Kánshilik isi (islep shıǵarıw túrleri boyınsha) Sırtqı bilimlendiriw baǵdarı «Kompyuter sistemaları hám tarmaqları»

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
NAWAYÍ MÁMLEKETLIK KÁNSHILIK HÁM TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI JANÍNDAǴÍ NÓKIS KÁNSHILIK INSTITUTÍ
ULÍWMA TEXNIKA FAKULTETI





5311600-Kánshilik isi (islep shıǵarıw túrleri boyınsha) Sırtqı bilimlendiriw baǵdarı
«Kompyuter sistemaları hám tarmaqları»
páninen


KURS JUMISI
Tema: Kompyuter sistemaları. Strukturası, islew principleri.
Tayarlaǵan: Baltabaeva M.
Qabıllaǵan: Mambetniyazov M.
Nókis 2023
Tema: Kompyuter sistemaları. Strukturası, islew principleri.


Joba :

1. 
   Kompyuter haqqında qisqasha maǵlıwmat.
   
2. 
   Kompyuterdiń islew principi hám qurawshıları
   
3. 
   Kompyuter sistemalarınıń klaslanıwı
   
4. 
   Esaplaw sistemaları strukturalıq bólimleri.
   

Kompyuter haqqında qisqasha maǵlıwmat.
Kompyuter - anglichan sóz bolıp, ol esaplaytuǵın bolıp esaplanadı. Sonday bolsada ol házirde tek esaplaytuǵın bolmastan, tekstler, dawıs, video hám basqa maǵlıwmatlar ústinde de ámeller atqaradı. Soǵan qaramastan házirde onıń eski atı - kompyuter saqlanǵan. Onıń tiykarǵı waziypası túrli maǵlıwmatlardı qayta islewden ibarat. Avallo sonı aytıw kerekki, kópshiliktiń túsiniginde bolǵanday biz kúndelikte paydalanatuǵın tek jeke kompyuter bar tek. Buǵan álbette sebepler kóp. Usılardan biri házirgi zaman jeke kompyuterleri ilgeri universal dep esaplanǵan kompyuterlerden tezligi hám yad kólemi tárepinen talay asıp ketkenliginde bolsa, ekinshi tárepden kóp máselelerdi sheshiw ushın bul kompyuterler paydalanıwshılardı qánaatlantirishida bolıp tabıladı. Házirde kompyuter termini kóp ushrassada, usınıń menen birge EHM (elektron esaplaw mashinaları ), HM (esaplaw mashinaları ) terminleri de turmısda kóp isletip turıladı. Biraq biz ápiwayılıq ushın tek kompyuter termininen paydalanamız. Kompyuterlerdiń ámelde hár qıylıları ámeldegi: cifrlı, analogli (úzliksiz), cifrlı - analogli, arnawlılastırılgan. Biraq, cifrlı kompyuterler paydalanılıwı, atqaratuǵın ámellerdiń universallıǵı, esaplaw ámelleriniń anıqlıǵı hám basqa kórsetkishleri joqarı bolǵanı ushın, olar kóbirek paydalanılıp atır. Ámelde bolsa házir rawajlanǵan mámleketlerde kompyuterlerdiń bes toparı keń qollanılıp atır.
Kompyuterlerdi yadınıń kólemi, bir sekundta atqaratuǵın ámeller tezligi, maǵlıwmatlardıń razrad tórinde (yacheykalarda) suwretleniwine qaray, bes gruppaǵa bolıw múmkin:
- super kompyuterler (Super Computer);
- blok kompyuterler (Manframe Computer);
- mini kompyuterler (Minicomputer);
- jeke kompyuterler (PC-Personal Computer);
- bloknot (noutbook) kompyuterler.
Super kompyuterler (TOP 500 kompyuterler)-kútá úlken tezlikti talap etetuǵın hám úlken kólem degi máselelerdi sheshiw ushın mólsherlengen boladı. Bunday máseleler retinde hawa rayınıń global prognozına tiyisli máselelerdi, úsh ólshewli keńislik túrli aǵıslardıń keshiwin úyreniw máseleleri, global informatsion sistemalar hám taǵı basqalardı keltiriw múmkin. Bul kompyuterler bir sekundta 10 trillionlap ámel atqaradı. Superkompyuterlar bahsida AQSH energetika ministrliginiń Sandia laboratoriyasında ornatılǵan 9472 protsessorli Intel ASCI Red kompyuter sisteması karvonboshilik qılıp atır. Onıń tezligi kompyuterler tezligin ólshewshi- Linpacr parallel testinde 1 TFLOPS (1 TFLOPS-1000 GFLOPS teń, 1 GFLOPS bolsa 1000000 FLOPS, 1 FLOPS-sekundına 1000 ámelge teń). Atap aytqanda, bul kompyuter yadro sınaqların hám eskirayotgan yadro quralların modellestiriwde qollanıladı. Itibarlisi mınada, Tokıo universiteti dúnyada tórtinshi orında turatuǵın, sekundına 873 GFLOPS ámel atqaratuǵın, 128 protsessorli SGI ASCI Blue kompyuterine iye.
Sonı dizimnen ótkeriw kerekki, superkompyuterlarning málim jónelis máselelerin
Sonı dizimnen ótkeriw kerekki, superkompyuterlarning málim jónelis máselelerin sheshiwge qaratılǵan túrleri de bar.
Blok kompyuterler (Manframe Computer)-pán hám texnikanıń túrli tarawlarına tiyisli máselelerdi sheshiwge mólsherlengen. Olardıń ámel orınlaw tezligi hám yad kólemi superkompyuterlarnikiga qaraǵanda bir-eki tekshe tómen. Bularǵa mısal retinde AQShning CRAY (krey), IBM 390, 4300, IBM ES/9000, Fransiyanıń Barrous 6000, Yaponiyanıń M1800 markalı kompyuterin hám basqalardı mısal etip keltiriw múmkin.
Minikompyuterlar (kishi kompyuterler) kólemi hám atqaratuǵın ámeller tezligi tárepinen blok kompyuterlerden keminde bir poQana past bolıp tabıladı. Sonı da aytıw kerek, olardıń gabariti (kólemi) barǵan sayın ıqshamlasıp, hátte jeke kompyuter sıyaqlı kishi jaydı iyeleydiganlari jaratılıp atır. Bunday kompyuterler gruppaına dáslepki bar jaratılǵan PDP-11 (Programm Driver Processor -programmalıq basqarıw protsessori) gruppaın, ilgeri áskeriy maqsetler ushın isletilingen (jasırın esaplanǵan ) vAX, SUN gruppalı kompyuterler, IBM 4381, Hewlett Packard firmasınıń HP 9000 hám basqalar minikompyuterga mısal bóle aladı. Sonı da aytıw kerek, minikompyuterlar ózleriniń “úlken aǵalari” Manframe kompyuterlerdi múmkinshilikleri dárejesine kóterilip barıp atır. Onıń ushın tariyxga názer salıw hám házirgi olardıń rawajlanıwın baqlaw jetkilikli.
Jeke kompyuterler házirde kárxanalar, mákemeler, joqarı oqıw orınlarında keń tarqalǵan bolıp, olardıń kópshiligi IBM markasına uyqas kompyuterler bolıp tabıladı.
IBM markasına uyqas kompyuterler degende, olardıń túrli kompaniyalar islep shıǵarılıwına qaramay da texnikalıq, da programma támiynatı sáykesligi, yaǵnıy bir-birine tuwrı keliwi názerde tutıladı. Bunday kompyuterler kólemi tárepinen kishi (bir stol ústine jaylasadı ), ámel orınlaw tezligi, mısalı PENTIUM-3 MMX protsessori ornatılǵan kompyuterlerinde házirgi kúnde 750-1000 megagersni, yad kólemi bolsa 64-128 megabaytni quraydı. Bul kórsetkishler oǵada tez ózgerip, hár eki jılda kompyuterler múmkinshiligi eki ese asıwı, olardıń bahası bolsa shunchaga arzanıwı tendensiyasi gúzetilip atır. Búgingi kúnde Pentium Iv kompyuterleri de jáhán bazarında keń tarqalıp atır. IBM PC uyqaslıq kompyuterlerin júzlegen firmalar islep shıǵarıp atır. Bular IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Packard Bell, Tamaqtasıba, Apple, Siemens Nixdors, Acer, Olivetti, Gateway, SUN hám basqa firmalar bolıp tabıladı. Sonı da aytıw kerek, joqarıda atları atap ótilgen firmalar islep shıǵarǵan kompyuterler (bradename) - “Aq jasalǵan”, Qubla -Arqa mámleketlerde: Malayziya, Kitay, Tayland, Kareya hám basqa mamalakatlarda joqarıda atları keltirilgen firmalar litsenziyası tiykarında islep shıǵarılǵan kompyuterler “Sarı jasalǵan” atqa iye. Firma atları kórsetilmagan kompyuterler bolsa “nomsiz kompyuterler” (noname) dep júritiledi. Ásirese, keyingi gruppa kompyuterlerdi satıp alıwda olar jaqsı tekseriwden (testler járdeminde) ótkeriliwi kerek. Jeke kompyuterler ushın onıń zárúrli kórsetkishi islew kepilliginiń (keminde úsh jıl ) bolıwı zárúrli. Usınıń menen birge, bunday kompyuterlerdi satıp alǵanda litsenzion programma támiynatı hám tiyisli ádebiyatlar menen birge beriliw múmkinshiligi bar ekenligi názerde tutılıwı kerek.
Noutbuk kompyuterler. Noutbuk kompyuterler kólemi talay ıqsham bolıp, biraq atqaratuǵın ámeller sanı, yad kólemi jeke kompyuterler dárejesine kóterilip barıp atır. Olardıń qolaylıq táreplerinen biri de elektr energiyasınan, da ishine ornatılǵan batareyalarda úzliksiz (batareyanı hár sapar almastırmastán) islewi múmkinligi bolıp tabıladı.
Bunda batareya quwatı energiyaǵa jalǵanıwı menen ózi zarad ala baslaydı hám ol batareya bir neshe jıllarǵa mólsherlengen boladı. Házirde bunday noutbuklarni IBM, Compaq, Acer, Tamaqtasıba hám basqa firmalar islep shıǵarıp atır. Tuwrısıda, bunday kompyuterler óz múmkinshilikleri kózqarasınan jeke kompyuterlerge teńlesayotganini názerde tutilsa, onıń bahası biyik bolıwın seziw qıyın emes. Bunnan tısqarı, bunday markalı kompyuterler 8-10 jıl dawamında buzılmastan islew qábiletine iye. Olar jeke kompyuterler ushın jaratılǵan operatsion sistemalar MS DOS, qabıq programmalar, Windows dıń aqırǵı versiyalarında hám basqa operatsion sistemalar basqarıwında isleydi.
Házirde noutbuk kompyuterlerinen de ıqsham qalta kompyuterleri de islep shigılıp atır. Olar da tuwrısıda, operatsion sistema basqarıwında isleydi hám olar túrli tarawdıń máselelerin sheshiwge ılayıq.