hám tikkeley apparat támiynatı menen óz-ara baylanısıwdı támiyinleydi, yaǵnıy bul programmalar dáldalshılıq wazıypasın oteydi.
Pútkil esaplaw sistemasınıń ekspluataciya (isletiw) kórsetkishleri jumıs júzesiniń programmalıq támiynatına baylanıslı.
Mısalı, esaplaw sistemasına jańa qurılma jalǵaw waqtında basqa programmalardı sol qurılma menen baylanısıwın támiyinlew ushın, sistemalı dárejede programma ornatılıwı kerek. Anıq qurılmalar menen óz-ara baylanısıwǵa juwap beretuǵın programmalar qurılma drayverlari dep ataladı hám olar sistemalı úst programmalıq támiynatı quramına kiredi.
Sistemalı úst programmalarınıń basqa klası paydalanıwshı menen baylanısıwǵa juwap beredi. Naǵız ózi programmalar járdeminde paydalanıwshı, esaplaw sistemasına maǵlıwmatlardı kirgiziw, onı basqarıw hám nátiyjelerdi ózine qolay kóriniste alıw múmkinshiligine iye boladı. Bunday programmalıq qurallar, paydalanıwshı interfeysin támiyinlew quralları dep ataladı. Kompyuterde islew qolaylgi hám jumıs jayı ónimliligi bul qurallar menen tikkeley baylanıslı. Sistemalı satx programmalıq támiynatı kompleksi kompyuter operatsion sisteması yadrosın quraydı. Operatsion sistemanıń tolıq túsinigin biz keyingi baplarda kórip ótemiz, bul jerde bolsa biz tek, eger kompyuter sistemalı úst programmalıq támiynatı menen úskenelestirilgen bolsa, ol halda kompyuter jáne de joqarı dárejedegi programmanı ornatıwǵa hám eń tiykarǵısı programmalıq vositlarning qurılmalar menen óz-ara baylanısına tayınlıǵın ańlatadı. Yaǵnıy operatsion sistema yadrosı bar ekenligi - insandı esaplaw sistemasında ámeliy islerdi orınlaw múmkinshiliginiń zárúrli shárti bolıp tabıladı.
Xizmetker programmalıq támiynat. Bul programmalar da tiykar programmalıq támiynat menen, de sistemalı programmalıq támiynat programmaları menen baylanısqan. Xizmetker programmalardıń tiykarǵı waziypası (olardı utilitalar dep da ataladı ) kompyuter sistemasın tekseriw, sazlaw hám ońlawdan ibarat esaplanadi. Kóbinese olar, sistemalı programmalardıń funkciyasın keńeytiwge hám jaqsılawǵa mólsherlengen bolıp tabıladı. Geyde, bul programmalar, basıdanoh OT quramına kiritilgen bolıwı múmkin, geyde bolsa olar OT funkciyasın keńeytiwge xızmet etedi.
Ámeliy programmalıq támiynat.
Bul satx programmalıq támiynatı, usı jumıs jayında anıq máselelerdi sheshiwge járdem beretuǵın ámeliy programmalar kompleksin quraydı. Bul máseleler qamtıp alǵan tarawlar júdá kóp bolıp, olar islep shıǵarıw, ilimiy-texnikalıq, dóretiwshilik, oqıtıw hám dem alısqa mólsherlengen máselelerin óz ishine aladı. Bul programmalar kópfunktsionalligi sebebi, insan iskerligi hár túrlı tarawları ushın ámeliy programmalar hám qosımshalar bar ekenligi bolıp tabıladı.
Sonday eken ámeliy programmalıq támiynat hám sistemalı programmalıq támiynat ortasında óz-ara tikkeley baylanıs bar eken (birinshisi ekinshisine tayanadi), esaplaw sisteması universallıǵı, ámeliy programmalıq támiynat ǵalabalıqlıǵı hám kompyuter funktsional múmkinshilikleri keń kólemligi paydalanılıp atırǵan operatsion sistema tipi, onıń yadrosı qanday sistemalı qurallardı óz ishine alǵanlıǵı hám ol úsh tárepleme óz-ara baylanısıw, yaǵnıy insan - programma - qurılma baylanısıwdı qaysı tárzde támiyinlewine tikkeley baylanıslı.
Ámeliy programmalıq qurallardı klasslarǵa ajıratıw.
Tekst redaktorları (redaktorlagichlar). Ámeliy programmalardıń bul klası programmalardıń tiykarǵı funkciyası tekstli maǵlıwmatlardı kirgiziw hám redaktorlawdan ibarat esaplanadi. Qosımsha funkciyaları bolsa kirgiziw hám redaktorlaw procesin avtomatlastırıw bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlardı kirgiziw, shıǵarıw hám saqlaw ushın, tekst redaktorları sistemalı programmalıq támiynattı shaqıradı hám odan paydalanadı. Biraq bul jaǵday qálegen ámeliy programmalar ushın da xos bolıp tabıladı.
Kompyuter sisteması menen óz-ara baylanısda bolıw kónlikpelerin payda etiwde hám ámeliy programmalıq támiynat menen tanısıwda, jumıstı ádetde tekst redaktorlarınan baslasadı.
Tekst protsessorlari. Tekst protsessorlarining redaktorlardan parqı sonda, olar tekstti kirgizib, redaktorlabgina qalmay, bálki onı formatlaydı da. Uyqas túrde tekst protsessorlari tiykarǵı qurallarına (grafika, keste) juwmaqlawshı hújjetti qurawshıları - tekst, grafika, keste hám basqa ob'ektler óz-ara baylanısların támiyinlew quralları kiredi, qosımshalarına bolsa -formatlawtırıw procesin avtomatlastırıw quralları kiredi.
Hújjetler menen islewdiń zamanagóy usılı (stil) eki alternativ jaqınlawdı - qaǵaz daǵı hújjetler hám elektron hújjetler (qaǵazsız texnlogiya) menen islewdi názerde tutadı.
Sol sebepli de, tekst protsessorlari quralları menen hújjetlerdi formatlaw tuwrısında gápirilganda, eki hár túrlı jónelisler - baspadan shıǵarıwǵa mólsherlengen hújjetlerdi formatlaw hám ekranda sáwlelendiriwge mólsherlengen elektron hújjetlerdi formatlaw názerde tutıladı. Bul jónelisler usıl hám metodları bir-birinen tupten parıq etedi. Uyqas túrde, tekst protsessorlari da bir-birinen parıq etedi, biraq olardıń kópshiligi ózinde bul eki jónelisti birlestiradi.
Grafik redaktorlar. Bul klasqa tán programmalar grafik suwretlerdi qayta islew hám (yamasa ) jaratılıwma mólsherlengen. Bul klassta tómendegi kategoriyalar ámeldegi: rastrlı redaktorlar, vektorlı redaktorlar hám úsh ólshemli grafika menen isleytuǵın programmalıq qurallar (3 D-redaktorlar ).
Rastrlı redaktorlar, grafik ob'ekt, rastrdı quraytuǵın noqatlar kombinatsiyası kórinisinde berilgen bolsa, bul suwretlerde reńler hám ayqınlıq tiykarǵı rolni oynaydı. Bunday jaqınlaw, grafik suwret hár túrlı ayqınlıqta bolsa hám ob'ekt elementleri reńi tuwrısındaǵı maǵlıwmat onıń forması tuwrısındaǵı maǵlıwmattan áhmiyetli bolǵan jaǵdaylarda nátiyjeli bolıp tabıladı. Bunday ayrıqshalıqlar kóbirek fotografiya hám poligrafiya suwretlerine xos bolıp tabıladı. Rastr redaktorları suwretlerge qayta islewde, fotoeffekt hám kórkem kompozitsiyalarni jaratıwda keń qollanıladı.
vektorlı redaktorlar, rastrlilardan suwretler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı súwretlew usılı menen parıq etediler. vektorlı suwrettiń elementar ob'ekti noqat emes, bálki sızıq bolıp tabıladı. Bunday jantasıw sızılma grafika jumısları ushın xos bolıp tabıladı. Bul halda suwrettiń ayrıqsha noqatları reńi emes, bálki sızıqlar forması kóbirek áhmiyetke iye esaplanadı. vektorlı redaktorlarda hár bir sızıq 3-shi dárejeli matematikalıq sızıq retinde kóriledi, hám soǵan uyqas túrde ol noqatlar kombinatsiyası kórinisinde emes, bálki matematikalıq formula retinde suwretlenedi (kompyuterde bul formulanıń sanlı koefficiyentleri saqlanadı ). Bunday suwret, rastrliga qaraǵanda ádewir ıqsham bolıp, maǵlıwmatlar kem jaydı egallydi. Biraq hár qanday ob'ektti qurıw, noqatlardı ekranda ápiwayı súwretlew menen emes, bálki úzliksiz túrde iymek sızıq parametrlerin ekran hám baspa suwret koordinatalarında qayta esaplaw menen alıp barıladı. Álbette, vektorlı grafikada islew, quwatı úlken esaplaw sistemaların talap etedi.
Úsh ólshemli redaktorlar. Bul redaktorlardan úsh ólshemli kompozitsiyalarni jaratıwda paydalanıladı. Olar eki qıylı ayriqsha ózgeshelikke iye. Birinshiden, suwretlanayapgan ob'ektti úsh ólshemliligini kórsetiw ushın ob'ekt sırtı ózgeshelikleri menen jaqtılıq deregi ortasındaǵı óz-ara tásirdi uyqas túrde basqarıw ; ekinshiden, úsh ólshemli annimatsiyani jaratıw imkaniyatın beredi. Sol sebepli de úsh ólshemli grafika redaktorların 3 D-animatorlar dep ataladı.
Maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları. Maǵlıwmatlar bazası dep, keste kórinisinde islengen úlken kólem degi maǵlıwmatlar bazalarına aytıladı. Maǵlıwmatlar bazaların basqarıw sistemalarınıń tiykarǵı funkciyaları tómendegiler bolıp tabıladı:
•Maǵlıwmatlar bazasınıń bos (toldırilmagan) dúzilisi (struktura ) ni jaratıw ;
•Maǵlıwmatlar bazasın toltırıw yamasa basqa MBining kesteinen jıberiw (import ) quralları menen támiyinlew;
•Maǵlıwmatlarǵa shaqırıq múmkinshiligi, hám usınıń menen birge qıdırıw hám filtratsiya quralları menen támiyinlew.
MB dıń kóp sistemaları, qosımsha túrde maǵlıwmatlarǵa qayta islew hám olardı ápiwayı analiz qılıw múmkinshiligine iye. Nátiyjede, MB ining ámeldegi kesteleri tiykarında jańaların jaratıw múmkin. Tarmaq texnologiyalarınıń jad'al súwrette rawajlanıwı, maǵlıwmatlar bazaların basqarıw sistemalarına, umumjahon kompyuter tarmaqları serverlerinde jaylasqan bólistirilgen hám aralıqtaǵı resurslar menen islew múmkinshiligi talabı ho'yiladi.
Elektron kesteler. Elektron kesteler hár túrlı tipdagi maǵlıwmatlardı saqlaw hám olarǵa qayta islewdiń túrli kompleks qurallarına iye. Málim dárejede elektron kesteler, maǵlıwmatlar bazaların basqarıw sistemalarına uqsas, biraq olarda tiykarǵı pát maǵlıwmatlardı saqlaw hám olarǵa shaqırıqtı támiyinlewge emes, bálki maǵlıwmatlardı olardıń mazmunına uyqas túrde ózgertiwge búriladi.
MB lari tiykarlanıp maǵlıwmatlardıń hár túrlı tipleri (sanlı hám tekstli maǵlıwmatlardan tartıp tap multimedialı maǵlıwmatlarǵa shekem) menen isleydi, elektron kesteler bolsa kóbirek sanlı maǵlıwmatlar menen isleydi. Biraq usınıń menen birge, elektron kesteler sanlı tipdagi maǵlıwmatlar menen islewdiń bir qansha usılların usınıs etedi.
Proektlestiriwdiń avtomatlshtirilgan sistemaları (SAD-sistemalar ). Bul sistemalar joybar hám konstruktorlıq jumısların avtomatlastırıwǵa mólsherlengen. Olar mashinasozlik, ásbapsozlik hám arxitekturada qollanıladı. Sızılma -grafik jumıslardan tısqarı bul sistemalar ápiwayı esaplawlardı (m-n, detallar shıdamlılıǵın ) atqaradı hám keń kólemdegi maǵlıwmatlar bazalarınan tayın konstruktiv elementlerdi tańlaydı.
SAD-sistemalardıń taǵı zárúrli ózgesheligi sonnan ibarat, ol proektlestiriwdiń hámme basqıshlarında, joybardı texnikalıq shártler, qaǵıyda hám normalar menen avtomatikalıq tárzde támiyinleydi, bul bolsa arxitektor hám konstruktorlardı dóretiwshilik xarakterge iye bolmaǵan ıslardan azat etedi. Mısalı, mashinasozlik SAD-sistemaları ulıwma sızılma tiykarında, avtomatikalıq tárzde bólek detallarning jumısshı sızılmasın hám kerekli texnikalıq hújjetlerdi tayarlaydı.
Kishi baspa sistemaları. Bul klass programmalarınıń wazıypası poligrafiya baspaların teriw procesin avtomatlastırıwǵa mólsherlengen. Bul klass programmaları, tekst redaktorları hám avtomatlasqan proektlestiriw sistemaları arasındaǵı orındı iyeleydi.
Ekspert sistemaları. Bul sistemalar, bilimler bazalaridagi maǵlıwmatlardı analiz qılıw hám olar tiykarında, paydalanıwshı sorawnaması boyınsha usınıslar beriwge mólsherlengen.
Bunday sistemalar, sheshim qabıllaw ushın keń kólemde arnawlı bilimler talap etilgen jaǵdaylarda qollanıladı. Bunday sistemalar qollanılatuǵın tiykarǵı tarawlar xuquqshunoslik, meditsina, farmakologiya hám basqalar bolıp tabıladı. Meditsina ekspert sistemaları, kesellik belgileri boyınsha kesellikti anıqlaw (diagnoz ) qoyıw, dári-dárman belgilew hám emlew stuldı rejesin anıqlawǵa járdem beredi. Xuquqshunoslikda bolsa, hádiyse belgileri boyınsha, ayıplawshı hám qorǵaw etiwshi tárepleri ushın sharalar belgilew tártibi hám xukm qabıllawda járdem beredi.
Ekspert sistemalarınıń ayriqsha ózgesheligi olardıń ózin sapasın asırıw hám rawajlandırıw ózgesheligi bolıp tabıladı. Baslanǵısh maǵlıwmatlar, bilimler bazasında faktlar kórinisinde saqlanadı, ekspert qánigeler tárepinen olar arasında munasábetlerdiń málim sisteması ornatıladı. hám sonnan keyin, ekspert sisteması ol yamasa bul sorawlar boyınsha maslaxat hám usınıslar beredi.
HTML (Web) redaktorlar. Bul ózinde, tekst hám grafik redaktorları ózgesheliklerin birlestiruvchi redaktorlar klası bolıp tabıladı. Olar Web-hújjetlerdi tayarlawǵa mólsherlengen bolıp tabıladı. Web hújjetler dep, olardı tayarlawda, internette maǵlıwmatlardı uzatıw hám qabıllaw menen baylanıslı bolǵan qatar ayrıqshalıqlar esapqa alınǵan elektron hújjetlerge aytıladı.
Teoriyalıq jixatdan Web-hújjetlerdi jaratıw ushın ápiwayı tekst redaktorı hám protsessorlaridan, hám usınıń menen birge vektorlı grafik redaktorlardıń bazilaridan da paydalanıw múmkin. Biraq Web-redaktorlar Web-dizaynerlarning jumıs ónimliligin asırıwdıń qatar qásiyetlerine iye. Sol sebepli de, bul klass programmalarınan elektron hújjetler hám multimedia baspaların tayarlawda paydalanıw múmkin.
Brauzerler-( Web ni kóriw quralları ). Bul kategoriyaga HTML formatında (bul format hújjetleri Web-hújjet retinde isletiledi) jaratılǵan hám elektron hújjetlerdi kóriw ushın mólsherlengen programma quralları kiredi. Zamanagóy bruzerlar járdeminde tekst hám grafikanı kóripgine qalmastan, bálki qosıw, dawıs, internet degi radio esittiriwlerdi esitiw, videokonferentsiyalarni kóriw, elektron pochta xızmetinen paydalanıw, telekonferenciyalar sistemasında islew hám basqa kóplegen islerdi orınlaw múmkin.
Jumıs júrgiziwdiń integrallasqan sistemaları. Bul programmalar, basshı jumıs jayın avtomatlastırıw qurallarından ibarat esaplanadi. Bunday sistemanıń tiykarǵı funkciyalarına ápiwayı hújjetlerdi jaratıw, ońlaw hám formatlaw, elektron pochta, faksmil hám telefon baylanıs funkciyaların oraylastırıw, kárxana hújjet almasınıwın baqlaw (monıtorıń ), kárxana bólimleri iskerligin koordinatsiyalaw, administraciya hám xojalıq iskerligin optimallastırıw, hám sorawnamalar boyınsha maǵlıwmatlar beriw kiredi.
Buxgalteriya sistemaları. Bul arnawlılastırılgan sistemalar bolıp, olar óz ishine tekst hám keste redaktorları, elektron kesteler hám maǵlıwmatlarn bazalarınıń funkciyaların aladı. Ol kárxana baslanǵısh buxgalteriya hújjetlerin tayarlaw hám esapqa alıwdı avtomatlastırıw, buxgalterlik esabatlardı aparıwǵa mólsherlengen. Bunnan tısqarı bul sistema, kárxananıń, salıq hám statistikalıq esap shólkemlerine beretuǵın formada tayarlanatuǵın úzliksiz esabatların aparıw ushın isletiledi. Bul esabatlar kárxanalardıń islep shıǵarıw, xojalıq hám finanslıq iskerligin sáwlelendiredi. Álbette bul esabatlardı joqarıda keltirilgen basqa sistemalar járdeminde orınlaw múmkin. Biraq buxgalteriya sisteması, hár túrlı qurallar ortalıqların bir sistemada sáwlelengenlaganligi menen qolaylı esaplanadı.
Finanslıq analitik sistemalar. Bul klass programmaları, bank hám birja sıyaqlı shólkemlerde paydalanıladı. Olar finans, tavar hám sheki onim bazarları daǵı jaǵdaydı baqlaw hám aldınan kóre alıw, júz berayapgan hádiyselerdi analiz qılıw, informaciya hám esabatlar tayarlaw ushın isletiledi.
Geoma'lumot sistemalar. Aerokosmos hám topografikalıq usıllarda alınǵan maǵlıwmat tiykarında kartografiya hám geodeziya jumısların avtomatlastırıw ushın mólsherlengen sistemalar bolıp tabıladı.
Videomontaj sistemaları. Bul sistemalar videomateriallarga cifrlı qayta islew, olardı montaj qılıw, videoeffektlar jaratıw, defektlarni alıp taslaw, dawıs, titr hám subtitr qosıw ushın mólsherlengen.
Ámeliy programmalıq qurallarınıń bólek kategoriyalari, oqıtıw, ilmiy tájriybeni asırıw, maǵlıwmat hám ko'ngil ochar (razvlekatel'noe) sistema hám programmalardan ibarat esaplanadi. Bul programmalardıń ayriqsha qásiyetleri sonnan ibarat, olarda multimedia qurawshılarına bolǵan talap joqarı bolıp tabıladı. Yaǵnıy muzıka kompozitsiyalari, grafik annimatsiya hám videomateriallardan paydalanıw názerde tutıladı.
Xizmetker programmalıq qurallardı klasslarǵa ajıratıw
Fayl dispetcherleri (fayl menedjerlari). Bul klass programmaları járdeminde fayl strukturasına xizmet etiw menen baylanıslı bolǵan kóplegen ámeller atqarıladı, yaǵnıy : nusqa alıw, jayın ózgertiw, fayl atınıń ózgertiw, katalog (papka) jaratıw, fayllardı qıdırıw hám fayl strukturaında navigatsiya. Bul maqsetlerge mólsherlengen programma quralları ádetde sistemalı satx programmaları quramına kiredi hám OT menen birgelikte ornatıladı. Biraq, kompyuter menen islew qolaylıgini asırıw ushın kóplegen paydalanıwshılar, qosımsha xizmetker programmalardı ornatadılar.
Maǵlıwmatlardı zichlashtirish quralları (arxivatorlar). Olar arxivlar jaratıw ushın mólsherlengen. Maǵlıwmatlardı arxivlastırıw, fayl hám kataloglardıń úlken gruppaların bir arxiv faylına jıynash esabına saqlawdı ańsatlashtiradi. Bul halda arxiv faylları maǵlıwmatlardı joqarı dárejede zichlashtirib jazıw esabına, maǵlıwmatlardı saqlaw qurılmaları natiyjeliligin asırıw imkaniyatın beredi. Arxivatorlar kóbinese qımbatlı maǵlıwmatlardan rezerv nusqa alıw ushın da paydalanıladı.
Kóriw hám sáwlelendiriw quralları. Ádetde maǵlıwmatlar faylları menen islew ushın olardı óz ortalıǵına, yaǵnıy olar ózi islep shıǵılǵan ámeliy ortalıqqa júklew kerek. Bul bolsa, hújjetlerdi kórip shıǵıw hám olarǵa ózgertiw kirgiziw imkaniyatın beredi. Biraq hújjetlerdi ózgertirmesten tek kórip shıǵıw zárúriyatı bolǵan jaǵdaylarda, hár túrlı tipdagi hújjetlerdi kóriwge múmkinshilik beretuǵın ápiwayı jáne onıversal qurallardan paydalanıw qolaylı esaplanadı.
Diagnostika quralları. Apparat hám programmalıq támiynat diagnostika procesin avtomatlastırıw ushın mólsherlengen. Olar kerekli tekseriwlerdi ótkerip, jıynalǵan maǵlıwmatlardı qolay hám ayqın kóriniste beredi. Bul maǵlıwmatlardan, buzılıwlardı ońlaw ushınǵana da emes, bálki kompyuter sisteması jumısın optimallastırıw ushın da isletiledi.
Qadaǵalaw (monıtorıń ) quralları. Qadaǵalaw quralların geyde monıtorlar dep ataladı. Olar, kompyuter sistemasında júz beretuǵın processlerdi baqlaw imkaniyatın beredi. Bunda eki qıylı xolat bolıwı múmkin: real waqıt rejiminde baqlaw yamasa nátiyjelerdi arnawlı protokol faylına jazıw menen baqlaw. Birinshi xolat ádetde esaplaw sistemasın optimallastırıw jolin qıdırıwda jáne onıń natiyjeliligin asırıwda paydalanıladı. Ekinshi xolat ádetde, monıtorıń avtomatikalıq túrde hám (yamasa ) aralıqtan atqarılsa paydalanıladı.
Ornatıw monıtorları. Bul kategoriya programmaları programmalıq támiynattı ornatıwdı baqlaw ushın mólsherlengen. Ol yamasa bul programmanı ornatıw yamasa alıp taslawda, basqa programmalardı ishlovchanligi aynıwı múmkin. Ornatıw monıtorları bolsa, átirap programmalıq ortalıǵın ózgeriwi hám xolatini gúzetediler, programmalar arasındaǵı jańa baylanıslar payda bolıwın esapqa aladılar hám aldınǵı ornatılǵan programmalardı alıp taslawda joǵalǵan baylanıslardı qayta tiklaydilar.
Programmalardı ornatıw hám alıp taslawdı basqaratuǵın ápiwayı qurallar ádetde operatsion sistemanıń quramına kiredi hám olar sistemalı programmalıq támiynatı júzesinde jaylasqan boladı, biraq olar jetkilikli emes. Sol sebepli de, joqarı dárejedegi isenimlilik talap etiletuǵın esaplaw sistemalarında qosımsha sonday xizmetker programmalardan paydalanıladı.
Kommunikatsiya quralları (kommunikatsiya programmaları ). Elektron baylanıs hám kompyuter Tarmaqları payda bolıwı menen bul klass programmaları kútá úlken áhmiyetke iye bolıp holdi. Olar uzaq aralıqtaǵı kompyuterler menen baylanıs ornatadı, elektron pochta xabarların uzatıwǵa, telekonferenciyalar jumisına járdem beredi, faksmil xabarlardı uzatıwdı támiyinleydi hám kompyuter Tarmaqları daǵı kóp ámellerdi atqaradı.
Kompyuter qawipsizligin támiyinlew quralları. Bul keń kólemdegi kategoriyaga maǵlıwmatlardı buzılıwlardan ximoya quralları, hám usınıń menen birge maǵlıwmatlarǵa xuquqsiz shaqırıq, olardı kóriw hám ózgertiwden ximoya quralları kiredi. Bul programmalarǵa, mısalı, antivirus programmalıq támiynatı kiredi.
P a y d a l a n ı l ǵ a n á d e b ı y a t l a r .
1. S. I. Raxmankulova. " IBM PC jeke kompyuterinde islew".
" Shıǵıs"-Tashkent -1998 jıl.
2. A. Axmedov, N. Toylokov. «Informatika». Tashkent-2001 jıl.
3. Nurmuxammedov N. Kompyuter sawatlı adamlıǵı tuplami. «IBM PC kompyuterlerinen paydalanıwshılar ushın». Tashkent -1992 jıl.
4. v. L. Broydo. " Ofis texniksi". Tashkent-" Miynet"-2001 jıl.
5. S. S. Gulomov, A. T. Shermuxammedov, B. A. Begalov.
" Iktisodiy informatika". Toshknen-" Uzbekiston"-1999 jıl.