Korkusuz, gözüpek, atılgan

DERVİŞ PAŞA, BOSNEVÎ

(ö. 1012/1603) Osmanlı devlet adamt ve şairi.

Hersek'in merkezi Mostar'da doğdu. Bazı kaynaklarda asıl adı Hasan⁴²⁸, bazılarında ise Hacı⁴²⁹ olarak kaydedilir. An­cak bu sonuncu ismin hacca gidişiyle il­gili olduğu söylenebilir. II. Selim zama­nında (1566-1574) küçük yaşlarda İstan­bul'a getirilerek İbrahim Paşa Sarayı'nda eğitildi. Tahsili sırasında özellikle edebi­yatta kendini gösterdi. III. Murad dö­neminde (1574-1595) Enderun'a alınarak doğancılar zümresine katıldı. Söylediği gazel ve kasidelerle padişahın iltifat ve ikramına mazhar olan Derviş Ağa daha sonra Has Oda'ya alındı. Bu sırada 111. Murad'ın emriyle Bennâînin Farsça man­zum Sehânâme"sini Muradnâme adıy­la Türkçe'ye çevirdi. Bu çalışmasına kar­şılık doğancıbaşılığa, bir rivayete göre ise doğancılar kethüdâlığma getirildi⁴³⁰ ve padişa­hın mutemet adamlarından biri olarak huzurunda yapılan önemli toplantılara katıldı. Nitekim şahidi olduğu bazı olay­ları ve konuşmaları tarihçi Peçuylu İbra­him'e nakletmiş, o da bunları Târih 'in­de değerlendirmiştir (II, 132-133).

Doğancılığı sırasında hacca giden Der­viş Ağa daha sonra şahincibaşılığa ge­tirildi⁴³¹. Bu görevle III. Meh-med'in Eğri ve Haçova seferine (1596) ka-tldı; savaşta gösterdiği kahramanlık üze­rine küçük mîrâhur oldu, fakat bir süre sonra tekrar şahincibaşı yapıldı. Ardın­dan çakırcıbaşılığa yükseltildiği anlaşı­lan⁴³² Derviş Ağa Şubat 1599'da Bosna beylerbeyiliğine ta­yin edildi. Bu görevde iken İstolni Bel-grad'ın banş yoluyla teslim alınmasında aracılık yaptı ve buranın muhafızlığında bulundu⁴³³. Bosna beylerbeyiliğine Celâlî Deli Hasan Paşa'­nın getirilmesi üzerine 1603 yılı ortala­rında bu görevinden alındı.

Osmanlı - Habsburg savaşlarının bütün şiddetiyle sürdüğü bu tarihlerde Budin'e imdada gelen Serdânekrem Lala Meh­med Paşa'nın emrinde Peşte yakınların­daki Csepel adasını (Kızlaradası) düşman­dan geri almaya çalışırken şehid düştü⁴³⁴. Ölümün­den kısa süre önce kendisine vezirlik ve haslar tevcih edilen Derviş Paşa'nın Csepel adasında savaş halinde bulunduğun­dan bundan haberi bile olmamıştı.⁴³⁵

Derviş Paşa XVI. yüzyılın önemli fakat az tanınmış şairlerinden biridir. Baş ta­rafında hayat hikâyesini verdiği için bir bakıma otobiyografisi olarak nitelendi­rilebilecek Muradnâme'si sade ve akıcı ifadesi, oldukça güzel tahkiye üslûbu ile kendisine mesnevi tarzını kullanan şairler arasında iyi bir yer kazandırmış­tır. Derviş Paşa'nın az sayıdaki gazelleri Muradnöme'ye kıyasla daha az değerli şiirler olmakla birlikte Peçuylu'nun da beğenerek eserine kaydettiği kaza ve kaderle İlgili gazeli, şairin bu vadideki kudretine iyi bir örnek olduğu gibi ta­savvufa meylini de göstermektedir. Bir divanının olup olmadığı bilinmeyen Der­viş Paşa'nın manzumelerine mecmualarda, tezkirelerde ve bazı tarih kitapla-nnda rastlanmaktadır. Derviş Paşa, Mos-tar Köprüsü'nün kemerinin ortasında yer alan Arapça kitabesinde, doğum yeri olan Mostar'ı ve Mimar Sinan eseri ünlü köp­rüsünü de tasvir etmiştir⁴³⁶. Kendisine Sehânâme'y'ı Türkçe'ye çevir­me görevi verildiğinde nazımda kudreti olmadığını, sözünde kusur bulunduğu­nu söyleyerek⁴³⁷ te­vazu göstermişse de şiirdeki kabiliyeti­ni daha sonra kendisi de ifade etmiş ve duygularını, "Geh kaside gehî gazel der­dim / Cümle rengin ü bî- bedel derdim // Gazelim dolanıp dokuz şehri / Şöhretim tuttu gün gibi dehri"⁴³⁸ mısraları ile dile getirmiştir. Fehim Bayraktareviç Bosnalı şairleri sayar­ken Derviş Paşa'nın yanında oğlu Ahmed Bey Sabûhfyi de zikretmektedir.

Enderun'da yetişip yıllarca saray gö­revlerinde bulunan, güçlü bir şair, fazi­letli ve bilgili bir devlet adamı olan Der­viş Paşa savaş meydanlarında da ken­dini göstermiş, özellikle Csepel Muha­rebesi sırasındaki kahramanlığı serhad boylarında yıllarca bir destan gibi söy­lenmiştir.⁴³⁹

Bibliyografya:

Derviş Paşa. Muradnâme, Millet Ktp., Man­zum, nr. 1010, tür.yer.; Beyânı", Tezkire, İÜ Ktp., TY, nr. 2568, vr. 32ab; Selânikî. Târih (İpşirli), II, 575-576, 656, 792-793; Kmalızâde, Tezkire, I, 372-378; Safî Mustafa. Zübdetü't-tevârih, Beyazıt Devlet Ktp., Velİyyüddin Efendi, nr. 2428, vr. 262"; Kafzâde Faizi. Zübdetû'l-eş'âr. İÜ Ktp., TY, nr. 1646, vr. 42b; Hasan Beyzade, Târih (haz. Nezihi Aykut, doktora tezi 1980), İÜ Ed.Fak., Tarih Seminer Kitaplığı, nr. 3277, II, 220-222, 268-269; Mehmed b. Mehmed, Nuhbetü't-te-üârîh ve'l-ahbâr, İstanbul 1276. s. 214-215; Peçuylu İbrahim, Târih, II, 132-133. 134, 228-229, 271-276; Abdülkadir Efendi. Târih (haz. Ziya Yılmazer, doktora tezi, 1990), İÜ Ed.Fak., Genel Kitaplık, nr. TE 80. s. 250, 254, 267, 295-296; Kâtib Çelebi. Fezleke, I, 126, 179, 198-199; a.mlf.. Keşfü'z-zunûn, II, 982; Cengiz Or-honlu. Osmanlı Tarihine Aid Belgeler, Telhis­ler (İ597-1607), İstanbul 1970, s. 75-76; Rızâ, Tezkiretü'ş-şuarâ, İstanbul 1316, s. 35; Riyâzî. Zübdetü'şşuarâ, İÜ Ktp., TY, nr. 761, vr. 60a-61a; Evliya Çelebi, Seyahatname, Vi, 211-212; Mecmûa-i Eş'âr: Gazeliyyât ue Kas&id, Millet Ktp., Manzum, nr. 783, vr. 14b, 29b; Naîmâ. Tâ­rih, I, 218-219, 286, 317-318; Hammer (Atâ Bey). VII, 238-239; VIII, 30; Atâ Bey. Târih, IV, 135-136; Moriz Hoernes. Wissenschaftliche Mitttıeiiungen aus Bosnien und der Hercego-uina, Wien 1893, I, 511; Ergun, Türk Şairleri,

III, 1171-1176; Firdevs Körükçü, Derviş Meh­med Paşa (mezuniyet tezi, 1966], İÜ Ed.Fak., Tarih Seminer Kitaplığı, nr. 943; Smail Balic, Das ünbekannle Bosnien, Wien 1992, s. 254; M. Cavid Baysun. "Derviş Paşa", İA, ili, 549-551; Fehim Bajraktareviç, "Mostar", İA, VIII, 430; V. J. Parry. uDerwîsh Pasha", El2 (Fr), II, 214-215.

1 Bk. Cünûn

2 Cev­det, VI, 11; Lutfî. 11. 191

3 Mustafa Nuri Paşa, lll, 83

4 İbn Kemal, s. 69

5 Celâlzâde, vr. 143a

6 s. 526

7 Galland, I, 118

8 Rycaut, s. 202

9 Marsigli, s. 109

10 TSMA, nr. D 6735

11 Rycaut, s. 202

12 BA, Cevdet-Askerî, nr. 14.003

13 Lutfî, 1, 114

14 BA, Cevdet-Askeri, nr. 2081

15 Târih, VI, 11 vd

16 BA, Cevdet-Askerî, nr. 7420

17 Ekim 1798-Nisan 1805

18 BA, Cevdet-Askerî, nr. 5740

19 Sir Adolphus Slade'in [Müşavir Paşa} Türkiye Seyahat­namesi..., s. 103 vd

20 Meşâirü'ş-şuarâ, vr. 271a

21 Tezkire, II, 721

22 Latîfî, s. 254

23 Âşık Çelebi, vr. 292a

24 Kınalızâ-de, II, 723

25 Âşık Çelebi, vr. 292a; Belîğ, s. 496

26 Tasviri ve akıbeti hakkında geniş bilgi için bk. Âşık Çelebi, vr. 294b

27 Bk. Kut, TDAYBel­leten, s. 223 vd

28 Mecdî, 942 (1435-36); Kınahzâde, 941 |1534-35|; Faik Reşâd, 940 (1533-34) veya 941 |1534-35|

29 İÜ Ktp., TY, nr. 1400, 9659; Süleymaniye Ktp., Esad, Efendi, nr. 3226

30 Hadîkatü'l-ceoâtni1, II, 15

31 Osmanlı Müellifleri, 11, 348

32 Babinger jüçokl, s. 80

33 TDAY Belleten, s. 223 vd

34 Bk. Hüseyin Paşa, Deli

35 Bk. İsmail Dede Efendi, Deli

36 el-Furkân 25/45

37 Bk. M. F. Abdülbâkî, Mu'cem, "dil" md

38 Bk. Wensinck, Mu'cem, "dil" md.

39 el-İktişâd, s. 14

40 Ta'rîfât, s. 104

41 Tûsî, s. 66

42 Bursevî, s. 144, 147

43 Yavuz, Kur'ân-ı Kerîm'de Tefek­kür oe Tartışma Metodu, s. 22, 26

44 Cürcânî, Şerhu'l-Meuâkıf, 1, 140

45 Geniş bil­gi için bk. el-Kıstâsu I-müstakim, s. 14-57

46 en-Nahl 16/125

47 a.g.e., s. 6-7, 49

48 a.g.e., s. 20; a.mlf., el-Müstaşfâ, I, 47-49

49 Bk. beş sanat

50 Aş. bk

51 Kâdî Abdülcebbâr, s. 139; İbn Hazm, el-üsûl ve'l-fürû", s. 43; Abdûlfettâh el-Mağribî, s. 73

52 Fahreddin er-Razî, el-Metâlibü'l-'âliye, I, 239

53 Yeni İlm-i Kelâm, s. 59

54 NakzüI -mantık, s. 165

55 İbn Teymiy-ye. Muvafakati! sahihi'I-menkûl, I, 44; Süyûti, I, 456

56 İbn Teymiyye, Der3il teâruzi'l-cakl ue'n-nakl, I, 198-200

57 el-Keşf, s. 54, 63

58 Ebû İshak eş-Şîrâzî, 1, 161

59 el-Mâide 5/3

60 el-Bakara 2/231

61 en-Nisâ 4/11-12

62 Buharı, "Şüf'a", 1; Şev-kânî, V, 372-378

63 Gazzâlî, I, 100; Şâtıbî, 111, 41-42

64 İhkâm, s. 187

65 el- İmâm, s. 81-82

66 Bk. Deialet

67 Ebü İshak eş-Şîrâzî, 1, 162-163; PezdevT, î, 19-20; Gazzâlî, 1, 5-6; II, 228

68 Bâcî, s. 187

69 Âmidî, 1, 145; İbn Hâcib, s. 45; Sübkî, I, 29

70 md. 68

71 Bk. Riyazü's-Salihîn

72 Kasım 1444

73 BA, TD,nr. 370

74 BA, TD, nr. 126

75 BA, TD, nr. 382

76 TK, TD, nr. 42, 559

77 BA, TD, nr. 788, s. 505-506

78 BA, TD, nr. 382, s. 843

79 Barkan, II, 342

80 BA, TD, nr. 382, s. 350

81 Seyahatname, V, 579

82 Ge­niş bilgi için bk. Bertotti, s. 121-127

83 Viaggi di Pietro Della Valle il Pellegrino, Roma 1662

84 Viaggi di Pietro Della Valle, il Pellegrino, Brighton 1843

85 Viaggio in Le-uante di Pietro Della Valle, Firenze 1942

86 F. Gaeîa-L. Lockhart, / Viaggi di Pietro Della Valle: Lettere dalla Persia, I, Roma 1972

87 London 1989

88 Bk. bibl

89 Atti del XIX. Congres-so, s. 202-209

90 Bk. Rossi, RSO, XXII, 92-98

91 Buhârî, "Büyü'", 64, 71; Ebû Dâvûd, uBüyûc", 1

92 Kettânî, II, 286

93 Seyahatname, I, 614, 617

94 Kütükoğlu, s. 287

95 Seyahatname, 1, 614-615, 617

96 Kanunnâme-i Sultânı, s. 37-59

97 Barkan, Kanunlar, s. 157

98 Barkan, Kanunlar, s. 221

99 Dellâl ile İlgili fıkhî hükümler için bk. Simsar

100 Ekim 1172

101 nr. 1364

102 Ayasofya, nr. 4246

103 III. Ahmed, nr. 2344

104 III. Ahmed, nr. 2419

105 Bk- İsmail Efendi, Dellâlzâde

106 Bk. Nefes; Vakit

107 Meselâ bk. Buhârî, "Hac", 37

108 Geniş Bilgi İçin Bk. Hac; İhram

109 Brockelmann, GAL SuppL, II, 499

110 Süleymaniye Ktp., Hekimoğ-lu. nr 934

111 İskenderiye I288; Kahire 1305

112 Sûleymaniy e Ktp , Lâleli, nr. 2995

113 Kahire 1285. 1305

114 Mekke 1312

115 Kahire 1273

116 Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu, nr 934

117 Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 825

118 Brockelmann, GAL SuppL, II, 499

119 Bk. Kemal Tahir

120 ed-Dau'ul-lâmf, X, 59

121 27 Ekim 1405

122 Meselâ Bulak 1275, 1284; Tahran 1285; Kahire 1305

123 Kasım 1367

124 Keşfil'z-zunûrt, II, 1538, dipnot I

125 Ayasofya, nr. 41 10

126 Şerhu Minhâci't-tâli-bîn li'n-Meueuî

127 Haziran 1384

128 Ayasofya, nr. 1278, I cilt; nr. 1280, III, cilt; Fâtih, nr 1830, i. cilt; nr. 1831, III. cilt; Pertevniyal, nr 263. I. cilt; nr. 264. II cilt

129 Hacı Ahmed Paşa, nr. 89-92

130 Bir nüs­hası için bk. Köprülü Ktp., Hacı Ahmed Pa­şa, nr. 92/2

131 Keşfuz-zunûn, II, 1741

132 a.g.e., I, 619

133 a.g.e., II, 1004

134 a.g.e. II, 1190

135 a.g.e.,I, 386

136 Ayrıca Bk. Derbend

137 Romence Portile de Fier, Sırpça Jeleznaya Vrata, Ma­carca Vaskapu

138 Evliya Çelebi, VII, 446-456

139 Ayrıca Bk. Adakale

140 Bk. Timurtaş Paşa

141 Bk. Muhammed Demirtaşi

142 Bk. Nüfus

143 el-Meğâzî, 1.244-246

144 Seyahatname, X, 123

145 Fera Vlll, 4439

146 12 Mart 1847

147 Deniz Müzesi Komu­tanlığı, Tarihî Deniz Arşivi, Defter, nr. 4, s. 84c

148 14 Mart 1875

149 Bk. Mecelle-i ümür-ı Belediyye, I, 631

150 Bk. Bahriye

151 Samsun yöresi Lâdik'i ile Konya'nın kuzeyindeki Lâdik

152 Temmuz 1230

153 Acıpayam'ın Erle nahiyesi­nin (Yeşilova kazası) Burdur'a bağlanma­sı

154 Bk. İnançoğulları

155 Bk. bibl

156 "Târîh-i Edyân Kongresi'nde îslâmTedkikatı-2", Teuhîd-i Efkâr, 1923

157 Dialecte Osmanli. Paris 1921, XXX 1218 sayfa

158 Türk Dili Grameri [Osmanlı Lehçesi], İstanbul 1941-1953; eser ve bu tercüme hakkında bk- A. Dilaçar, "Grammaire de la langue turque Tercümesi Münâsebetiyle", TDl, 111/32 [Mayıs 1954), s. 462-465

159 "Türk" de Turquie. Paris 1955

160 Üniversite de Paris [Paris 1950], IX, 17-51

161 Geniş bir tahlili için bk. Mecdut Mansuroğlu, TDED, IV/4 |I952], s. 484-490

162 PhJF [Wiesbaden 1959], I, 182-239

163 A. Meillet-M. Co-hen, Les Langues du Monde IParis 1952|, 2. bs., s. 319-330, 331-368

164 Paris 1924, s. 185-243

165 A. Dilaçar, "Türk­çe Hakkında Yeni Eserler", TDL, 111/30 (Mart 1954), s. 359-360

166 Üçüncü Türk Dil Ku­rultayı (İstanbul 1937), s. 291-295

167 Atti del XIX. Congres-so Internazionale degli Orientalisti |Roma 1938], s. 226-231

168 Butlettln de la Societe~ de Lin-guistique de Paris, XXX1X/ 115 (1938), s. 51-65

169 PaulPelliot (Paris 1946), s. 55-68

170 MĞlanges Louis Massignon [Damas 1956],I, 395-416

171 Paris 1939

172 Mğlanges RenĞ Basset (Paris 1925), II, 35-175

173 Geniş bir tanıtma ve tahlili için bk. Fuad Köprülü, "Jan Döni, Onsekizinci Asır Sonunda Cezayir-Türk Yeniçerilerinin Türküleri", TM |1928], H, 512-518

174 JA, XVI (1920), s. 182-183

175 RMM, LXI |1925|, s 1-42

176 Hibet al ha-qaîq d'Yögnâki. RMM, LX (1925), s. 189-234

177 MĞlanges Nicolas iorga (Bucarest 1933), s. 201-215

178 |E. Tryjarski ile birlikte], RO, XXVII |1964], s. 7-61

179 Le Caire 1930

180 Reuue Africaine, LX1/3O2-3O3 |1920|, s. 19-46; nr. 304-305 11920], s. 212-260

181 Budapest 1926

182 JA, CCXVII (1930), s 338-352

183 RMM, X |1936|, s. 201-220

184 Blbliotheque de la Revue Historl-que (Paris 1927), 1, 438-454

185 En Tene d'Islam IParis 19391, s. 191-215; Orhan Şemhal tarafından Türkçe özeti: "Türkler'in Asyada Yayılışı", TDl, seri 11/ 1 -2 (Son Kâ­nun 1946], s. 56-59

186 JA 252 |1964|, s. 1-43

187 WI, nouvelle serie, VI (1959), s 1-12

188 JA, 245 |1957|, s. 253-266

189 Wiesbaden 1957, 96 sayfa

190 Bk. Dârülulûm

191 Bk. İstanbul

192 BA, MAD, nr. 8485, s. 142

193 BA, MAD, nr. 9956, s. 259

194 Uluçay, s. 66

195 BA, MAD, nr. 10.159, s. 10

196 BA, MAD, nr. 8483

197 Ya'kübî, s. 146; Be-lâzürî, s. 207-209

198 Fütah, s. 207

199 Kısaltılmış farklı bir nüshası Müneccimbaşı'nın Camı'u'd-düue'inde yer alır

200 Reşîdüddin, III, 147

201 Kırzıoğlu, s. 305

202 Sümer, s. 168

203 Seyahatname, 11. 306-312

204 Kosanti ne 1394, 1397

205 Tabakâtü'l-meşâ'ih bi'I-Mağrib, 1, 47

206 6 Ocak 1785

207 Bhopal 1309

208 Bhopal 1310

209 Lahor 1962

210 Delhi 1310

211 27 Aralık 1786

212 Ka­hire 1287, 1299

213 Bulak 1281; Kahire 1282, 1326, 1972

214 Kahire 1303, 1310

215 Kahire 1279; İskenderiye 1281

216 Bulak 1314

217 Bulak 1284; Ka­hire 1294, 1305

218 Kahire 1281, 1332

219 Kahire 1304

220 Metni için bk. Harîrîzâde, II, vr. 19b-26a

221 Metni için bk. Harîrîzâde, II, vr. 26fl-27b

222 Kâms-t Türkî, s. 606

223 en-Nisâ 4/145

224 el-Bakara 2/228

225 el-Bakara 2/253

226 en-Nisâ 4/95-96

227 Âl-i İmrân 3/ 163; el-Enam 6/132; el-Ahkâf 46/19

228 el-En'âm 6/165; el-İsrâ 17/21; ez-Zuhruf 43/32

229 Yûsuf 12/76

230 el-Mü'min 40/15

231 Bk. Wensinckr Mu'cem, "drc" md.

232 İhvân-ı Safa, 1, 115-116, 126

233 Tehânevî, Keşşaf, "de­rece" md

234 en-Nisâ 4/145