Kreativ fikrlash

4.3. Noodatiy fikrlash usullari

Insonlarning fikrlash tarzi uning jamiyatda tutgan o‘rni va darajasiga nisbatan to‘g‘ri proporsionaldir. E’tibor berganmisiz, odatiy fikrlash tarziga ega insonlar odatdagi insonlar kabi hayot kechiradilar. Aksincha, qaysi sohadaki muvaffaqiyatga erishgan insonlarning barchasi odatdagi insonlardan ko‘ra boshqacha fikrlaydilar. Ulardagi nostandart fikrlash tarzi insoniyat uchun hali ma’lum bo‘lmagan echimlarni topishiga sabab bo‘lgan va buning natijasida ular biznesda, ilm-fanda yoki san’atda ulkan muvaffaqiyatlarga erishganlar.
«Tafakkur yuritishga harakat qilgan inson, hech shubhasiz, o‘zi intilayotgan so‘nggi darajadagi baxt-saodatga
erisha oladi»
Abu Nasr Forobiy.
Har qanday masalada echimga kelishning ko‘plab yo‘llari mavjud. Aksariyat insonlar qaysidir masalaga duch kelishsa, bu masala o‘zidan oldin qaysi yo‘llar bilan echim topganiga e’tibor qaratishadi va shularning orasidan o‘ziga eng ma’qulini tanlaydilar. CHunki, ta’lim olish jarayoni bizni uzoq yillar davomida shu tarzda tarbiyalagan. Vaholanki, har qanday masalaning yechimida har doim shu paytgacha ma’lum bo‘lganidan tashqari yana boshqa yo‘llar ham mavjud bo‘ladi. Ularni topish esa noodatiy fikrlaydigan, o‘z yo‘lini qidiradigan insonlargagina nasib qiladi. Masalaning yechimida siz topgan yangi yo‘l eng maqbuli bo‘lmasligi mumkin, ammo u sizgagina tegishli ekanligi va yangiligi bilan qadrli bo‘ladi. Yangi topilgan yo‘l biznesda bu yo‘nalishda raqobatchilarning kam bo‘lishi bilan muvaffaqiyatga etaklasa, ilm-fanda esa insoniyat erishgan ilm-fan sarhadlarining kengayishiga xizmat qilishi bilan qadr topadi. Yangi usullar topish kishidagi faraz qilish qobiliyati bilan amalga oshadi. A.Eynshteyn faraz qilish ko‘nikmasini bilimdonlikning eng yuqori pog‘onasi deb hisoblagan, farazsiz yangilik ochish mumkin emasligiga ishongan. Matematiklar “yigirmata masalani bitta usul bilan echgandan ko‘ra, bitta masalani yigirmata usul bilan echgan yaxshiroq” ekanligini ta’kidlaydilar. Bu, aslida, bir xillikdan qochish bilan birga kreativ yondashuvni, nostandart fikrlashni rag‘batlantirish demakdir.
Tavsiyalar. Xo‘sh, yoshlarni nostandart fikrlashga o‘rgatish uchun bugungi kun pedagogikamizda qanday usul va vositalardan, metodlardan foydalanish zarur? Bu borada biz quyidagilarni tavsiya qilamiz:

1. 
   
   O‘qituvchining talabalarga o‘z fikrlash tarzini ro‘kach qilib, ulardan ham shunday fikrlashni talab qilishdan tiyilishi.
   
2. 
   
   Talabalarga fikr yuritish uchun imkoniyat berish.
   
3. 
   
   Turli-tuman g‘oya va fikrlarni qabul qilish, o‘qitish jarayonida mavjud bilimlarni yodlash va xotirada saqlashdan ko‘ra, masalaning mohiyatini tushuntirishga e’tiborni qaratish.
   
4. 
   
   Ilmiy terminlar va tushunchalarning ta’rifi, qonuniyatlar va qoidalarni shunchaki yodlash emas, balki ularning mazmunini anglash va mohiyatini tushunishga urg‘u berish. Bunda uning mohiyatini o‘quvchilarga tushuntirishda muayyan ta’rif, qoida va qonuniyatni analiz (tahlil) va sintez (tavsif) qilish metodi qo‘l keladi.
   
5. 
   
   Dars mashg‘ulotlarida o‘quvchilarni har bir fan, kerak bo‘lsa, har bir mavzu borasida hodisa va mohiyatni, sabab va oqibatni anglashiga, fan doirasida va fanlararo o‘zaro bog‘lanish, munosabat va muvozanatlarni tushunishlariga, taqqoslash, solishtirish va mantiqiy xulosalar chiqarishlariga sharoitlar yaratish.
   
6. 
   
   Talabalarda mohiyatga etib kelishning yangi yo‘llarini qidirishga rag‘bat uyg‘otish, bunda ularga xatoga yo‘l qo‘yishlari tabiiy hol ekanligini va bundan qo‘rqmaslik kerakligini tushuntirish.
   
7. 
   
   Talabalarni yangicha fikrlari bilan kulgiga qolmasligiga ishontirish.
   
8. 
   
   Bir nechta masalani bir usulda echishdan ko‘ra, bir masalani bir nechta usullar bilan echishga qaratilgan metodlardan foydalanish.
   
9. 
   
   Talabalardagi ijodiy fikrlash tarzining har qanday ko‘rinishlarini rag‘batlantirish.
   
10. 
    
    Talabalarning o‘quv jarayonidagi faolligini ta’minlash.
    
11. 
    
    Har bir talabaning tanqidiy fikr yuritishga qodir ekanligiga o‘zlarida ishonch hissini uyg‘otish va hokazo.
    

Aslida bu sanab o‘tilgan har bir taklif o‘qituvchidan izlanishni, har bir dars mashg‘ulotiga puxta tayyorgarlik ko‘rishni talab etadi. Shuning uchun biz o‘qituvchilarning har bir dars mashg‘ulotiga ijodiy jarayon sifatida qarashini va unga tayyorgarlik jarayonida mavjud usul va vositalardan foydalanish bilangina chegaralanmasliklarini, balki shu mavzuni o‘quvchilarga etkazishga yordam beradigan har qanday usul, vosita va shakllardan foydalanishdan qo‘rqmasliklarini aytgan bo‘lar edik. Demak, nostandart fikrlash tarzini barcha faoliyat turlari qatorida dars mashg‘ulotiga ham tatbiq etish maqsadga muvofiq, degan xulosaga kelish mumkin.
Umuman, insondagi nostandart fikrlash tarzining ahamiyati esa talabalarda masalaning mohiyatini anglash, sohada yangilik va kashfiyotlar yaratish, ijodiy fikrlash tarzining rivojlanishi, xato qilishdan qo‘rqmaslik ko‘nikmasining shakllanishi, o‘ziga nisbatan ishonchning ortishi kabi ijobiy oqibatlari bilan xarakterlanadi. Eng asosiysi, nostandart fikrlash ularni o‘qishda hamda ishda kashfiyotlar va yangiliklar sari yetaklaydi.
Ko'pchilik ijodkorlikni ijodkorlik bilan birlashtiradi, masalan, roman yozish, rasm chizish yoki musiqiy kompozitsiya. Bularning barchasi ijodiy harakatga aylangan bo'lsa-da, barcha ijodkorlar san'atkor emas. Ko'p ishlar ishbilarmonlik va ilm-fan dunyosida o'z ichiga olgan ijodiy fikrlashni talab qiladi. Ijodkorlik shunchaki yangi narsaga ega bo'lishni anglatadi. Agar siz biror narsa yaratishingiz mumkin bo'lsa, shaxsiy hayotingizni boyitibgina qolmasangiz, siz kiritadigan har qanday sohada sizda afzalliklarga ega bo'lasiz.
Siz o'zingizning ijodingizni tan olishingiz kerak bo'lgan birinchi narsa.
Bugun dunyoda yuz berayotgan to‘rtinchi sanoat tamaddunining dvigateli — harakatga keltiruvchi kuchi kreativlikdir. Atrofga boqsangiz, har tomonda inson ijodkorligining beqiyos va hayratlanarli namunalariga duch kelasiz: elektron xizmatlar, virtual reallik, to‘rtburchak tarvuzlar, tuproqsiz hosil olish... Bularningbarchasi inson tasavvuri, tafakkuri mahsuli. Bugun biz uchun odatiy tuyulgan kitob, musiqa, bino, samolyot, hatto lampalar ham qachonlar orzu va tasavvurda bo‘lgan, keyinchalik aql-idrok samarasi o‘laroq yaratilgan.
G‘ildirakning kashf etilishidan boshlangan yaratuvchanlik namunalari bugun koinotda kezib yuribdi. Innovatsiyalar kundalik turmushimizda qulayliklar yaratadi, og‘irimizni yengil, uzog‘imizni yaqin qiladi. Shu tarzda kreativlik taraqqiyotning ajralmas bo‘lagiga aylangan. Barcha sohada ijodiy fikrlovchi mutaxassislarga talab katta. Dunyoga mashhur dasturiy mahsulotlar, mobil telefonlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalar mutaxassislaridan har kuni yangi g‘oya so‘raladi. Mehnat bozorida kreativ fikrlovchi mutaxassislarga talab oshib borayotgan ekan, ta’lim jarayonida o‘quvchi-talabalarning noodatiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish, rivojlantirish dolzarb vazifadir. Haligacha ta’lim tizimida ko‘plab yondashuv va metodlar ijodiy fikrlash emas, talqin va tahlilga, ya’ni berilgan ma’lumotnitushunib, to‘g‘ri yetkazishga, nari borsa, bir necha axborotni umumiylashtirib, xulosa chiqara olishga yo‘naltirilgan.
Xo‘sh, ta’lim oluvchilarni qanday qilib kreativ fikrlashga o‘rgatish mumkin?
Innovatsiya yaratish uchun tafakkurda qanday o‘zgarishlar kechishi lozim?
Tasavvur bilimdan muhim(mi?)
Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirish uchun dastlab bu tushunchaning mazmunini bilish lozim. Kreativlik inglizcha “create”dan olingan bo‘lib, yaratish ma’nosini bildiradi. Kreativlik deganda insonning yangilik yaratish, muammolarni yechishga qaratilgan ijodiy qobiliyati tushuniladi. Uning tagzamirida originallik, amaliylik, noodatiylik va erkinlik yotadi. Shuningdek, kreativ fikrlash muayyan masala yuzasidan har tomonlama fikrlash, bir nuqtaga turli rakursdan yondashishni anglatadi.
Kreativlik shaxsni rivojlantiruvchi kategoriyasifatida inson tafakkuri, ma’naviyatining ajralmas qismi hisoblanadi, u shaxs ega bo‘lgan bilimlarning ko‘pqirrali ekanligida emas, balki yangi g‘oyalarga intilish, o‘rnatilgan stereotiplarni isloh qilish va o‘zgartirishda, hayotiy muammolarni yechish jarayonida kutilmagan va noodatiy qarorlar chiqarishda namoyon bo‘ladi. Ya’ni, berilgan bilimlarni takrorlash orqali kreativlikka erishib bo‘lmaydi, ijodiy fikrlash jarayonida yangi fikr, yangi g‘oyaning paydo bo‘lishi asosiy shartdir. Masalan, ingliz tilida so‘zlarni yodlab, grammatika qoidalarini “suv qilib ichib yuborgan” bo‘lsangiz ham, insho yozolmasangiz, barchasi bekor. Shuning uchun kreativ fikrlash jarayonida tasavvur muhim rol o‘ynaydi. Albert Eynshteyn “Tasavvur — bilimdan muhim” deganida aynan mana shu jihatni nazarda tutgan. Ko‘pincha noodatiy fikrlar, yechimlar kutilmaganda inson xayoliga keladi. Buning uchun, avvalo, fikrlash jarayonidagi bir xillikka, odatiylikka barham berilishi lozim.
Qoliplardanvoz kechamiz
Inson miyasi o‘z ishini “yengillashtirish”, “qulaylashtirish” uchun shablon va stereotiplardan foydalanadi. Stereotiplar shu paytgacha ma’lum bo‘lgan va umumqabul qilingan fikrlardir. Ular asosida fikrlash bizga hech qanday yangi g‘oya bermaydi. Qoliplarning yuzaga kelishida jamiyatda ustuvor bo‘lgan ijtimoiy fikr, mediamahsulotlarda taqdim etilayotgan shakl va ko‘rinishlar ham yetakchi o‘rin tutadi. Inson ommadan ajrab qolmaslik nuqtayi nazaridan hammaning fikriga qo‘shiladi. Qolaversa, “oqim bo‘ylab suzish” mustaqil fikrlashdan ko‘ra oson tuyuladi. Stereotiplar orqali fikrlaganda muayyan mavzu bo‘yicha inson ongiga “so‘rov” berilganida odatiy ma’lumot va mulohazalar yuzaga keladi. Masalan, “yangi yil” deganda to‘kin dasturxon, reklamadan tushmaydigan gazli ichimliklar, archa va hokazolarni tasavvur qilish, bobo obrazida qo‘lida hassa tutgan, ko‘zoynakli cholni ko‘rish qolip asosida fikrlashning ko‘rinishi. Kreativ fikrlovchi insonlar odatiy manzaralardan o‘zgacharoq tasvirlarni ham tasavvur qilib, hech kim ilg‘amagan jihatlarni payqaydi, yangilik yaratoladi.
Engajablanarli jihati, ta’lim-tarbiya jarayoni ham bolalarni bir xil fikrlashga o‘rgatib qo‘yarkan. Mashhur ixtirochi va kashfiyotchilarning aynan maktabdagi ta’lim jarayonidagi bir xillikka ko‘nikolmagani, qoliplarga sig‘maganini ko‘rish mumkin. Masalan, Albert Eynshteynning maktabdan haydalishi yoki Dmitriy
Mendeleyevning kimyo fanidan “uch” olgani bunga misol bo‘ladi.
Ken Robinson tomonidan tayyorlangan va YouTube saytida 5 million marta tomosha qilingan “Maktab kreativlikni barbod etyaptimi?” nomli videolavhada ham shu xususida so‘z boradi. Harf o‘rganish jarayonidayoq bolalarning belgilangan chiziqlar bo‘ylab yozishi, topshiriqlarni bajarishda namunalar orqali ishlashi, adabiyot darslarida asarni qanday tushunish kerakligi to‘g‘risida ma’lumotlar berilishi, larning yaxshi bajaruvchilarni yaxshi baholashi natijasida bolalar qoliplar doirasida fikrlay boshlaydi. Oqibatda ko‘plab yoshlar topshiriq berilsa, namuna bormi, deb so‘raydigan holga kelgan. Bu oldin mavjud bo‘lgan modellar asosida ishlashga o‘rganib qolish natijasi. Bunday vaziyatni bartaraf etish uchun o‘quv jarayonida ijodkorlik sifatlarini tarbiyalashga ahamiyat qaratilishi maqsadga muvofiq.
Masalan, o‘quvchilarga “Sizga bir kunda 86400 AQSh dollari berilsa, uni nimalarga sarflagan bo‘lardingiz?” kabi noodatiy savollar berilishi mumkin. Bu savol o‘quvchining topqirlik, bilag‘onlik, ijodkorlik, masalaga turli nuqtayi nazardan qaray olish, yashirin jihatlarni ochish kabi xislatlarini rivojlantiradi. Sababi, 86 400 bir kundagi soniyalar miqdorini anglatadi. Savol orqali o‘quvchiga harbir soniya qimmati anglatiladi, uni behuda sarflamaslik uqtiriladi. Agar o‘quvchi savol tagidagi mohiyatni anglamasa, unda kreativ va evrestik sifatlar past hisoblanadi.
Qolip va stereotiplar asosida fikrlashning bir necha ko‘rinishlari bor. Masalan, qutbli tafakkur — hamma narsani ikki shaklda — yaxshi yoki yomon deb qabul qilish, dunyoni oq va qora rangda ko‘rishdir. Aslida, yaxshi yoki yomon narsaning o‘zi mavjud emas, uni fikrlarimiz shundayga aylantiradi. Har bir holat va jarayonning ijobiy hamda salbiy jihatlari bor. Bir tomonlama yondashuv, asoslanmagan xulosalar ham stereotiplar asosida fikrlashning ko‘rinishlaridir.
Ijodkorlikni yuzaga keltirish uchun stereotiplarning ongosti darajasida ijoddan cheklovchi funksiya, shablonlardagi to‘siqni anglash, qoliplardan voz kechish zarur. Kumir, brend va modaga ergashish mustaqil fikr kushandasi hisoblanadi. Kiyinish, o‘zini tutish, kasb tanlash, hatto fikrlashdagi taqlid bunyodkorlik faoliyatidan cheklashi mumkin. Shuning uchun nega aynan shu kiyimni tanladim, nima uchunshu ichimlikni xarid qilyapman, deb OAV, reklama orqali inson ongiga majburan singdirilayotgan ta’sirlardan voz kechish mustaqil qaror qabul qilishga, media qurshovidan chiqishga sabab bo‘ladi.
Mashqlar
Tomas Edison “Kreativlik — g‘ayriixtiyoriy jarayon”, deydi. Lekin har kuni ko‘plab mutaxassislar muammolarga noodatiy yechim topishga zaruriyat sezadi. Ular mana shu g‘ayriixtiyoriy jarayonni ixtiyoriylashtirishi mumkinmi? Tabiatda yangi fikrlarni yuzaga keltiruvchi “sehrli tayoqcha” yo‘q, biroq har qanday mutaxassisning kreativ o‘ylashiga ko‘maklashadigan ko‘plab usullar mavjud. Buning uchun ijodiy fikrlashga vaqt ajratish, ijodiy salohiyatni anglash lozim. Jorj Bernard Shou hazillashib shunday deydi: “Ko‘pchilik yiliga ikki-uch marta o‘ylaydi. Mening butun dunyoga mashhurligim sababi — haftada bir yoki ikki marta o‘ylaganim”. Demak, xayolga kelgan yangi fikrlarni e’tiborsiz qoldirmaslik, o‘ylash uchun imkon yaratish muhim.
Ijodkorlik chegarasini belgilang. Muammoli masalaga duch kelgan paytingizda ijodkorlik chegaralarini belgilang. O‘zingizdan “Eng oddiy yechim nimada?” deb so‘rang. Keyin “muammoni hal qilishning aql bovar qilmas varianti”ni tasavvur qiling. Oddiy va hayratlanarli yechim o‘rtasida sizga ijodiy maydon paydo bo‘ldi. Endi yangi g‘oya mavhum emas, uning chegaralari mavjud. Bu ijod jarayonidagi psixologik bosimni yengillashtiradi.
“Olti shlyapa” usuli. Edvard de Bono taklif etgan “Olti rangli shlyapa usuli”da biror mavzu tanlanadi. Navbatma-navbat shapkalar kiyiladi: oq — diqqat bilan, hech qanday emotsiyasiz barcha faktlar tekshiriladi; qora — kamchiliklar aniqlanadi; sariq
— mavjud holat tahlil etiladi; yashil — yana yangi bir necha g‘oyalar qo‘shiladi; qizil — emotsionalmunosabat bildiriladi; ko‘k — ish xotimalanadi. Masalan, ta’lim tizimiga oid qonunchilikni takomillashtirish mavzusi ko‘rilayotgan bo‘lsa, mavjud qonunchilik o‘rganiladi, kamchilik va bo‘shliqlar aniqlanadi. Qonuniy me’yorlarning real holat bilan mosligi yoki qarama-qarshiligi o‘rganiladi. Ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiluvchi takliflar beriladi, ular amalga oshsa, qanday samara berishi izohlanadi. Taklif loyiha shaklida rasmiylashtiriladi.
Uolt Disneyning kreativ fikrlash nazariyasi. Uolt Disney ko‘ngilochar sohada o‘z sanoatini yaratgan, animatsion multfilmlari bilan butun dunyoga tanilgan shaxs. U dunyoga mashhur personajlarini yaratishda kreativlikning uch fazasi — xayolparast, realist, tanqidchi obrazidan foydalanadi. Ya’ni, xayolparast rolida hech qanday chegarasiz xayol suradi, fantaziya yaratadi. Bu jarayonda u Baxning
“Tokkata, fuga re minar” musiqasini eshitishini aytgan. Xayolida obrazlar yaratilgandan keyin uni reallik bilan uyg‘unlashtiradi. Personaj qanday harakatlanadi, qanday gapiradi — barchasini konstruktor sifatida jonlantiradi, reallashtiradi.
Shundan keyin xayolparast va realist ishini tanqidchi ko‘rib chiqadi. Tanqidchi “filtr” vazifasini bajaradi. Uolt Disneyning yutug‘i xayolparast, realist, tanqidchini bitta shaxsda jamlay olganidir. Odatiy fikrlovchilarda ularning bittasi ustuvorlik qiladi.
Tasodiflarga befarq bo‘lmang. Juda ko‘plab ixtirolar favqulodda va tasodifiy holatlarda amalga oshirilgan. Ya’ni, taqdirning o‘zi insonga nozik ishoralar beradi. Bu Isaak Nyutonningboshiga tushgan olma, antibiotikni kashf etgan olim Aleksandr
Flemingning yuvilmay qolib, mog‘orlagan laboratoriya idishlari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan narsalarni bog‘lash. Mobil telefon va kompyuter imkoniyatlarini birlashtirish orqali planshet, yuk mashinasiga antenna o‘rnatilib ko‘chma stansiya, qayiqqa osib qo‘yilgan mato tufayli yelkanli kemalar paydo bo‘lgan. Shotlandiyalik shifokor J.Danlopning o‘g‘li tosh yo‘ldan velosipedda yurib qiynalar edi. Danlop bog‘ini shlang bilan sug‘ora turib, uning yengil prujinasimon sakrashiga e’tibor berdi. Natijada birinchi bo‘lib shinani kashf etdi.
Shuningdek, kreativlikning mikro va makrosignallarini anglash, uning inson fiziologiyasi bilan bog‘liq jihatlari, ya’ni qanday holatlarda inson xayoliga yangi fikrlar kelishini bilish ham muhimdir.

Tayanch so’zlar: nostandart tafakkur, noodatiy fikrlar, mantiqiy fikrlash, ijodiy fikrlash, kreativ fikrlash, noodatiy fikrlash usullari

5-mavzu. “Vertical Thinking” (Vertikal fikrlash) va “Lateral Thinking”(Lateral fikrlash)
Reja:
5.1. Vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) ta’riflari.
5.2. VF va LF ning ahamiyati.
5.3. VF va LF ning xususiyatlari.

Mavzuni o’zlashtirish jarayonida talaba:

• 
  
  vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF), ularning mazmun-mohiyati, shuningdek ularning o’ziga xos xususiyatlari haqida tasavvur va bilimga;
  
• 
  
  vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) usullaridan foydalanish va jarayonda faol ishtirok etish, VF va LF ni tashkil etish qoidalarini tahlil qilish ko’nikmalariga;
  
• 
  
  muammoni hal qilishda VF va LFni samarali qo’llash, asosiy qoidalarga rioya qilgan VF va LFni tashkil etish, muammo va vaziyatga qarab VF yoki LFni turini tanlash, samarali usullardan foydalanish malakasiga ega bo’ladi.
  

5.1. Vertikal fikrlash (VF) va lateral fikrlash (LF) ta’riflari

Vertikal fikrlash - bu odatda tanlangan, analitik va ketma-ket bo’lishni o’z ichiga olgan muammolarga yondashuv turi. Buni lateral fikrlashga qarama-qarshi deb aytish mumkin edi.7 Vertikal tafakkur ongsiz va ong ostidagi jarayonlar orqali qo’shimcha sezgi, tavakkal qilish va tasavvurni ishlatishni o’z ichiga olgan lateral fikrlashdan farqli o’laroq, ma’lumot olish yoki qaror qabul qilish uchun oqilona baholash orqali ko’proq ongli yondashuvdan iborat. Fikrlashning bunday turi odamlarni muammoni echishda ketma-ket yondashishga undaydi, bu erda ijodiy va ko’p yo’nalishli javob beparvo deb topiladi. Vertikal mutafakkirlar muvaffaqiyatsizlikka yoki qarama-qarshi fikrlashga yo’l qo’ymaslik uchun tashqi ma’lumotlar va dalillarga tayanishni afzal ko’rishadi.
Muammolarni hal qilish usuli sifatida “vertikal fikrlash” tushunchasi birinchi marta Edvard de Bono tomonidan kiritilgan va uni 1970 yilda “Lateral Thinking: Creativity Step by Step” nomli nashridan boshlab topish mumkin. Kitobda vertikal fikrlash kontseptsiyasi “tanqidiy fikrlash” bilan juda ko’p o’xshashliklarga ega ekanligini ko’rish mumkin. De Bono o’z matnida bu ikki tushunchani ajratib turuvchi asosiy omil tanqidiy fikrlash faqat aql bilan o’ylashni o’z ichiga oladi, vertikal fikrlash esa shaxsdan muammo yechimini topishda tartibni qo’llashni talab qiladi, deb tushuntiradi.8
Vertikal fikrlashda tanlangan, faqat harakatlanadigan aniq yo’nalish bo’yicha, shuningdek ketma-ketlikda harakat qilinadi.
Lateral (yon tomondan) fikrlash - bu darhol aniq bo’lmagan fikrlash orqali bilvosita va ijodiy yondashuv yordamida muammolarni hal qilish uslubi. Unga faqat an’anaviy bosqichma-bosqich mantiq yordamida erishib bo’lmaydigan g’oyalar kiradi. Bu atama birinchi marta 1967 yilda Edvard de Bono tomonidan “Lateral Thinking Use” kitobida ishlatilgan. De Bono Sulaymon Hukmini lateral fikrlashga misol qilib keltiradi, bu yerda shoh Sulaymon bolaning ota-onasi to’g’risidagi nizoni bolani yarmini kesishga chaqirib, o’z qarorini ushbu buyruq qabul qilgan reaksiyalarga qarab hal qiladi.9
5.1-rasm. Vertikal fikrlashning mohiyati10
Edvard de Bono, shuningdek, yonma-yon fikrlashni hazil bilan bog’laydi, chunki tanish naqshdan yangisini kutilmagan uslubga o’tkazish borligini ta’kidlaydi. Aynan mana shu ajablanib, kulgi va yangi tushunchalarni vujudga keltiradi, bu dastlab aniq bo’lmagan boshqa fikr uslubini ko’rish qobiliyatini osonlashtiradi. De Bononing fikriga ko’ra, lateral fikrlash ijodkorlikning “vertikal” mantiq, muammolarni hal qilishning klassik usuli sifatida standart idrok etishdan ataylab uzoqlashadi.
Lateral fikrlash muammolarni bilvosita va ijodiy yondashuv orqali hal qilish, darhol aniq bo’lmagan fikrlash va faqat an’anaviy bosqichma-bosqich mantiq yordamida erishib bo’lmaydigan g’oyalarni o’z ichiga oladi.

5.2-rasm. Lateral fikrlashning mohiyati11

Lateral fikrlashni tanqidiy fikrlashdan farqlash kerak. Tanqidiy fikrlash, birinchi navbatda, xulosalarning haqiqiy qiymatini baholash va xatolarni izlash bilan bog’liq bo’lsa, lateral fikrlash xulosalar va g’oyalarning “harakat qiymati”ga ko’proq e’tibor beradi. Inson ma’lum bir g’oyadan yangi g’oyalarga o’tish uchun lateral fikrlashni qo’llaydi.
5.2. VF va LF ning ahamiyati.
Vertikal fikrlashning maqsadi ham muammoga bitta jiddiy javobni berishdir. Vertikal fikrlash, javob allaqachon mavjud bo’lgan va ketma-ket vositalar yordamida tushuntirilishi kerak bo’lgan jarayonlarda ko’proq qo’llaniladi. Shu nuqtai nazardan, vertikal fikrlash orqali olingan javob, shaxs uchun mavjud bo’lgan ma’lumotlarni ko’rib chiqishda ko’pincha “eng to’g’ri” deb hisoblanadi.12 Bono talqiniga kelsak, shaxslar yagona fikrlash uslubiga rioya qilishlari shart emas, aksincha ikkalasini sintez qilish yo’li bilan yechimlar hosil qilishadi. Amaldagi fikrlash uslubi jihatidan har xil shaxslar har xil imtiyozlarga ega bo’lishiga qaramay, har ikkalasining muvozanati odatda har qanday muammoga yechim topishda eng maqbul deb hisoblanadi.
Deyarli har qanday “fikrlash uslubi”ning yondashuvlari cheksiz tuyulishi mumkin, chunki odamlar bunday fikrlash usullarini deyarli har qanday jarayonlarda qo’llashlari mumkin. Biroq, vertikal fikrlashni yaratish, yoshligidanoq odamlarda tanqidiy fikrlashga undovchi vosita bo’lib xizmat qilishi kerak. “Olti fikrlovchi shlyapa” singari unchalik mashhur bo’lmasa-da, bu holda de Bononing asarlari yana o’qituvchilarga akademik sharoitda yordam berish vositasi sifatida qaralishi mumkin. De Bono rivojlanayotgan yosh toifasiga kirgan shaxslar uchun tanqidiy fikrlash konsepsiyasini tan olish juda muhim deb hisoblagan. Biroq, bu muammolarni hal qilishda ijodkorlikdan foydalanishni rad etish uchun emas, aksincha ikkalasining ham muvozanatini tasdiqlash edi. De Bononing asarlari “Vaziyat jumbog’i”ni ishlab chiqqan Pol Sloan tomonidan yanada kengaytirildi.
“Vaziyat jumboq”lari - bu har bir savolga bir nechta mumkin bo'lgan javoblarga ega bo’lgan, shuningdek eng to’g’ri bo’lgan jumboqlarning bir qatori. O’yin o’ynayotgan bolalar nafaqat eng to’g’ri javobni to’g’ri tanlagani uchun, balki boshqa javoblarni aniqlagani uchun ham mukofotlanadi. Ushbu usul yordamida shaxsning yonma-yon va vertikal fikrlash qobiliyatlari bir vaqtning o’zida rivojlanadi, shuningdek o’qituvchilarga bolaning qaysi “mutafakkir” turiga mos kelishini baholashga imkon beradi. Bolaning fikrlash uslubini farqlash va tasniflash o’qituvchilar uchun rivojlanish haqida gap ketganda juda muhimdir. Shu sababli, de Bonodan kelib chiqadigan tushunchalarning amaliy qo’llanilishi akademik sharoitda ulkan progressiv ta’sirga ega.
Shunday qilib, ketma-ket fikrlash qobiliyati (bu holda vertikal fikrlash deb tasniflanadi) bu shaxs bilan rezonanslasha boshlaydigan tushunchadir. Odatda shaxslar o’zlarini vertikal yoki keyinroq bo'lgan yagona fikrlash usuli bilan bog’lashganligi sababli, Pol Sloan bunday vaziyat jumboqlarini yoshligida kiritishni taklif qiladi. Bu, aks holda shaxsga qulay bo’lmaydi deb o’ylaydigan fikrni rag’batlantirishga yordam beradi deyilgan.13
Lateral fikrlash – bu jarayonlar to’plami.
fikrlash vositalarining to’rtta asosiy toifalari:
• sizning fikrlash tarzingizni odatdagi yo’llaridan xalos qiladigan g’oyalarni yaratadigan vositalar;
• yangi g’oyalarni izlashda ongingizni yangi imkoniyatlar uchun ochadigan vositalar;
• qiymatni maksimal darajaga ko’tarishga yordam beradigan jamlovchi vositalar;
• yovvoyi g’oyalarni yaratish va ularni haqiqiy dunyo cheklovlari, resurslari va qo’llab-quvvatlashiga moslashtirish orqali ijod jarayonini asoslaydigan vositalar.
Muammoni hal qilish. Agar biror narsa muammo tug’dirsa, vaziyatning ishlashi yoki holati kamayadi. Muammoni hal qilish muammoga nima sabab bo’lganini aniqlash va keyin uni hal qilish yo’llarini aniqlash bilan shug’ullanadi. Maqsad - vaziyatni kerakli joyga yetkazish. Masalan, ishlab chiqarish liniyasi soatiga 1000 ta mahsulotni ishlash tezligiga ega. To’satdan, ish tezligi soatiga 800 ta mahsulotga tushadi. Nima uchun bu sodir bo'lganligi haqida g’oyalar va ishlab chiqarish liniyasini ta’mirlash uchun ishchilarga ish haqini oshirish kabi yechimlarni o’ylash kerak. Muhandislik talabalarining juda ochiq savollarga javob berish qobiliyatlarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ko’proq lateral fikrlaydigan talabalar muammolarni ancha tezroq va aniqroq yechishga qodir.
5.3. VF va LF ning xususiyatlari.
Vertikal va laetral fikrlash bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar fikrlash jarayonida alohida ahamiyatga ega va ular fikrlash jarayoni samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Vertikal fikrlash xususiyatlari:

• 
  
  qaytadan faol fikrlash;
  
• 
  
  tizimlashtirilgan: ketma-ket yondashishni rag’batlantiradi;
  
• 
  
  mantiqiy yondashuvni hisobga oladi;
  
• 
  
  ehtimol eng yuqori yo’lni tutadi;
  
• 
  
  g’oyalar bo’yicha tahlil;
  
• 
  
  har bir qadamda albatta to’g’ri bo’lishi kerak;
  
• 
  
  aralash va ahamiyatsiz bo’lgan narsalarni chiqarib tashlaydi;
  
• 
  
  yaxshi tahlil qilingan, ammo qarorni qabul qilish qiyin;
  
• 
  
  umidvor bo'lganini topmaguncha, turli xil yondashuvlar ko'rinishi mumkin.
  

Vertikal fikrlashning o’ziga xos jihatlari:

• 
  
  yechimga o’tish uchun ma’lumotni o’zi uchun ishlatadi;
  
• 
  
  har bir javob dalilga muhtoj;
  
• 
  
  osonlikcha chalg’imaydi;
  
• 
  
  nima to’g’ri va noto’g’ri ekanligini baholashga qaratilgan.
  

Vertikal fikrlashning o’ziga xos namunasi:
Bir kuni siz do’stlaringiz bilan tennis o’ynagansiz, uyga borganingizda juda chanqadingiz. Siz oshxonaga kirdingiz va muzlatgichdan bir shisha ichimlik suvini oldingiz. Biroq, siz ochqichni topa olmadingiz. Yechimlar shishani qanday ochishga qaratilgan. Bunday yechimlar narsalarni ochish usullari bo’yicha ma’lum nazariyalar, bilim va tajribalarni qayta ishlash natijasidir. Shuning uchun, ushbu yechimlar guruhi vertikal fikrlashdan kelib chiqadi.
Ehtimoliy yechimlar quyidagicha:

• 
  
  tish bilan shishani ochish;
  
• 
  
  shishani stol yoki devorning chekkasi bilan ochish;
  
• 
  
  ochqichni boshqalardan olib turish;
  
• 
  
  shishani muzxonaga qo’yish. Soda muzlatilganda kengayadi, kengaygan soda tomonidan hosil bo’ladigan bosim shishani ochishga majbur qilishi mumkin;
  
• 
  
  shishani sindirish
  
• 
  
  boshqalar.
  

Vertikal fikrlash bo’yicha umumiy xulosa:
Vertikal fikrlash to’g’ridan-to’g’ri muammolarni hal qilishda innovatsion jarayonni topish va qabul qilish uchun zarur bo’lgan yangi narsalardan mahrum qiladi. Bu har qanday yangi g’oyalarni yaratishga yordam bermaydi, chunki muammoga cheklangan yondashuvni izlaydi. Shunday qilib, vertikal fikrlash har qadamda tafsilotlardan foydalanishga yordam beradi. Agar ma’lumot bo’lmasa, boshqa choralar ko’rish mumkin emas. Shuning uchun, biz bitta yo’nalishni faqatgina ushbu muammoni hal qilish yondashuviga bog’liq deb o’ylamaymiz, ayniqsa muammo hal etilmaydigan ko’rinishda bo’lsa.
Lateral fikrlash xususiyatlari:

• 
  
  g’oyalarni yaratish, maqsadga alternativalarni topishga qaratilgan;
  
• 
  
  turli xil imkoniyatlarni topishdan manfaatdor. Baholash yoki qaror qabul qilishdan manfaatdor;
  
• 
  
  g’oyani himoya qilishni yoqtirmaydi, hatto u haqiqat bo’lsa ham. Ushbu g’oya hali ham takomillashtirilmagan deb taxmin qilinadi;
  
• 
  
  yaxshi g’oya yaratish imkoniyatiga ega bo’lish uchun bunday yaxshi g’oyani topishga qiziqish bildiradi;
  
• 
  
  hech qachon hukm qilinmaydi. Qat’iylikni noto’g’ri deb hisoblaydi.
  
• 
  
  lateral fikrlash ongning axborotlar bilan muomalasi bilan bevosita bog’liqdir;
  
• 
  
  qadimgi g’oyalar, yangi g’oyalar va tushunchalarni yaratish turlarini o’zgartirish yoki konsepsiya qamoqxonalaridan chiqish bilan bog'liq
  
• 
  
  kreativlik bilan chambarchas bog’liq. Garchi ijodkorlik ko’pincha natija tavsifiga ega bo’lsa-da, lateral fikrlash jarayonning tavsifidir.
  

Lateral fikrlashning o’ziga xos jihatlari:

• 
  
  konvensiyalar va qoidalarni chetlab o’tib, tezda, agar kerak bo’lsa yon tomondan o’ylash imkoniyati;
  
• 
  
  yangi g’oyalarni amalga oshirishga imkon beradi;
  
• 
  
  buning bir usuli sifatida ikkita tasodifiy, o’zaro bog’liq bo’lmagan g’oyalarni qabul qilish va yangi narsalarni yaratish uchun ularni birlashtirishdir;
  
• 
  
  narsalarni boshqacha aldashga va mumkin bo’lmagan aloqani o’rnatishga qodir, bu bizni muammolarni hal qilishning yangi uslubiga olib boradi;
  
• 
  
  yangi fikrlash jarayonini sinab ko’rishga tayyor bo’lib, bizning fikrlarimiz yaratuvchan bo’ladi.
  

Lateral fikrlashning o’ziga xos namunasi:
Bir kuni siz do’stlaringiz bilan tennis o’ynadingiz, uyga kelganingizda juda chanqadingiz. Siz oshxonaga kirdingiz va muzlatgichdan bir shisha ichimlik suvini oldingiz. Biroq, siz ochqichni topa olmadingiz. Yechimlar chanqoqni qanday qondirishga qaratilgan. Bunday yechimlar ehtiyojni qondirish bo’yicha ma’lum nazariyalar, bilim va tajribalarni qayta ishlash natijasidir. Siz ehtiyojni qondirishga turli yo’nalishlarda hujum qila boshlaysiz. Shuning uchun ushbu yechimlar guruhi lateral fikrlash natijasida hosil bo'ladi.
Ehtimoliy yechimlar quyidagicha:

• 
  
  boshqa biron narsani iching, masalan oddiy jo’mrakdan oqayotgan suv;
  
• 
  
  do’kondan ichimlik sotib oling
  
• 
  
  o’rniga bir oz meva bor
  
• 
  
  uyda boshqa ichimliklarni qidirishni davom eting
  
• 
  
  boshqalar.
  

Lateral fikrlash bo’yicha umumiy xulosa:
Noan’anaviy usullar yoki odatda mantiqiy fikrlash e’tiborsiz qoldiradigan elementlar orqali hal qilinmaydigan muammoni hal qilishga intiladigan fikrlash usuli. Tez o’zgaruvchan tendensiyalar, qattiq raqobat va byudjetga qaramasdan mo’jizalar yaratish zarurati bilan duch kelganingizda, siz lateral fikrlashingiz kerak. Ilg’or g’oyalarni ishlab chiqish omad yoki majburlash kabi harakatlarning natijasi bo’lishi shart emas. Lateral fikrlash, shuningdek, kundalik muammolardan tashqarida strategik rejalashtirish va noodatiy yondashuv orqali fikrlashga yordam beradi.
6-mavzu. Kreativlikning “4 P” modeli
Reja:
6.1. Ijodkorlikning “4 P” modeli tarkibi.
6.2. Ijodkor inson xislatlari.
6.3. Ijodiy jarayonning xususiyatlari.
6.4. Ijodiy bosimning o‘ziga xos xususiyatlari.
6.5. Ijodiy mahsulotning xususiyatlari.

Mavzuni o‘zlashtirish jarayonida talaba:

 kreativlik (ijodkorlik)ning “4P” modeli va uning ahamiyati, tarkibi, uning elementlari haqida tasavvur va bilimga;
 “4 P” modeli elementlarini ajratish, ularning o’ziga xos xususiyatlarini anglash, ijodkor inson xislatlarini farqlay olish, ijodiy mahsulotni aniqlash ko‘nikmalariga;
 hayot va faoliyatda “4 P” modeli elementlarini qo’llash, ijdokor shaxs sifatida shakllanish va bunday shaxslar bilan ishlash, ijodiy mahsulotlar yaratish va ulardan foydalanish malakasiga ega bo‘ladi.
6.1. Ijodkorlikning “4 P” modeli tarkibi
Tarix davomida ijod (kreativlik) madaniy va texnologik evolyutsiya uchun muhim omil bo’lib kelgan. Rassomlar, yozuvchilar, musiqachilar, olimlar, ixtirochilar va boshqalar o’zlarining ijodlarini individual ravishda va boshqalar bilan hamkorlikda mashq qildilar. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy muhitga qarab, turli jamiyatlarda ijodkorlik ma’lum davrlarda nishonlanib kelinayotgan va boshqalar davrida bo’g’ilib ketgan. Odamlarning uzoq tarixini va ularning ijodini hisobga olgan holda, ijodkorlik tadqiqotlari nisbatan yosh intizomdir. Ijodkorlik hammamizda bo’lsa ham, faqat so’nggi ikki asr davomida psixologlar va boshqa ijtimoiy olimlar ijod nima ekanligini va qayerda va qanday sodir bo’lishini batafsilroq o’rganishga kirishdilar.
Ijodkorlik (kreativlik) - bu aksariyat tashkilotlar rivojlantirishni maqsad qilgan nomoddiy xususiyatdir. Tashkilotni muvaffaqiyat qozonishiga olib keladigan narsalarning aksariyati - innovatsiyalarni rivojlantirish qobiliyati, ajoyib iste’dod va yetakchilikni rivojlantirish va brendning yuqori darajadagi tan olinishi - uning ijodiy odamlari, dunyoqarashi, amaliyoti va madaniyati ta’sir qiladi.
Ijodkorlik (kreativlik) nazariyalari turli omillarga e’tiborni qaratgan. Dominant omillar 4P sifatida belgilanadi - shaxs, jarayon, mahsulot va bosim.
6.1-rasm. Kreativlikning “4 P” modeli tarkibi


Shaxs
Shaxs har qanday ijodiy ishning markazida. Mahsulotni yaratish uchun ular o’z mahoratlari, atrof-muhit (yoki bosim), ijodiy qobiliyatlari va motivatsiyasidan foydalanadilar. Shaxsning ijodiy qobiliyatlarini o’lchash oson emas. Ammo ular o’lchovlidir. Biror kishining afzalliklari adapter (moslashuvchi)dan innovatorgacha o’lchanadi.

Yigirmanchi asrning boshlarida ko’plab olimlar inson ijod bilan tug’ilgan yoki tug’ilmagan deb ishonishgan. Tadqiqot ijodga ijodkor shaxs nuqtai nazaridan qaradi. Psixologlar o’zlarini ijodiy deb bilgan shaxslar tomonidan ifoda etilgan individual ijodkorlikka e’tibor qaratdilar va ushbu odamlarning har qanday o’ziga xos xususiyatlarini qayd etdilar.
Jarayon
Jarayon deganda shaxs tomonidan mahsulotni ishlab chiqishda foydalaniladigan jarayon tushuniladi. Iltimos, e’tibor bering, bu jarayon metodologiyani emas, balki fikrlash jarayonini anglatadi. Bu muammoni hal qilishga yoki yangi yechim yaratishga harakat qilayotganidagi odamning fikrlash yo’li.
Masalan, amerikalik psixolog J.P.Guilford ijodiy izlanishlarning muhim hissalaridan biri bo’lgan shaxsiy, motivatsion va temperamentli xususiyatlarni, shuningdek, juda ijodiy shaxslarning kelib chiqishi va ish uslublarini tahlil qiladigan shaxsga yo’naltirilgan asos yaratdi. Guilford ijodkorlik tavsifini g’oyalarni asl, ravon, egiluvchan va puxta usullar bilan boshqarish qobiliyatiga asoslangan.
Uning ijodkorlikning an’anaviy yondoshuvi ijodni ijodkorlar tomonidan amalga oshiriladigan narsa deb taxmin qilishga asoslanadi. Ijodiy qobiliyatlar aholi o’rtasida teng ravishda taqsimlanganligi sababli, tadqiqotchilar odamning motivatsion va temperament omillari tufayli ijodiy ishlarni bajarishini o’rganishi mumkin.
Insonning o’lchovidan tashqari, ijodkorlikni tekshirishda jarayonning o’lchovi e’tiborga loyiqdir. Eng qadimiy jarayon modellaridan biri ingliz ijtimoiy psixologi Grem Uollas tomonidan ishlab chiqilgan. U ma’lum bir jarayonni qo’llaganida odamlar o’zlarining
qobiliyatlarini yaxshilashlari mumkinligini aniqladilar. 1926 yilda Uollas ketma-ket modeldagi to’rt bosqichni ajratib oldi va “Uollasning to’rt bosqichli ijodiy jarayoni” nomi bilan mashhur bo'lgan jarayonni ishlab chiqdi.
1) tayyorgarlik bosqichi aniq muammoni oldindan tahlil qilish, muammoni aniqlash va o’rnatish bilan bog’liq, ta’lim, analitik ko’nikmalar va muammoga oid bilimlarga asoslangan ongli ish;
2) aql birlashmalar poyezdlarini shakllantirib, ongsiz ravishda muammo ustida ishlashni davom ettiradigan inkubatsiya bosqichi;
3) yoritish bosqichiga umidvor g’oya to’satdan ma’rifat singari ongli ongni bosib o’tganda erishiladi, ammo bu tashqi bosqichdagi to’siqlar yoki paydo bo’layotgan g’oyani shoshilish orqali osongina bezovta qiladigan nozik bosqichdir;
4) g’oyani yanada rivojlantirish, baholash va takomillashtirishni yakuniy tekshirish bosqichi.
Mahsulot
Mahsulot shaxs tomonidan quriladi va kreativ (ijodiy) jarayon natijasidir. Bu yangilik hisoblanadi. Mahsulot, ehtimol, kreativlik sohasida eng kam o’rganilgan omil. Ular, odatda, jarayon va shaxsning natijasi sifatida qaraladi. Shuningdek, kreativlik mahsulotining aniq ta’rifi bo'yicha bahs-munozaralar mavjud. Amaldagi tajriba shuni ko’rsatadiki, mahsulot yangi va foydali bo’lishi kerak. Buni aniqlash uchun har bir tashkilot ekspertlar guruhi asosida qarorlar qabul qilinadigan o’zlarining kelishgan model uslublarini o’rnatadilar.
Ijodkorlik tadqiqotidagi mahsulot ma’lum bir intizom yoki sohada faoliyat yoki ishlab chiqarishning yakuniy natijasini anglatadi. Ushbu sohadagi mutaxassislar odatda ushbu ishlanma va mahsulotlarni baholashlari mumkin. Ko’pgina tadqiqotchilar ijodkorlik reklama muvaffaqiyatining eng muhim elementi ekanligi haqida kelishib oladilar. Reklama va marketing kommunikatsiyalari sohasida mahsulotning tarkibiy qismi reklama va marketing agentliklarida umumiy va o’ziga xos ijodiy faoliyat natijalarini aks ettiradi. Shuning uchun butun ijodkor (agentlik xodimi), ijodiy joy (agentlik muhiti), qo’llaniladigan ijodiy jarayonlar, shuningdek reklama (reklama kompaniyalari) ning ijodiy mahsuloti o’rtasidagi munosabatlar kitob davomida alohida e’tiborga loyiqdir.
Bosim
Bosim mahsulotni yaratish uchun atrof-muhit va ob-havoni anglatadi. Bu ijod uchun qulay shartlarni anglatadi. Bosim tarkibiga quyidagilar kiradi (lekin ular bilan cheklanmagan): tashkiliy madaniyat, resurslar va ilg’or tajribalar.
Tadqiqotchilar ijodiy jarayon va individual farqlardan tashqari, ijod sodir bo’ladigan muhit (bosim)ga ham alohida e’tibor berishgan.
Csikszentmihalyi ijodni shaxsni ijtimoiy va madaniy muhitdan ajratib o’rganish mumkin emasligini ta’kidladi. U ijodkorlik - bu yaratuvchi, domen va maydonni o’z ichiga olgan tizim mahsuli deb ta’kidladi (Csikszentmihalyi, 1996). Amabile barcha odamlarda ijodkorlik qobiliyatiga ega ekanligini ta’kidlagan bo’lsa-da, atrof-muhit, ayniqsa motivatsiya bilan bog’liq bo’lgan joylarda ta’sirchan determinant hisoblanadi. Mathisen va Einarsen, shuningdek, tashkilotlar faol ravishda, ham alohida guruh, ham tashkilot darajasida ijodkorlik va innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlaydigan yoki bo’g’ib qo’yadigan muhit yaratishi mumkinligini ta’kidladilar. Xuddi shunday tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, qo’llab-quvvatlovchi va qiyin muhitning kombinatsiyasi shaxslar va jamoalarda yuqori darajadagi ijodkorlikni qo’llab-quvvatlashga yordam beradi (West & Richards, 1999).
6.2. Ijodkor inson xislatlari

Ijodkorlik dunyoqarashni kemgaytirish, yangi va hayajonli narsalar qilish va o’z imkoniyatlarini to’liq ishga solishimizga bir qadam yaqinlashtiradigan tarzda o’zimizni jalb qilishimizga imkon beradi. Xo’sh, aynan nima insonni ijodkor qiladi? Ba’zi odamlar shunchaki kreativ bo’lib tug’ilishadimi yoki bu siz rivojlantira oladigan qobiliyatmi?
Kreativ shaxs bo’lish uchun bir qator qobiliyatlarga ega bo’lishlari zarur. Ba’zi odamlar, albatta, ushbu qobiliyatlar bilan tug’ilishgan bo’lishsa-da, ushbu ijodiy amaliyotlardan bir nechtasini kundalik hayotingizga qo’shib qo’yish sizning to’liq ijodiy salohiyatingizga erishishda yordam berishi mumkin.
6.2-rasm. Kreativ shaxs xislatlari

Ijodkor (kreativ) shaxs quyidagi bir qator muhim qobiliyat (xislat)larga ega bo’lishi kerak:
1. Ijodkor odamlar energetik, ammo diqqati aniq biror maqsadga qaratilgan
Ijodkorlar jismoniy va aqliy jihatdan katta kuchga ega. Ular o’zlarining e’tiborini jalb qiladigan biron bir narsa ustida ishlash uchun soatlab vaqt sarflashlari mumkin, ammo shu bilan birga g’ayratli bo’lib qolishadi. Ular xayoliy va qiziquvchan va ko’p vaqtni dam olishda o’tkazadilar, jimgina o’ylab, o’zlarini qiziqtiradigan narsalar haqida mulohaza yuritadilar.
2. Ijodkor odamlar aqlli, ammo ayni paytda sodda
Ijodkorlar aqlli bo’lishadi, ammo 2013 yildagi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, IQ darajasi juda yuqori bo’lishi, ijodiy yutuqlarning yuqori darajalari bilan bog’liq emas - shaxsiyat xususiyatlari ham muhimdir. Lyuis Termanning iqtidorli bolalarni o’rganish bo’yicha tadqiqotida, masalan, IQ darajasi yuqori bo’lgan bolalar umuman hayotda yaxshiroq ishlashlarini ko’rsatdilar, ammo IQ juda yuqori bo’lganlar aynan ijodiy daholar emas edilar. Tadqiqotga jalb qilinganlarning juda oz qismi keyinchalik hayotda yuqori darajadagi badiiy yutuqlarni namoyish etishdi.
3. Ijodkor odamlar o’yinga moyil, ammo intizomli
O’yinga moyil munosabat ijodkorlikning o’ziga xos xususiyatlaridan biridir, ammo bu yengil va hayajonli narsa, shuningdek, asosiy zid bo’lgan xususiyat – qat’iyat bilan aks ettirilgan. Ular biron bir narsa ustida soatlab ishlashadi, ko’pincha o’z ishlaridan qoniqmaganliklari uchun juda kech uxlashadi. Rassom bo’lgan odam bilan uchrashganingizda nima deb o’ylayotganingizni o’ylab ko’ring.
Tashqi tomondan, bu hayajonli, romantik va jozibali ko’rinadi. Ko’pchilik uchun, albatta, rassom bo’lish juda katta hayajonni o’z ichiga oladi. Ammo muvaffaqiyatli rassom bo’lish ham juda ko’p ishdir, buni ko’p odamlar ko’rmaydilar. Biroq, ijodkor haqiqiy ijod ham zavqni, ham mehnatni birlashtirishni o’z ichiga olishi kerakligini tushunadi.
4. Ijodkor odamlar haqiqiy xayolparastlardir
Ijodkorlar dunyoning imkoniyatlari va mo’jizalarini xayol surib, tasavvur qilishni yaxshi ko’radilar. Ular o’zlarini tasavvur va xayollarga cho’mdirishlari mumkin, ammo voqelikda asoslanib qoladilar. Ular ko’pincha xayolparastlar deb ta’riflanadi, ammo bu ularning bulutlarda boshlari bilan yashashlarini anglatmaydi.
Olimlardan tortib, rassomlardan tortib musiqachilargacha bo’lgan ijodiy turlar, hayotiy masalalarni hayoliy yechimlari bilan taklif qilishi mumkin.
5. Ijodkor odamlar ekstrovert va introvertlardir
Biz ko'pincha odamlarni faqat ekstrovert yoki introvert deb tasniflash tuzog’iga tushsak-da, yetuk xorijiy mutaxassislar ijodkorlik uchun bu ikkala shaxs turini birlashtirishni talab qilishadi.
Ularning fikricha, ijodkorlar ham ekstrovert, ham introvert. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, odamlar ko’proq tashqi tomonga yoki ichkariga moyil bo’lib, bu xususiyatlar juda barqaror. Ijodkorlar bir vaqtning o’zida intraversion va ekstraversion xususiyatlarini namoyish etishga moyildirlar.
Ularning ikkalasi ham ochko’z va yumshoq, muloyim va jim. Boshqalar bilan o’zaro aloqada bo’lish g’oyalar va ilhom baxsh etishi mumkin va tinch joyga chekinish ijodiy shaxslarga ushbu ijod manbalarini to’liq o’rganishga imkon beradi.
6. Ijodkorlar g’ururli, ammo kamtar
Yuqori darajadagi ijodiy odamlar o’zlarining yutuqlari va muvaffaqiyatlari bilan faxrlanadilar, ammo ular o’zlarining o’rnini ham biladilar. Ular o’z sohalarida ishlaydigan boshqalarga katta hurmat bilan qaraydilar. Ular o’zlarining ishi boshqalarnikiga nisbatan ko’pincha ajoyib ekanligini ko’rishlari mumkin, ammo bu ular diqqat qiladigan narsa emas.
7. Ijodkorlarga qat’iy gender rollari og’rilik qilmaydi
Mutaxassislar ijodiy shaxslar, hech bo’lmaganda, jamiyat tez-tez bajarishga intiladigan ko’pincha qat’iy gender rollariga qarshilik ko’rsatishiga ishonadi. Ularning fikriga ko’ra, ijodkor qizlar va ayollar boshqa qizlarga qaraganda ko’proq hukmron bo’lishadi, ijodkor bolalar va erkaklar boshqa erkaklarga qaraganda kamroq tajovuzkor va sezgirroq.
8. Ijodkorlar konservativ, ammo isyonkor
Ijodkor odamlar ta’rifi bo’yicha “qutidan tashqarida” fikrlaydiganlardir va biz ularni ko’pincha konformist bo’lmagan va hatto biroz isyonkor deb bilamiz. Ammo mutaxassislarning fikricha, avvalo ichki madaniy me’yorlar va an’analarga ega bo’lmasdan chinakam ijod qilish mumkin emas. Ijodkor odamlar ko’p jihatdan konservativ bo’lishlari mumkin, ammo ular yangilik ba’zan tavakkal qilishni anglatishini bilishadi.
9. Ijodiy odamlar ehtirosli, ammo o’z ishlariga nisbatan obyektiv
Ijodkorlar nafaqat o’z ishlaridan zavq olishadi, balki ular o’z ishlarini jondan va jonkuyarlik bilan sevadilar. Ammo shunchaki biron narsaga ishtiyoqli bo’lish katta ishlarga olib borishi shart emas. Biron bir jumlani tahrir qilishni xohlamagan yozuvchini o’z yozganiga shunchalik oshiq deb tasavvur qiling.
Ijodkorlar o’z ishlarini yaxshi ko’rishadi, lekin ular bunga xolis munosabatda bo’lishadi va tanqidiy (tanqid qilishni) xohlashadi. Ular o’zlarini ishlaridan ajratib, ishlash va takomillashtirishga muhtoj bo’lgan sohalarni ko’rishlari mumkin.
10. Ijodkor odamlar sezgir va tajribaga ochiq, ammo baxtli va quvnoq
Ijodkorlar ko’proq ochiq va sezgir bo’lishni istaydilar, bu xususiyatlar ham foyda, ham og’riq keltirishi mumkin. Biron bir narsani yaratish, yangi g’oyalar bilan chiqish va tavakkal qilish harakati ko'pincha odamlarni tanqidga va hatto mazax qilishga yo’l ochib beradi. Bir necha yilni faqat uni rad etish, e’tiborsiz qoldirish yoki masxara qilish uchun bag’ishlash og’riqli, hatto dahshatli bo’lishi mumkin.
Ammo ijodiy tajribaga ochiq bo’lish ham katta quvonch manbai. Bu juda katta baxt keltirishi mumkin va ko’pgina ijodkorlar, bunday his-tuyg’ular har qanday mumkin bo’lgan azob-uqubatlarga qarshi kurashishga arziydi, deb hisoblashadi.
6.3. Ijodiy jarayonning xususiyatlari

Deyarli barcha ajoyib g’oyalar o’xshash ijodiy jarayonni ta’qib qiladi. Buni tushunish juda muhimdir, chunki ijodiy fikrlash siz egallashingiz mumkin bo’lgan eng foydali ko’nikmalardan biridir. Ishda va hayotda duch keladigan deyarli har qanday muammo innovatsion yechimlar, lateral fikrlash va ijodiy g’oyalardan foydalanishi mumkin. Ijodkor bo’lish oson emas. O’zingizning ijodiy dahoingizni ochish uchun jasorat va ko’p sonli amaliyot talab etiladi. Biroq, ushbu besh bosqichli yondashuv ijodiy jarayonni aniqlashga yordam berishi va yanada innovatsion fikrlash yo’lini yoritishi kerak.
Ushbu jarayon qanday ishlashini tushuntirish uchun bir qisqacha hikoya ko’rib chiqsak.
Ijodiy echimga muhtoj bo’lgan muammo
1870 yillarda gazeta va printerlar juda g’alati va juda qimmatga tushadigan muammoga duch kelishdi. Fotosuratlar o’sha paytda yangi va hayajonli vosita edi. O’quvchilar ko’proq rasmlarni ko’rishni xohlashdi, ammo hech kim rasmlarni qanday qilib tez va arzon bosib chiqarishni tushunolmadi.
Misol uchun, agar gazeta 1870 yillarda rasmni chop etmoqchi bo’lsa, ular fotosurat nusxasini po’lat plitaga qo’l bilan yopishtirish uchun gravyurani buyurtma qilishlari kerak edi. Ushbu plitalar rasmni sahifaga bosish uchun ishlatilgan, ammo ular bir necha marta ishlatilgandan keyin ko’pincha buzilib ketgan. Siz tasavvur qilishingiz mumkin bo’lgan fotosurat chizish jarayoni juda ko’p vaqt va qimmatga tushdi.
Ushbu muammoning yechimini ixtiro qilgan odam Frederik Eugene Ives deb nomlangan. U fotografiya sohasida novator bo’lishni davom ettirdi va karyerasining oxiriga qadar 70 dan ortiq patentga ega bo’ldi. Uning ijodiy va yangilik haqidagi hikoyasi, bu ijodiy jarayonning 5 ta asosiy bosqichini tushunish uchun foydali amaliy misol bo’la oladi.
Aql-idrok chirog’i
Ives Nyu-Yorkning Itaka shahrida printerning shogirdi sifatida ish boshlagan. Ikki yil bosib chiqarish jarayonining nozik tomonlarini o’rganib chiqib, u yaqin atrofdagi Kornell universitetidagi fotografiya laboratoriyasini boshqarishni boshladi. Qolgan o’n yillikda u fotosuratlarning yangi texnikalarini sinab ko’rishga va kameralar, printerlar va optikalarni o’rganishga sarfladi.
1881 yilda Ives yaxshi bosib chiqarish texnikasi to’g’risida tushuncha berdi.
“Fotostereotip jarayonimni Itakada amalga oshirayotganda, jarayon muammosini o’rganib chiqdim”, dedi Ives. “Men bir kecha muammo tufayli miyamni ishlashga majbur qilgan holatda yotdim va ertalab uyg’ongan lahzam to’liq jarayon va jihozlar ishlayapgani ko’z oldimda ko’rindi”. Ives tezda o’z tasavvurlarini haqiqatga aylantirdi va 1881 yilda o’zining bosmaxona uslubini patentladi. U o’n yillikning qolgan qismini uni takomillashtirishga sarfladi. 1885 yilga kelib, u yanada yaxshi natijalarga erishgan soddalashtirilgan jarayonni ishlab chiqdi. Ives Process, ma’lum bo’lganidek, tasvirlarni bosib chiqarish narxini 15 baravarga qisqartirdi va keyingi 80 yil ichida standart bosib chiqarish texnikasi bo’lib qoldi.
Ijodiy jarayonning 5 bosqichi
1940 yilda Jeyms Uebb Yang ismli reklama boshqaruvchisi “G'oyalarni ishlab chiqarish texnikasi” nomli qisqa qo’llanmani nashr etdi. Ushbu qo’llanmada u ijodiy g’oyalarni yaratish haqida sodda, ammo chuqur bayonot berdi.
Yangning so’zlariga ko’ra, innovatsion g’oyalar eski elementlarning yangi kombinatsiyalarini ishlab chiqishda sodir bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, ijodiy fikrlash bo’sh sahifadan yangi narsa yaratish haqida emas, aksincha mavjud bo’lgan narsalarni olish va shu bo’laklarni ilgari qilinmagan tarzda birlashtirishdir.
Eng muhimi, yangi kombinatsiyalarni yaratish qobiliyati tushunchalar o’rtasidagi munosabatlarni ko’rish qobiliyatiga bog’liq. Agar siz ikkita eski g’oyalar o’rtasida yangi aloqani o’rnatishingiz mumkin bo’lsa, siz ijodiy ish qildingiz. Yang bu ijodiy bog'lanish jarayoni har doim besh bosqichda sodir bo’lganiga ishongan.
1. Yangi material to’plang. Avvaliga siz o’rganasiz. Ushbu bosqichda siz birinchidan, o’zingizning vazifangiz bilan bevosita bog’liq bo’lgan aniq materiallarni o’rganishga, ikkinchidan, keng ko’lamli tushunchalar bilan hayratga tushish orqali umumiy materialni o’rganishga e’tibor qaratasiz.
2. Xayolingizdagi materiallar ustida yaxshilab ishlang. Ushbu bosqichda siz faktlarni har xil tomondan ko’rib chiqish va turli xil g’oyalarni birlashtirish bo’yicha tajriba o’tkazish orqali o’rganganlaringizni tekshirasiz.
3. Muammodan uzoqroq turing. Keyinchalik, siz muammoni butunlay o’zingizning fikringizdan chiqarib tashlaysiz va sizni hayajonlantiradigan va sizga energiya beradigan boshqa biron bir ishni bajarishga borasiz.
4. Fikringiz sizga qaytishiga imkon bering. Bir nuqtada, lekin bu haqda o’ylashni to’xtatgandan keyingina, sizning fikringiz sizga tushunchasi va yangilangan energiya bilan qaytadi.
5. Fikr-mulohaza asosida fikringizni shakllang va rivojlantiring. Har qanday g’oya muvaffaqiyatli bo’lishi uchun uni dunyoga chiqarishingiz, tanqidga topshirishingiz va kerak bo’lganda moslashtirishingiz kerak.


6.4. Ijodiy bosimning o‘ziga xos xususiyatlari

Ijodning mashhur qiyofasi rassomlar, yozuvchilar yoki musiqachilarning ilhom tushgan paytigacha o’z kunlarini qoldirib, o’zlarining daho asarlarini isitma pog’onasida tayyorlashlarini o’z ichiga oladi.
Ammo aksariyat kichik biznes egalari va ularning ishchilari uchun ushbu ijodkorlik portreti haqiqatan ham to’g’ri kelmaydi. Agar siz reklama yoki grafik dizayn kabi ijodiy sohada bo’lsangiz ham, atrofda o’tirishga va qo’ng’iroq qilish uchun ilhom kelishini kutishga vaqtingiz yo’q - siz kutib olish uchun muddatlarga egasiz.
Afsuski, bugungi ish joyidagi doimiy ish vaqtlari va vaqt bosimlari ko’plab xodimlarni o’zlarini juda yomon his qilishiga olib kelmoqda. “IStock by Getty Images” agentligi ijodiy mutaxassislar o’rtasida o’tkazilgan so’rov natijalariga ko’ra, ularning deyarli yarmi (48 foiz) so’nggi o’n yil ichida o’z sohalaridagi ijodkorlik darajasi to’xtab qolgan yoki pasaygan deb aytishadi. Taxminan to’rtdan bir qismi (23 foiz), kuniga o’rtacha ikki soatdan kam vaqtni ish joyida “ijodiy” ish bilan shug’ullanishini tan olishadi.
Ijodga to'siqlar
Vaqt yetishmasligi asosiy aybdormi? Vaqt yetishmasligi - respondentlarning 63 foizi “ijodiy mulohaza va ilhom olish” uchun vaqtlari yo’qligini, 70 foizi ko’proq ijodiy vaqtni istashlarini aytishadi va 60 foizi o’tgan yili ba’zi bir ajoyib g’oyalarni boshdan kechirganliklarini aytishadi, ammo bunday qilmaganlar.
Agar ijodkorlik bilan shug’ullanadigan fotosuratchilar, kopirayterlar, dizaynerlar va boshqalar buni uddalay olmasalar, siz shunchaki o’ylaysizmi, oddiy tadbirkorda qanday imkoniyat bor?
Vahima qo’zg’ashga hojat yo’q. Sizning kunlaringiz qanchalik band bo’lganligidan yoki sizning muddatingiz qanchalik qattiqligidan qat’iy nazar, ijod bilan shug’ullanish mumkin. Mana, sinab ko’rish uchun oltita taktika:
1. Rekvizitlardan foydalaning. Musiqa va kofein iStock so’rovnomasida ijodkorlikning eng yaxshi yordamchilari sifatida keltirilgan. Ayrim kompaniyalarda ijodiy guruh o’zlarining ijodiy imkoniyatini ko’paytirish uchun radio eshitib turadi. (Agar bu sizning ba’zi xodimlaringizga tegishli bo’lsa, o’rniga minigarnituralardan foydalaning.) Va sizning tanlagan ichimlikingiz kofe, choy, Diet Coke yoki energetik ichimlik bo’ladimi, tez quvvat oladigan narsa sizga kerak bo’lishi mumkin.
2. Joyni o’zgartiring. Stolingizda kompyuterga qarab o’tirish ilhom olish uchun joy emas. Darhaqiqat, iStock so’roviga qatnashganlarning atigi 34 foizi ish joyi ijodkorlik uchun eng yaxshi joylar qatoriga kiradi, deb aytishadi. Ilhom, shuningdek, ular ish joyida (34 foiz), dush paytida (25 foiz) yoki ish paytida (22 foiz) paytida ham paydo bo’ladi. Mening hamkasblarimdan biri ertalab yugurish paytida g’oyalarni yaratish ustida ishlashni istaydi. (Bonus: Uning yo’lni yurganda deyarli har doim yaxshi g’oyalarga ega bo’lishi, ishlagan vaqtini oqlashga yordam beradi.) Keyingi safar siz g’oyalar girdobida qolib, sayr qilib ko’ring, mahalliy qahvaxonaga boring yoki aqliy hujum qiling.
3. Shiddat bilan ishlash. Uzoq vaqt davomida 12 soat davomida maydalash har qanday g’oyani yoqib yuboradi va quritishi mumkin. Buning o’rniga, shiddatli, 90 daqiqalik vaqtlarda ishlashga harakat qiling, so’ngra yarim soatlik tanaffus qilib, umuman boshqacha va ish bilan bog’liq bo’lmagan narsalarni qiling. Agar siz uyda ishlasangiz, masalan, 90 daqiqa davomida loyihaga e’tiboringizni qaratishingiz mumkin, so’ngra yarim soat davomida hovli ishlarini bajaring yoki ish bilan shug’ullaning. Ehtimol siz o’sha vaqt ichida ilhomlanib, yangi g’oyalar bilan yangilangan loyihangizga qaytasiz.
4. Jabduqlar texnologiyasi. IStock so’rovida qatnashgan har 10 ijodkorning yettitadan ko’prog’i yangi vositalar va texnologiyalar ularga ishda ijodiy munosabatda bo’lish imkoniyatini berganligini ta’kidlamoqda. Yangi texnologik vositalar va ko’nikmalarni o’rganish miyangizning turli qismlaridan foydalanadi, bu sizga tanish muammolarni yangi usullar bilan qarashga majbur qilish orqali ilhom uchquniga yordam beradi.
5. Birgalikda bo’ling. “Hamkasblar” iStock so'rovnomasida ijodkorlikning eng yaxshi beshta yordamchisi deb topildi. Boshqalar bilan suhbatlashish bizni o’z nuqtai nazarimizdan tashqarida o’ylashga majbur qiladi, bu esa ijodkorlikni rivojlantirishga yordam beradi. Boshqalar bilan, hatto odatda guruhda qilmaydigan narsalar haqida fikr yuritishga harakat qiling.
6. Bo’shashtiring. Paradoksal ravishda, vaqt cheklovlari ba’zan ko’proq ijodga ilhom berishi mumkin. Agar siz mukammallikni bilsangiz, bu ayniqsa to’g’ri. Sizni “mukammal” qilish uchun vaqtingiz yo’qligini bilib, sizni “yetarlicha yaxshi”ga moslashishingizga imkon beradi.
6.5. Ijodiy mahsulotning xususiyatlari

Biz ko’rdikki, ijodiy mahsulotlar inson, jarayon va muhit o’rtasidagi o’zaro ta’sirning natijasidir. Shuningdek, biz ijodiy mahsulotlarni belgilaydigan ikkita asosiy xususiyat mavjudligini ta’kidladik: yangilik va foydalilik. Ushbu xususiyatlarni qanday o’lchashimiz mumkin va aslida bu shunchalik muhimmi?
Birinchidan, ijodiy mahsulotlarni baholashda nimani to’g’ri o’lchash kerak, ikkinchidan, biz narsalarni qanday qilib to’g’ri o’lchashimiz kerak? Birinchisi, mahsulotdagi ijodkorlikning tegishli ko’rsatkichlarini aniqlash masalasi, ikkinchisi - mahsulot ijodkorligini qandaydir obyektiv (odatda raqamli) shaklda ifodalash uchun foydalanadigan usullarimiz va ularning aniqligi to’g’risida.
6.3-rasm. Ijodiy mahsulotlarning eng asosiy ikki xususiyati
Ijodiy mahsulotlarni ajratish va baholashda o’lchash uchun to’g’ri narsalar, birinchi navbatda, yangilik va foydalilikdir. Yangilik, chunki usiz mahsulotlar eski sharoitlar zanjirida qoladi va o’zgarishlarni rag’batlantiradigan yangi muammolarni hal qila olmaydi. Foydalilik, chunki muammoning har qanday yechimi, avvalo, kerakli natijaga erishishi kerak. Yangi, ammo foydasiz mahsulot soxta ijod namunasi sifatida qaraladi. Bu noodatiy yoki g’ayrioddiy bo’lishi mumkin va uni ijodiy deb o’ylash istagi bo’lishi mumkin, ammo bu muammoni hal qilmagani uchun uni ijodiy mahsulot deb hisoblash mumkin emas. Xuddi shunday, foydali, ammo yangi bo’lmagan mahsulot ham muhim maqsadga xizmat qilishi mumkin bo’lsa-da, ijodiy emas. Mahsulotlar ijodiy deb tan olinishi va o’zgarish natijasida yuzaga keladigan yangi muammolarni hal qilishga qodir bo’lishi uchun mahsulotlar yangilik va foydalilikni birlashtirishi kerak.
Ijodkorlik tadqiqotchilari, shuningdek, ijodga hissa qo’shishi yoki yaxshilashi mumkin bo’lgan mahsulotlarning boshqa sifatlarini taklif qildilar va o’rgandilar. Masalan, mahsulotning nafisligi - uning qanchalik to’liq, sifatli va yoqimli ekanligi - ijodkorlikni tavsiflashda muhim bo’lishi mumkin. Muhandislik sohasida biz tez-tez yaxshi yechim odatda foydali echimga o’xshaydi, deb aytamiz, foydali (ya’ni samarali) yechimlar xususida taniqli va estetik jihatdan yoqimli narsa bor degan tushunchani qo’lga kiritamiz. Ijodkorlik uchun foydali bo’lgan narsa, foydali bo’lishiga hissa qo’shadigan va kuchaytiradigan har qanday narsa, shuningdek, ijodkorlikda rol o’ynashi kerak.
Shuning uchun biz ijodiy mahsulotlarni birinchi navbatda ularning yangiligi va foydaliligini o’lchash orqali baholaymiz va biz ushbu tadbirlarni nafislik va genezis kabi qo’shimcha mezonlarni qo’shish orqali oshirishimiz mumkin. Dastlabki ikkita ko’rsatkich ijodiy adabiyotda keng tan olingan bo’lsa-da, keyingi ikkitasi ko’proq eksperimental xususiyatga ega va mahsulot ijodkorligini o’lchash usulini yaxshilashga qaratilgan tadqiqotlar mavzusi bo’lgan.
Mahsulot ijodkorligini baholashning ikkinchi masalasi - narsalarni to’g’ri o’lchash – o’lchov usullari va vositalariga tegishli. Mahsulot ijodkorligining aniq o’lchovini ta’minlash uchun ilgari aniqlangan ko’rsatkichlarni qanday ishlatamiz? Ushbu savolning muhim qismi ishonchlilik (ya’ni aniqlik) masalasidir. Mahsulot ijodkorligini baholash uchun qanday usuldan qat’iy nazar, biz uni mahsulot ijodkorligining haqiqiy qiymatini to’g’ri aks ettiradigan qadriyatlarni yetkazib berishni xohlaymiz. Tadqiqotda qo’llaniladigan barcha choralar singari, mahsulot ijodkorligi bo’yicha baholarimiz ham vaqt o’tishi bilan barqaror va izchil bo’lishini istardik. Biroq, bunga berilganidek munosabatda bo’lish bu yerda mahsulot ijodkorligini baholash uchun ko’rsatkichlardan foydalanish usullariga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.
Mahsulotning ijodkorligini baholashda tez-tez ishlatiladigan birinchi usul oddiy prinsipga asoslanadi: agar siz biron bir narsaning qanchalik ijodiy ekanligini bilmoqchi bo’lsangiz, u holda biladigan odamlardan so’rang! Bu tuyulganidek tasodifiy emas va birinchi Amabile (1982) tomonidan muhokama qilingan Consensual Assessment Technique (CAT) shaklida mustahkam empirik asosga ega. U ijodiy tadqiqotlarda juda keng qo’llanilgan va barqaror va izchil ko’rinadigan baholarni berishga qodir va bizni qiziqtirgan narsani aks ettiradi, ya’ni ijodkorlik. Boshqacha qilib aytganda, hech bo’lmaganda yangilik va foydalilik haqida gap ketganda, domen mutaxassislari - masalan, san’at o’qituvchilari - badiiy mahsulotlar ijodkorligi to’g’risida yaxshi xulosalar chiqarishga qodir.
Biroq, CATning bir zaif tomoni shundaki, u mutaxassislarning qarorlariga tayanadi. Tasavvur qiling, har safar tashqaridagi haroratni bilmoqchi bo’lganingizda, buni bilish uchun meteorologga qo’ng’iroq qilishingiz kerak edi! Aynan shu fakt ushbu baholarga kirishni qiyinlashtiradi va ularni tushuntirishni qiyinlashtirishi mumkin. Garchi bu ba’zi bir vaziyatlarda muhim bo’lmasligi mumkin b’'lsa-da – “boshqa yozishmalar kiritilmaydigan” musobaqani o’ylab ko’ring - bu juda muhim va umumiy sharoitda ijodkorlik istalgan joyda – ya’ni ta’lim masalasida bo’ladi. Mahsulot ijodkorligini baholashning bir maqsadi shundaki, u bu haqda mulohaza yuritishimiz, takomillashtirishimiz va uni yaxshilaydigan narsalarni ko’proq qilishimiz mumkin. Agar biz biron bir narsaning ijodkorligini tushuntirib bera olmasak, shunchaki uning ijodkorligi qanchaligini aytib berishdan tashqari, u holda ta’lim berish va qaror qabul qilish uchun mahsulot ijodkorligi o’lchovlaridan foydalanish qiyin.
7-Mavzu: Tasvirlash. Kreativ shaxs tavsifi
Reja:
7.1. Tasvirlash va ta’riflash tushunchalari mazmuni
7.2. Tushunchalar ustida bo`ladigan mantiqiy amallar
7.3. Ta'rifni shakllantirishning turli xil usullari
7.4. Xotirani mustahkamlash usullari

7.1. Tasvirlash va ta’riflash tushunchalari mazmuni

Ta'riflar ma'noni tushuntirish tasvirlashda juda foydali hisoblanadi. Odatiy ta'rif ikki qismdan iborat. Odamlar ta'rif berishda tenglik belgisidan ko'pincha quyidagi jarayonlarda foydalanadilar masalan:

Bo`ydoq = bu turmush qurmagan erkak.
Atama ta’rfi - bu atama nimaligini anglatadi. Everestr so’zi bizga tog’ bilan bo’g’liq so’z ekanligini anglatadi. Ammo 8848 (everest cho’qqisining uzunligi) kabi boshqa atamalar ko'proq mavhum narsalarni anglatadi.
Tushunchalarni ta'riflash. Ilmiy va amaliy faoliyat davomida har doim muhokamada ishtirok etuvchi tushunchalarni mazmuni va mohiyatini ochish ehtiyoji paydo bo’ladi. Tushunchaning mazmunini ochishga qaratilgan mantiqiy amal tushunchani ta'riflash ((definition) definitsiya) deyiladi. Tushunchalarni ta'riflash aniqlanuvchi, ya'ni mazmuni ochib berilishi lozim bo’lgan tushuncha hamda aniqlovchi – aniqlanuvchi tushunchaning mazmunini ochib beruvchi tushunchalardan iborat bo’lgan qismlardan tashkil topadi. Masalan: “O’zbekiston Markaziy Osiyoda joylashgan suveren respublika”. Bunda “O’zbekiston ” aniqlanuvchi qism, “Markaziy Osiyoda joylashgan suveren respublika” esa aniqlovchi qism hisoblanadi. Mantiqda ta'riflashning ikki turi: real va nominal ta'rif mavjud.
Real ta'rif aniq ko’rinishida predmetlarning muhim belgilari to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatib berilsa, noaniq real ta'rifda esa tushunchaning mazmuni yordamchi vositalar orqali ochib beriladi.
Ta'riflashning quyidagi qoidalari mavjud:
a) ta'rif teng hajmli bo’lishi kerak, ya'ni aniqlanuvchi tushuncha bilan aniqlovchi tushuncha hajmi teng bo’lishi kerak. Masalan, “Talaba – oliy o’quv yurtida o’qiydigan kishi” – teng hajmli ta'rif, “Talaba – o’qiydigan kishi” – keng hajmli tushuncha, “Talaba – pedagogika institutida o’qiydigan kishi” – tor hajmli tushuncha;
b) ta'rif aniq bo’lishi kerak. Bunda obrazli iboralar, mazmuni noaniq so’zlar ishlatilmasligi lozim. Masalan, “Materializm – idealizmga qarama-qarshi bo’lgan falsafiy ta'limot” – ta'rif aniq emas. Chunki “idealizm” tushunchasining o’zi ta'rifga muhtoj;
c) ta'rif aylanma bo’lmasligi lozim. Aylanma ta'rif berishda aniqlovchi tushunchaning mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o’ziga murojaat etiladi. Tavtologiya ham mana shu qoidaning buzilishi natijasida sodir bo’ladi. Bunda aniqlanuvchi tushunchadan uning mazmunini ochish uchun foydalanilgan bo’ladi. Masalan, “Materialist – materialistik dunyoqarashga ega bo’lgan kishi” – ta'rif aylanma shaklda;
d) ta'rif iloji boricha inkor shaklida bo’lmasligi lozim. Agar shunday ta'rif berilsa predmetga xos belgi o’rniga unda yo’q belgi ko’rsatiladi. Masalan, “Norma – hukm emas”. Biroq musbat tushunchalarni ta'riflashga bu qoida ta'luqli emas. Masalan, “E'tiqodsiz – ma'lum bir o’z qarash, maqsad va printsiplariga ega bo’lmagan kishi”.
7.2. Tushunchalar ustida bo`ladigan mantiqiy amallar
Tafakkur shakli fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog’lanish usuli, uning tuzilishidir. Tushuncha, hukm va xulosa chiqarish tafakkurning universal shakllari bo’lib, uning asosiy tarkibiy elementlari hisoblanadi. Muhokama yuritish ana shular va ularning o’zaro aloqalarga kirishishi natijasida vujudga keladigan boshqa mantiqiy strukturalar (masalan muammo, gipoteza, nazariya, g’oya, argumentatsiya)da amalga oshadi. Muhokama yuritishda ishonchli natijalarga erishishning zaruriy shartlari qatoriga fikrning chin bo’lishi va formal jihatdan to’g’ri qurilishi kiradi. Chin fikr o’zi ifoda qilayotgan predmet va ularning xossalari va munosabatlariga muvofiq kelishi bilan izohlanadi. Fikr chin bo’lishi bilan bir qatorda formal jihatdan to’g’ri qurilishi ham mantiqiy fikr yuritishning zaruriy sharti hisoblanadi. Fikrning to’g’ri qurilishi tafakkurda hosil bo’ladigan turli xil strukturalarda, har xil mantiqiy amallarda o’z aksini topadi. Fikrning to’g’ri qurilishi tafakkur qonunlariga rioya qilish orqali amalga oshadi. Tafakkur qonunlari mazmunidan kelib chiqadigan, muhokamani to’g’ri qurish uchun zarur bo’lgan talablar fikrning aniq, ziddiyatsiz, izchil, yetarli asosga ega bo’lishidan iborat. Mazkur talablarga rioya qilmaslik muhokamaning noto’g’ri tuzilishiga sabab bo’lishi mumkin.
Tushuncha – bu predmetlarning zaruriy, muhim belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shaklidir. Mantiqda predmet tafakkur predmeti sifatida nazarda tutiladi. Unga buyumlar (kitob, qalam), buyumlarning xossalari (issiq, sovuq), buyumlar munosabati (yaqin, uzoq), jarayonlar (o’qimoq, yozmoq) kiradi. Fikr predmetida nafaqat real mavjud bo’lgan buyumlar, balki xossa va munosabat hamda inson ongidagi g’oya, nazariya kabilar ham tushuniladi.
Predmet belgilari deb, predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi hamda ularning bir-biriga o’xshashligini ifoda qiluvchi tomonlar, munosabatlar va xususiyatlarga aytiladi. Har bir predmet olamdagi boshqa predmetlar bilan aloqada bo’lganligi uchun o’zining ko’pgina belgilariga ega bo’ladi. Bu belgilar:

1) yakka va umumiy, 2) muhim va nomuhim, 3) zaruriy va tasodifiy, 4) ijobiy va salbiyga bo’linadi. Belgining faqat bir predmetga xos bo’lganlari yakka, bir qancha predmetlarga xos bo’lganlari umumiy belgilar hisoblanadi. Masalan: Xitoyning dunyoda aholisi soniga ko’ra eng katta davlat ekanligi yakka belgi, Osiyoda joylashgan davlat ekanligi umumiy belgi hisoblanadi.Tushunchada predmet o’zining muhim belgilari orqali fikr qilinadi, nomuhim belgilar predmetda mavjud bo’ladi, lekin uning mohiyatini ochib bermaydi. Masalan: o’simliklarning bir yillik yoki ko’p yillik ekanligi muhim belgi, kim tomonidan ekilganligi nomuhim belgi hisoblanadi. Ba'zi hollarda muhim belgilar nomuhimga, nomuhim belgilar esa muhimga aylanadi.

Zaruriy belgilar predmetning mavjudligi bilan uzviy bog’liqdir va uning yo’qolishidan predmet ham mavjud bo’lmaydi. Tasodifiy belgilarning yo’qolishidan predmet o’z mohiyatini yo’qotmaydi. Avtomobilning rangi tasodifiy belgi, uning dvigatelining mavjudligi zaruriy belgi. Ma'lum xossalarning mavjud va mavjud emasligiga qarab belgilar ijobiy va salbiy belgilarga bo’linadi. Masalan: talabalarni qobiliyatli(ijobiy) va qobiliyatsizlarga (salbiy) ajratish mumkin.
Tushuncha tafakkur shakli bo’lganligi uchun yuqorida aytilganidek sezgi, idrok va tasavvurdan farqli o’laroq unda predmetning yaqqol obrazi emas, balki abstrakt obrazi aks etadi. Tushuncha predmetlarning muhim belgilarini in'ikos qilishi, mohiyatini aks ettirishi bilan hissiy bilish shakllariga ko’ra borliqni chuqurroq, to’laroq ifodalaydi.
Tushuncha inson miyasida to’g’ridan-to’g’ri aks etmasdan, ma'lum bir mantiqiy usullardan foydalanish orqali hosil bo’ladi. Bu usullarga taqqoslash, analiz, sintez, abstraktsiyalash, umumlashtirish kiradi:
a) taqqoslash yordamida predmetlarni boshqalari bilan o’zaro solishtirilib, ularning o’xshash va umumiy belgilari hamda boshqalaridan ajratib turuvchi yakka belgilari aniqlanadi;
b) analiz yordamida predmetni fikran tashkil qiluvchi muhim belgilar alohida ajratilib, har qaysisi o’rganiladi. Sintez analizga teskari jarayon bo’lib, unda fikran ajratilgan predmetning belgilari birlashtirilib, bir butun holga ketiriladi. Sintez yordamida predmet haqida yaxlit fikr hosil qilinadi;
c) abstraktsiyalash yordamida predmetning umumiy va yakka belgilaridan uning mohiyatini tashkil etuvchi muhim tomonlarlariga o’tiladi hamda nomuhimlaridan chetlashiladi;
d) umumlashtirishda predmetlarning ayrim umumiy o’xshash, muhim xususiyatlariga ko’ra bitta umumiy tushunchaga birlashtiriladi va shu yordamida umumiy belgiga ega predmetlarning sinfi haqida fikr yuritiladi.
Tushunchalar so’z va so’z birikmalari orqali ifodalanadi. Masalan: “kitob”, “kompyuter”, “Navoiy shahri”, “Birlashgan millatlar tashkiloti” va hakozo. Tushuncha va so’zning aloqadorligi tafakkur bilan tilning bog’liqligidan kelib chiqadi. Tushuncha va so’z aynan bir xil bo’lmasdan bir tushuncha turli xil tillarda turlicha ifodalanadi yoki ba'zi so’zlar (bog’lovchilar) tushunchalarni ifodalamaydi. Turli fan sohalarga oid tushunchalarni tushunchalarni mazmunini aniq ifodalash uchun maxsus terminlardan foydalaniladi.
Tushunchalar o’zining mazmuni va hajmiga ega. Tushunchaning mazmuni unda fikr qilinayotgan predmet va hodisalarning muhim belgilari yig’indisini tashkil etadi. Masalan: “jinoyat” tushunchasining mazmunini ijtimoiy xavfli, qonunga zid bo’lgan hatti-harakatlar tashkil etadi, hajmiga esa o’g’irlik, jonga qasd qilish, ta'magirlik va hakozalar kiradi. O’z hajmiga ko’ra ikki yoki undan ortiq predmetlardan tashkil topgan tushunchalar mantiqiy sinf deyiladi. Sinflar uni hajmini tashkil etgan kichik sinflardan va yakka predmetlarni ifodalovchi sinf elementlaridan tashkil topadi. Masalan: o’simlik – sinf, daraxt – kichik sinf, archa daraxti – sinf elementi hisoblanadi. Mantiqda tushunchalar hajmiga ko’ra universal sinf (Osiyo mamlakatlari), yakka sinf (O’zbekiston Respublikasi) va bo’sh sinflar (aylana kvadrat)ga ajratiladi. Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bog’liq bo’lib, u tushunchaning mazmuni va hajmi o’rtasidagi teskari nisbat qonuni yordamida ifodalanadi. Unga muvofiq tushunchaning hajmi kengaytirilsa, mazmuni torayadi va aksincha.
Tushunchalar mazmuni va hajmiga ko’ra bir qancha turlarga bo’linadi. Hajmiga ko’ra tushunchalar yakka va umumiy, chegaralangan va chegaralanmagan, ayiruvchi va to’plovchi turlarga bo’linadi. Masalan: “Zarafshon daryosi” – yakka tushuncha, “shahar” – umumiy tushuncha, “O’zbekiston Respublikasi shaharlari” – chegaralangan, “atom” – chegaralanmagan, O’zbekiston fuqarolari siyosiy huquqlarga ega – ayiruvchi tushuncha, O’zbekiston fuqarolari tinchlik tarafdori – to’plovchi tushuncha. Tushunchalar mazmuniga ko’ra konkret va abstrakt, nisbatli va nibatsiz, ijobiy va salbiy turlarga bo’linadi. Masalan: “avtomobil” – konkret tushuncha, “do’stlik” – abstrakt tushuncha, “institut” – nisbatsiz tushuncha, “sabab” va “oqibat” – nisbatli tushunchalar, “bilimli” – ijobiy tushuncha, “bilimsiz” – salbiy tushuncha hisoblanadi.
Shartli ta'rif, atama mavjud bo'lgan ma'noga ega bo'lishidan qat'i nazar, atamaga yangi ma'no berish uchun ishlatiladi. Agar shartli ta'rif qabul qilingan bo'lsa, unda atama belgilangan yangi usulda qo'llaniladi. Deylik, biz IBM-ni "nihoyatda zerikarli film" degan ma'noni anglatishiga rozilik berdik. Bu qabul qilingandan so'ng, biz "Kabel TV hozirda boshqa IBM-ni namoyish qilmoqda" kabi narsalarni aytishimiz mumkin. Demak, shartli ta'rif - bu yangi yoki hozirda mavjud bo'lgan atamaga ushbu kontekstda bahslashish yoki muhokama qilish uchun yangi o'ziga xos ma'no berilgan ta'rif turidir. Agar atama allaqachon mavjud bo'lsa, ushbu ta'rif atamaning lug'at (leksik) ta'rifiga zid bo'lishi mumkin. Shu sababli, shartli ta'rif "to'g'ri" yoki "noto'g'ri" bo'lishi mumkin emas; u faqat boshqa ta'riflardan farq qilishi mumkin, ammo maqsadiga muvofiq foydali bo'lishi mumkin.
Stipulativ (shartli) ta'riflar faqat maxfiy kodlar va qisqartmalar uchun emas. Ular, shuningdek, yangi texnik atamalarni kiritish uchun ishlatiladi - masalan, kvark (fizika), priori (biologiya), xavf-xatar (iqtisodiy). E'tibor bering, shartli ta'rif, agar u mavjud bo'lsa, belgilangan muddatning eski ma'nosiga sodiq bo'lishi shart emas. Fizikada g'alati kvark elementar zarralarning faqat bir turi bo'lib, u g'alati emas. Stipulyativ ta'rifda, ta'rifning ma'nosi, qanday bo'lishidan qat'i nazar, ta’riflash ma'nosi bilan to'liq belgilanadi, shuning uchun u juda kengmi yoki tormi degan savol shunchaki qo'llanilmaydi.
Shartli ta'riflar haqida yana bir narsani yodda tutish kerak: Agar siz atamani bir necha marta aniqlasangiz, ta'riflarning tengligiga ishonch hosil qiling. Aks holda, mos kelmaydigan ta'riflar tufayli chalkashliklar paydo bo'lishi mumkin. Aniq inkor - bu hisobot va taxminiy ta'riflar orasidagi narsadir. Aniq ta'rifning vazifasi atamaning ma'nosini yanada aniqroq qilishdir. Deylik, avtobus kompaniyasi keksa odamlarga chegirmalar bermoqchi. Agar kompaniya shunchaki "keksa odamlar to'liq narxning atigi 50 foizini to'laydilar" deb e'lon qilsalar, bu juda noaniq bo'ladi, chunki odam qachon qariganligi aniq emas. Ba'zilar 60 yoshga to'lgan deb aytishsa ham, boshqalari rozi bo'lmasligi mumkin. Nizolarni va noaniqlikni oldini olish uchun kompaniya keksa odamni "65 yosh va undan katta bo'lgan har qanday odam" degan ma'noni anglatishi mumkin. Ushbu ta'rif qisman shartli, chunki 64 yoki 66 yoshdan farqli o'laroq, 65 yoshni kesuvchi nuqta sifatida tanlashining o'ziga xos sababi yo'q. Bolalarni "keksa" deb tasniflaydigan ta'rifni qabul qilish noo'rin. Ko'rib turganimizdek, aniq ta'riflarning asosiy vazifalaridan biri bu qonunlar va qoidalarni aniqroq qilishdir, shuning uchun ularning qo'llanilishida noaniqliklar kam.
Og'zaki nizolarni hal qilishda aniq ta'rif ham foydalidir. Og'zaki nizo - bu faqat muddatning noaniqligi sababli kelib chiqadigan kelishmovchilik. Amerikalik faylasuf Uilyam Jeyms (1842-1910) bir marta bu voqeani o'rmondagi ba'zi ovchilar haqida aytib bergan. Ovchilardan biri daraxtning bir tomonida turar edi va daraxt tanasining narigi tomonida olmaxon ko'tarilardi. Ovchi daraxt atrofida aylanib, olmaxonga qarashga urindi, lekin olmaxon daraxt atrofida ham harakatlanib turdi va har doim daraxt tanasining qarama-qarshi tomonida qoldi. Endi ovchi daraxtni aylanib chiqdi va olmaxon daraxtda edi.
Agar siz uning shimolidan sharqqa, keyin janubga, keyin g'arbga va keyin yana shimolga o'tishni nazarda tutsangiz, shubhasiz, odam uni aylanib chiqadi, chunki u bu ketma-ket pozitsiyalarni egallaydi. Ammo agar aksincha siz avval uning oldida, keyin o'ngida, keyin orqasida, keyin chap tomonida va nihoyat yana oldida bo'lishni nazarda tutsangiz, u odam uni aylanib o'ta olmasligi aniq, chunki olmaxon kompensatsiyalovchi harakatlar bilan u doimo qornini odam tomon buradi va orqasi orqaga buriladi.
Bu aniq ta'rifni hal qilishi mumkin bo'lgan nizo. Oddiy yurishning o'rtacha ma'nosi aniq emas va aniqroq farqlash kelishmovchilik manbasini aniq belgilaydi. Og'zaki tortishuvlar haqiqatdagi tortishuvlarga qarama-qarshi bo'lib, ular ma'noga emas, balki faktlar bo'yicha kelishmovchiliklarga olib keladi. Agar kimdir Sidneyni Avstraliyaning poytaxti (Canberra) deb hisoblasa va boshqalari rozi bo'lmasalar, demak bu faktlarni tekshirish orqali hal qilinishi mumkin bo'lgan haqiqiy tortishuv.
Ko'p tortishuvlar og'zaki va daliliy nizolarning aralashmasidir va biz ularni muhokama qilib, muhokama qilishimiz kerak. Ko'pincha, birinchi navbatda muammoni aniqlashtirish uchun aniq ta'riflardan foydalanish kerak. Odam bo'lmagan hayvonlar tilga egami yoki yo'qmi degan savolni oling. Bu savolga javob berish uchun til nimani anglatishini aniqroq bilishimiz kerak. Agar bu biron bir aloqa tizimiga tegishli bo'lsa, unda qushlar va boshqa hayvonlarning tillari bor, chunki ular bir-biri bilan aloqa qilishadi. Boshqa tomondan, til boshqa ma'noda ishlatilishi mumkin, bu so'zlarni grammatikaga muvofiq jumla hosil qilish uchun ishlatishni talab qiladi yoki o'zboshimchalik bilan ob'ektlar va vaziyatlar, shu jumladan uzoq va uzoqroq bo'lgan narsalar haqida gaplasha oladi. Aniq ta'riflar savollarni yaxshilashga imkon beradi, shuning uchun ularga qanday javob berish kerakligini yaxshiroq bilib olamiz.
Faylasuflar tez-tez atamani (yoki kontseptsiyani) kengayishi va intilishi o'rtasida farq qiladilar. Muddatning uzaytirilishi - bu atama qo'llaniladigan narsalar to'plamidir. Masalan, oddiy sonning kengaytmasi {2, 3, 5, 7, 11, 13, ...} raqamlar to'plamidir. Boshqa tomondan, atamaning intentsiyasi uning ma'nosidir. Asosiy sonning intentsiyasi "faqat bitta va o'zi bilan to'liq bo'linadigan birlikdan kattaroq har qanday butun son" bo'lishi mumkin.
Ta'riflar iloji boricha tushunarsiz va metafora tilidan qochish kerak. "Ilm bu qorong'i xonada qora mushukni qidirishdir" ilmiy izlanishlarning qiyinligi haqida kulgili tasvirni yetkazishi mumkin, ammo ta'rif sifatida bizga fanning mohiyati haqida ko'p narsalarni aytib berish juda qorong'i.
Biroq, reportaj ta'rifi aniqlanayotgan atamadan ko'ra aniqroq bo'lmasligi kerak. Kema suvda harakatlanish uchun katta hajmdagi kema deb ta'riflanishi mumkin. Ushbu ta'rif noaniq, chunki katta hajm nimani anglatishi aniq emas. Ammo bu o'z-o'zidan ta'rifga yaxshi e'tiroz emas, chunki bizning kema tushunchasi aynan shu tarzda noaniq. Kemani 30 metrdan uzunroq kema deb ta'riflash ta'rifni juda aniq qiladi va natijada so'zning oddiy ma'nosini buzadi.
Ishonchli ta'riflardan qoching. Va nihoyat, ta'riflar, shuningdek, noo'rin hissiy ma'nolardan qochish kerak. Ishonchli ta'rif bu atama uchun ijobiy yoki salbiy hissiy ma'no beradigan ta'rif, aslida bunday assotsiatsiya mavjud emas. Masalan, agar kimdir demokratiyani "kambag'allar va o'qimaganlar diktaturasi" deb ta'riflasa, demak, bunday odam demokratiya haqida juda yaxshi o'ylamaydi. Ammo demokratiyaning yaxshi yoki yomon narsa ekanligi keyingi bahslarga bog'liq bo'lishi kerak va faqat ta'rif bilan hal qilinmasligi kerak. Xuddi shunday, "abort qilish - tug'ilmagan bolani o'ldirish orqali homiladorlikni to'xtatish" degan ta'rifni ko'rib chiqing. Ushbu ta'rif abortning noto'g'ri ekanligini anglatadi, chunki u abortni qotillik deb tasniflaydi. Ammo abortni yanada neytral tarzda tushunish mumkin. Taklif etilayotgan noaniq ta'rif atamaning odatiy ma'nosini buzadi. (Ta'rifning yana bir muammosi shundaki, u abort qilingan homila allaqachon bola, ya'ni inson ekanligi haqida hech qanday dalilsiz taxmin qiladi.) Bu ishontirishga qaratilgan ta'rif foydali ritorik vosita bo'lishi mumkinligini inkor etmaslik kerak. Ular ko'pincha bahs-munozaralarda va siyosiy ma'ruzalarda qo'llaniladi, ammo biz ulardan oqilona va adolatli munozarada qochishimiz kerak.

7.3. Ta'rifni shakllantirishning turli xil usullari

7.3.1 Sinonimik ta'rif

Sinonimik ta'rifda so'z (yoki qisqa muddatli) aniq bir xil ma'noga ega bo'lgan boshqa atamani berish bilan aniqlanadi - masalan, shifokorlar = doktorlar, advokat = huquqiy himoyachi, yaxshilanish = takomillashtirish va prognozlash = bashorat qilish.
7.3.2 Ostensiya bo'yicha ta'rif
Ostentsial ta'rif, biz qizil narsaning misollarini ko'rsatib, bolalarga qizil rangni tushuntirganimiz kabi, atama ma'nosini misollar keltirish bilan izohlaydi. Yoki kimdir professionalni "shifokorlar, advokatlar va buxgalterlar kabi odamlar" deb tushuntirishi mumkin. Istiqbolli ta'riflar atamaning ma'nosini aniq tushuntirish qiyin bo'lganda foydalidir. Ammo estentsial ta'rif kengaytma bilan ta'riflash shaklidir va intensiv ta'riflar, agar mavjud bo'lsa, ma'noni yaxshiroq tushuntirib berishi mumkin.
7.3.3 Jins-differentsiya bo'yicha ta'rif
-Differentsiya usuli - ta'riflarni tuzishda juda foydali vosita. Ushbu yondashuvga ko'ra, biz atamani belgilashni istasak, avval ushbu atama qo'llanilishi kerak bo'lgan keng toifani aniqlaymiz. Ushbu turkum jins deb nomlanadi. Xachirni aniqlash uchun, avvalambor, xachir hayvon ekanligini ta'kidlaymiz. Albatta, xachirlardan boshqa hayvonlar ham ko'p. Shunday qilib, keyingi qadam farqlanishni aniqlashdir. Bu turkumdagi narsalarni ikkita guruhga ajratadigan xususiyatdir - bu belgilangan muddat doirasiga kiradigan va bo'lmaydiganlardir. Xachirda bu erkak eshak va urg'ochi otning avlodi bo'lish xususiyati bo'ladi. Ikkala qismni birlashtirib, to'liq ta'rifga kelamiz:
Xachir - bu erkak eshak va urg'ochi otning nasli bo'lgan hayvon.
Ushbu turdagi ta'rif foydalidir, chunki u to'liq ta'rifni eslab qolish va tushunish qiyin bo'lsa ham, tinglovchilarga belgilangan aniqlovga tegishli bo'lgan narsalar to'g'risida ma'lumot beradi. Ushbu turdagi ta'rifga ko'proq misollar keltirilgan, ularning jins qismi ta'kidlangan:


Muz = muzlatilgan suv.



Guvoh = sud jarayonida yoki depozitda qasam ichgan holda guvohlik beradigan kishi.



Vitamin = normal o'sish va metabolik jarayonlar uchun oz miqdordagi zarur bo'lgan past molekulyar og'irlikdagi organik birikma.



Fonema = tildagi eng kichik tovush birligi.



Mashqlar

3.1 Ushbu ta'riflarni xabar beruvchi, aniq, taxmin qiluvchi yoki ishontiruvchi deb tasniflang:

"IQ 100 dan yuqori"- O'rtacha aqldan yuqori degan ma'noni anglatadi.
Kamera - bu suratga olish uchun asbob.
Hayvonlarni himoya qilish bo'yicha faollar - bu hayvonlarni odamdan ko'ra ko'proq sevadigan odamlar.
Ateist - bu Xudoning mavjudligiga ishonmaydigan odam.
3.2 Ushbu ta'riflarni baholang va ularda muammolar mavjudligini tekshiring.
Nafrat = boshqa odamlarga zarar etkazish yoki ular uchun muhim bo'lgan narsani buzish istagi.
Biologiya - bu tirik organizmlarni o'rganishdir.
Yin nima? Yang emas. Yang nima? Yin emas.
Sevgi - bu baxt eshigini ochadigan asosiy kalit. (Oliver Vendell Xolms)
Sevgi - bu tabiiy ravishda bir-birining hissiy, intellektual va jismoniy holatlarini sozlashga qodir va tayyor bo'lgan va ularga ta'sirchan va ta'sirchan munosabatda bo'lishga qodir bo'lgan va tayyor bo'lgan ikki kishi o'rtasidagi yaqinlik. (biomatch.com)
G'azablangan = birovga g'azablanish.
Bomba - bu odamlarga zarar etkazish uchun portlash uchun mo'ljallangan qurilma.

7.4. Xotirani mustahkamlash usullari
Nima uchun yoshlar o’rtasida xotira sustligi juda ko’p uchramoqda? Ehtimol, ular birovlarga xotirasi yomonligidan shikoyat qilar. Aslida esa, ularda xotira emas, balki kuzatuvchanlik juda yomon.
Tomas Edison o’zining 27 nafar laboranti oy davomida har kuni olti lampa tsexidan N'yu-Jersi shtatidagi Menlo — parkda joylashgan zavodning bosh binosiga boradigan yo’ldan qatnashni aniqlab oldi. Bu yo’lda gilos daraxti o’sar edi, ammo o’sha 27 kishi bilan savol-javob o’tkazilganida, birortasi ham uning mavjudligini umuman payqamaganligi ma'lum bo’ldi. Bularning barchasi insonlarning kuzatuvchanliklarining yomonligidandir. Yoshlar, umuman olganda barcha insonlar uchun ham kuzatish zarur. Bu xotirani yaxshilashning birinchi usuli, desak ham bo’ladi.
Xotirani mustahkamlovchi yana bir asosiy omillardan biri bu ovoz chiqarib o’qishdir. Linkol'n ongiga kerakli ma'lumotni aks ettirmoq uchun ikki his-tuyғu a'zosidan foydalangan. U — “Men qachon ovoz chiqarib o’qisam, fikr ikkita his etish a'zosi orqali qabul qilinadi. Birinchidan, nimani o’qisam, o’shani ko’raman, ikkinchidan, men uni eshitaman, shuning uchun juda yaxshi eslab qolaman,” degan.
“Xarpes” jurnalining sahifalarida shunday yoziladi: “Sanalarni esda saqlash juda mushkul, chunki ular raqamlardan iborat; raqamlar ifodasiz ko’rinadi va xotirada mustahkam saqlanmaydi. Ular suratlardan iborat emas, shu bois ko’zga o’rnashib qolmaydi. Suratlar — tasvirlar raqamlarni eslashga yordam beradi. Ular xotirada deyarli hamma narsani saqlab qoladi. Agar bu tasvirni o’zingiz yaratsangiz yanada yaxshi.” Demak, keyingi qoida bu tasvirlar orqali ma'lumotni eslab qolishdir.
Yoshlar orasida biror nimani yodda olib qolish uchun takrorlash usuli ham katta ahamiyat kasb etadi. Qohiradagi Al-Azhar universiteti dunyoda eng yirik oliy o’quv yurti hisoblanadi va unga kirish imtihonida har bir talabgordan Qur'onni yoddan aytib berish talab qilinadi. Bu kitobni ovoz chiqarib o’qish uchun uch kun vaqt ketadi. Arab talabalari ishonish qiyin bo’lgan bunday jasoratni amalga oshirishni qanday uddalaydilar?Siz cheksiz miqdordagi ma'lumotni etarli darajada tez-tez takrorlab tursangiz, yodlab ololasiz. Eslab qolishni istagan ma'lumotlarni takrorlang. Ulardan foydalaning, amalda tatbiq eting. O’zaro suhbatlarda yangi so’zlarni ishlating.
O’tkir xotira egalari bugun yoshlar orasida ham yo’q emas. Ulardan biri xalqaro xotira sport ustasi Husniddin Ismoilovdir. Biz oddiy telefon raqamlarini bir zumda unutib qo’yayotgan zamonda Husniddin bir soatda 1460 ta, 5 daqiqada 240 ta raqamni eslab qolishga erishdi. U bunday xotiraga qanday erishdi? Yurtdoshimiz bu muvafaqqiyatga mnemonika orqali erishganini aytgan edi. Mnemonika — eslab qolish san'ati. Sun'iy assotsiatsiyalar hosil qilish yo’li bilan esda qolishni osonlashtiruvchi va xotira hajmini kengaytiruvchi usullar tizimi. Bunda biz so’zlarni eslab qolish uchun ularni bosh harflarini birlashtirib, so’z yasab uddalay olishimiz mumkin.
Xulosa qilib aytganda, yuksak xotiraga ega bo’lish uddalab bo’lmas ish emas. Aslida u juda oson: kuzatuvchanlik, diqqatni jamlashni o’rganish, sanalarni yodda saqlab qolish uchun suratlar bilan boғlanish, ismni esda saqlash uchun uning ma'nosini bilish, qanday yozilishiga e'tibor berish, darsliklarni qayta-qayta takrorlash orqali esda qoldirish va albatta mnemonika — esda saqlab qolish san'ati kabi yo’llardan iborat.


8 mavzu. Xulosa qilish. Kreativ jarayon
Reja:

• 
  
  1.1. Xulosa qilish tushunchasi
  
• 
  
  1.2. Ijodiy jarayon va uning xususiyatlari
  
• 
  
  1.3 Deduktiv va induktiv xulosa chiqarish
  

Xulosa chiqarish - tafakkurning asosiy mantikiy shakllaridan biri. Unda mantiqning maʼlum qoidalari yordamida bir yoki bir necha hukm (asos)dan yangi hukm chiqariladi. Xulosa chiqarish chin asoslarga tayansa va toʻgʻri mantiqiy fikrlardan foydalansa, u vaqtda chiqarilgan xulosa ham chin boʻladi. Bu prinsipga amal qilmaslik Xulosa chiqarishda xatoga olib keladi. Mas, "hamma mustaqil davlatlar BMT ga aʼzo" va "Oʻzbekiston mustaqil davlat" degan chin asoslardan mantiqiy qoidalarga rioya qilingan holda "Oʻzbekiston BMT ga aʼzo" degan toʻgʻri xulosa kelib chiqadi. Voqelikni bilish jarayonida yangi bilimlarni hosil qilishning — xulosa chiqarishning turli usullari mavjud. Asoslarining soniga koʻra, bevosita va bavosita xulosa chiqarish, xulosaning chinlik darajasiga koʻra, zaruriy va ehtimoliy xulosa chiqarish, fikrning harakat yoʻnalishiga koʻra, deduktiv, induktiv va analogiya kabi turlarga boʻlinadi. Xulosa chiqarishni fikrning harakat yoʻnalishiga koʻra turlarga ajratish nisbatan mukammalroq boʻlib, u xulosa chiqarishni boshqa turlari haqida ham maʼlumot berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv xulosa chiqarish, zaruriy xulosa chiqarish deb, induktiv xulosa chiqarish va analogiya ehtimoliy Xulosa chiqarish deb karalishi, bevosita Xulosa chiqarish esa deduktiv Xulosa chiqarishning bir turi sifatida oʻrganilishi mumkin (yana q. Induksiya, Deduksiya) .
Xulosa chiqarish nazariyasining yaratilishi va uni rivojlantirishda Aristotel, Forobiy, Ibn Sino, F. Bekon, M.I.Karinskiy, L.V.Rutkovskiy va boshqa mantiqshunos olimlarning xizmati katta.
Xulosa misollarini qanday yozish kerak. Xulosa qanday to'g'ri yoziladi: misol va tavsiyalar Agar siz talaba bo'lsangiz, shuni bilishingiz kerakki, o'qituvchi, avvalambor, har qanday test ishining boshlanishi va yakunlanishini eslab qoladi. Bu nemis psixologi - eksperimentchi German Ebbingxaus o'zining ko'plab tajribalaridan birida isbotlangan: inson aqli u eshitgan narsaning boshini va oxirini eslaydi. Nima uchun abstraktdagi xulosa shunchalik muhim? Shuning uchun, agar universitet talabasi yuqori bahoga intilsa, uning inshoning eng kuchli tomonlari kirish va xulosa bo'lishi kerak. Biz birinchi nuqta haqida allaqachon bilamiz va endi tekshirish ishining ushbu majburiy qismini qanday qilib to'g'ri yozishni yaxshi bilamiz. Inshoda xulosa qanday yozishni va ushbu ijodiy ishning qaysi jihatlari bo'yicha sizning akademik ko'rsatkichlaringiz va ongingizni oshirishga alohida e'tibor qaratish kerakligini aniqlash qoladi. Aslida mavhum - Bu kurs ishi va diplom loyihasi bilan bitta maqsadga ega bo'lgan test ishi, ya'ni talaba bilimini sinab ko'rishdir, shuning uchun har qanday holatda ham talaba sinab ko'rishga majbur bo'ladi. Nima uchun bu kerak? Xulosa qanday xulosa? Tezisning xulosasi tekshirish ishlarining majburiy tarkibiy qismi bo'lib, u: Tarkibi tarkibi; Asosiy fikrlarni ta'kidlaydi; Qisqa, ammo aniq xulosalar chiqaradi; Abstraktning asosiy savoliga javob beradi; Amaliy va nazariy qismni umumlashtiradi; O'qilganlar haqida umumiy taassurot qoldiradi. Endi talabalar nima uchun xulosa ustida tinmay ishlashayotgani ayon bo'ldi, chunki agar u to'g'ri tuzilgan bo'lsa, o'qituvchining qo'shimcha savollari kamroq bo'ladi va ehtimol ular umuman paydo bo'lmaydi. Bu jamoatchilik sudiga taqdim etilgan ishning "xulosasi" dir, shuning uchun o'qituvchi javob yoki hisobot paytida biror narsani tinglasa ham, albatta, insho xulosasini diqqat bilan o'qib chiqib, bu bilimlar oralig'ini to'ldiradi. Xulosa tuzishda nafaqat uning mazmuni va savodxonligiga, balki barcha talablar, qoidalar, standartlar va davlat standartlariga (masalan, muddatli qog'oz va diplom kabi) javob berishi kerak bo'lgan to'g'ri dizaynga ham e'tibor berish kerak. Tezisni tuzish qoidalari Talaba asosiy qismning mazmunini inshoning yakunidan ajratib turishi kerak, shuning uchun birinchi satrda alohida varaqda "Tarkib" yozuvi bo'lishi kerak. U blok harflar bilan yozilgan va qalin qilib ta'kidlangan bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Ushbu so'zning oxiridagi davr qo'yilmaydi, sarlavha yozilmaydi. Bunday holda, "xulosa" so'zi tarkibiy jadval sifatida ishlatiladi. Shundan so'ng, siz bitta satrni o'tkazib yuborishingiz kerak va shundan keyingina xatboshidan fikrlaringizning qisqacha bayoniga o'ting. Har qanday holatda ham abstraktning xulosasi qisqa bo'lishi kerak va bosma matnning 1-2 sahifasidan oshmasligi kerak (butun ishning 5 - 10% dan ko'p bo'lmagan). Shriftning o'lchami Times New Roman, shrift o'lchami 11-14 oralig'ida, satrlar orasidagi masofa 1-1,5 bo'lishi shart. "Suv" va xulosada mazmunli yuklamaydigan jumlalarni yozish qat'iyan taqiqlanadi, shuning uchun har bir ibora to'liq va mazmunli bo'lishi kerak. Qo'shni jumlalarda bir xil, bir xil ildizli so'zlarning takrorlanishi ham ma'qul emas va ishning asosiy qismidan olingan individual iboralarni nusxalash ham mumkin emas. Xulosa - bu ishning ijodiy qismi! Xulosa - bu muallifning jurnalistik va qisman ilmiy uslubga bag'ishlangan mavzusidagi ishi ekanligini tushunish muhimdir. Ishning ushbu majburiy qismida siz ixtiyoriy ravishda quyidagi iboralarni ishlatishingiz mumkin: "biz oldik", "ko'rib chiqdik", "tekshirdik", "shu tarzda", "biz xulosa qildik", "bilib oldik", "biz muvaffaqiyatga erishdik ...", "Biz ... oldik ..." va boshqa mavzular, ushbu mavzuga mos keladigan va tanlangan yozish uslubidan yuz o'girmagan. Bor kichik sir: har qanday xulosada vazifada keltirilgan muammoning qisqacha mazmuni va uni hal qilishning xulosasi bo'lishi kerak. Talaba, ballar singari, hisob-kitoblarni amalga oshirishda nimani va nimaga erishganligini yozishi kerak. Bu juda muhim, aks holda yuqorida aytilganlarning barchasida sinov o'qituvchisi ushbu ish uchun yaratilgan "haqiqat yadrosi" ni ushlamasligi mumkin. Yana bitta ozgina ishora: Bugungi kunda Internetda zamonaviy talaba uchun ajoyib o'rnak bo'ladigan insholarning ko'plab namunalari mavjud. Boshqa odamlarning fikrlarini yozib olish shunchaki talab qilinmaydi, chunki o'qituvchining ishning ushbu majburiy qismida nimani xohlashini o'zi tushunishi kerak. Chalkashmaslik muhim: "xulosa" mavjud va alohida "xulosalar" mavjud va tekshirish ishining ushbu ikkala tarkibiy qismi albatta kurs yoki diplom loyihasida topiladi va xulosa abstraktida alohida tarkibiy qism sifatida tarkibni tizimlashtirish va tuzish etarli. Va oxirgisi: inshoning xulosasi talabaning o'z inshosining ahamiyatini ta'kidlashi va barcha talabalarning e'tiborini eng muhim fikrlarga qaratishi uchun zarurdir. Xulosa qilish uchun: yakunida quyidagilar zarur: 1. Bajarilgan ishlar va olingan natijalar haqida qisqacha ma'lumot bering; 2. Kirishda qo'yilgan maqsadga erishish usullarini qisqacha aytib bering; 3. Yechilgan muammoning afzalliklari va kamchiliklarini bering (boshqacha uslubda ta'kidlangan); 4. Uyg'un xulosalar chiqaring; Agar siz ushbu fikrlarning barchasini bayon qilgan bo'lsangiz, demak, o'qituvchining ishi mavzusida qo'shimcha savollar paydo bo'lmasligi kerak. Albatta, har bir g'ayratli talaba sifatli xulosa yozishi mumkin, agar u o'z oldiga maqsad qo'ymasa va quyidagi oddiy qoidalarga amal qilmasa. Birinchi qoida . Abstraktning asosiy qismini diqqat bilan o'qing, so'ngra uni qayta ko'rib chiqishga harakat qiling; va nafaqat, lekin informatsion tezislar. Ikkinchi qoida . Har bir bobning mazmunini batafsil tavsiflashning keragi yo'q, asosiysi inshoning tuzilishiga emas, balki kirishning berilgan mavzusi va maqsadiga asoslanishi kerak. Yaxshiroq tushunish uchun xulosa kirish va xulosalardan osonlikcha "pishirilishi" mumkin, faqat siz ma'lumotni to'g'ri taqdim etishingiz kerak va hech qanday holatda takrorlanmasligingiz kerak. Uchinchi qoida . Xulosa bo'yicha bir nechta xulosalar bo'lishi mumkin, ammo oxirida xulosa to'liq bo'lishi kerak, va u bitta uslubda - ilmiy va jurnalistikada yozilgan. Agar ishning mazmuni va mavzusi bo'yicha bir nechta xulosalar bo'lsa, unda hikoyaning mazmunini yo'qotmasdan, ikkinchisiga silliq o'tish kerak. To'rtinchi qoida . Xulosa raqamlangan yoki raqamlangan ro'yxatlardan foydalanishning hojati yo'q, va hatto ro'yxatga olish zarur bo'lsa ham, uni murakkab jumlalar bilan rasmiylashtirish tavsiya etiladi, lekin ularni rangli epithetlar va ko'p sonli vergul bilan ortiqcha yuklamang. Ammo xulosada qisqacha tushuntirishlar ortiqcha bo'lmaydi, ular faqat qisqagina hikoyani yakunlaydi. Beshinchi qoida . Agar kerak bo'lsa, xulosa qilib aytishingiz mumkin terminologiyadan foydalanish, lekin aslida. Keraksiz ta'riflar va uzoq tushuntirishlarni berish kerak emas, chunki ularning barchasi ishning mazmunida bo'lishi kerak. Va oxirgisi: har qanday xulosani avval qoralama ichiga yozib, keyin uni o'qituvchiga ko'rsatish yoki tekshirish uchun topshirish yaxshidir. Vakolatli o'qituvchi darhol kerakli joylarni aniqlaydi va "suv" ni kesib tashlaydi, ba'zi jumlalar esa o'zgartirish, almashtirish va to'ldirishni taklif qiladi. Bunday sifat tekshiruvidan so'ng, ishning yakuniy versiyasini qilish ancha oson bo'ladi. Inshoning xulosasi to'g'risida o'qituvchilar Har bir o'qituvchi inshoning kiritilishi va yakunlanishiga alohida e'tibor beradi. U quyidagi fikrlardan xavotirda: Kirish va xulosa bir xil uslubda yozilishi kerak, bir vaqtning o'zida bitta mavzuga mos keladi. Ko'pincha xulosa insho mavzusiga to'g'ri kelmaydi va talabaning barcha sa'y-harakatlari behuda ketmoqda. Yaxshi holatda, asarda faqat ismni o'zgartirish kerak bo'ladi, eng yomoni, yana yoziladi. Xulosa imlo, leksik va tinish belgilarida xatolar bo'lmasligi kerakular juda ajablantiradi va faqat ular o'qigan narsalarning ijobiy taassurotini buzadi. Shunday qilib, barcha talabalarga maslahat: ko'rib chiqishga topshirishdan oldin ularning ishlarini sifatli o'qish. Agar xulosa qisqa va atamalardan foydalangan holda vakolatli tilda yozilgan, u faqat universitet talabasi mavzusida yuqori darajadagi tayyorgarlik va chuqur bilimlarni ta'kidlaydi. Bunday ish juda yuqori baholanadi va o'qituvchi, albatta, muallifni o'z yozuviga olib boradi. Xulosa qilib aytganda, ishonch hosil qiling bir mavzu bo'yicha istiqbollari haqida bir necha qisqa takliflar bo'lishi kerak. Bu mavhumning asosiy xulosasi, uni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi! Aynan mana shu optimistik eslatmada o'zingizning ishingizni yakunlashingiz mumkin, keyin abstraktni yaratishda ishlatilgan ma'lumotnoma adabiyotlar ro'yxatini ko'rsatishni unutmang. Xulosa: Umid qilamanki, endi siz qanday qilib xulosani mavhum, muddatli qog'ozda va tezis loyihasida to'g'ri va to'g'ri yozishni bilasiz. Hech qanday murakkab narsa yo'q, albatta, agar siz o'zingiz ushbu mavzu bo'yicha o'zingizning inshoingizni yozgan bo'lsangiz va Internetda paydo bo'lgan birinchi asarni yana yuklamagan bo'lsangiz! Endi bilasiz qanday qilib xulosani referatda yozish kerak. Xulosa - bu bilimlarni sinash, shuning uchun uni yaratishda hamma narsani iloji boricha to'g'ri bajarishga harakat qilish kerak. Asosiy elementlardan biri bu xulosani referatda yozing. Aslida, bu hisobot, shuning uchun standartlar va qoidalarga rioya qilishga alohida e'tibor bering. Xulosa ichidagi xulosa asosiy qism bo'yicha ishlarning yakuniy bosqichidir. Agar u kuchli bo'lsa, unda hatto mavzuning o'rta darajadagi taqdimoti ham qutqarishi mumkin. Vakolatli xulosalar o'qituvchining savollaridan qochadi. Xulosa ichidagi xulosa umumiy qismning 5-10 foizini tashkil etadigan qismdir. Xulosa yozishning maqsadi bilimlarni tizimlashtirish, xulosalash, bayonotlarni ta'kidlash, erishilgan natijalarni ko'rsatish. Tekshiruvchi qanday muammolar ko'rib chiqilganligini, ulardan amaliy foydalanish mumkinmi yoki yo'qligini tushunishi kerak. Tezisning xulosasi: tuzilmalar tarkibini tahlil qiladi; asosiy narsani belgilaydi; asosiy savolga javob beradi; nazariy va amaliy qismni umumlashtiradi; materialning ijobiy taassurotini yaratadi. Insho xulosasining maqsadi - ishning ahamiyatini ta'kidlash, eng muhimiga e'tiborni jalb qilish. Ushbu bo'limda barcha ishlar, maqsadga erishish usullari, natijalar, muammoning xususiyatlari, muallifning tavsiyalari qisqacha tavsiflangan. Eng muhimi, xulosada abstraktning har bir paragrafiga uyg'un xulosalar yozish. Xulosa qanday xulosa qilish kerak Garchi GOSTga binoan boblarning oxiridagi xulosalar zarur bo'lmasa-da, ular materialning sifatini yaxshilaydi, chunki ular tarkibni tizimlashtiradi. Bu muallifning munosabati, taqdim etilgan ma'lumotlarga munosabati, unga yangicha qarash. Xulosa abstraktning kirish qismida qo'yilgan vazifalar va maqsadlar bilan bog'liq. Xulosa abstraktda yozish, boshqa so'z bilan aytganda, asarda keltirilgan ma'lumotlarni qayta yozish degani emas. Bu tadqiqot mavzusi bo'yicha o'z nuqtai nazarini yaratish uchun o'rganilayotgan materialni tizimlashtirish. Yangilik kerak emas, lekin muallifning fikri talab qilinadi. Sintaksis nuqtai nazaridan, bu ilgari ifoda etilgan va isbotlangan tezislardan tashkil topgan mantiqiy mulohazalar, ular bir-biri bilan asoslanadi. Bu mantiqiy asos muallif tomonidan yaratilgan degani emas. Bu materialda asarlaridan foydalanilgan mualliflarning xulosasi. Natijalar mantiq qonunlariga bo'ysunadi. Ular ma'lum bir ishga asoslangan. Metodologik jihatdan, bu umumlashtirish, mavzuning umumiy xususiyatlarini aniqlash, umumiyni turli xil yondashuvlar va tushunchalardan ajrata olish qobiliyatidan dalolat beradi. Shuning uchun ko'p o'qituvchilar abstraktdagi xulosalarni eng qiyin qism deb bilishadi. Bular muallifning fikrlari, ma'lumotlarga ishlov berish darajasining ko'rsatkichidir. Topilmalar maqsadlar, maqsadlar va mazmun bilan chambarchas bog'liq. Asosiy xarakteristikasi statistik va analitik ma'lumotlarga asoslangan aniqlik, so'zlarning aniqligi. Xulosa - manbalar va tadqiqot natijalarini tahlil qilish asosida bayonotlar. Muallif ushbu ma'lumotni tasdiqlaydi, chunki u uning haqiqiyligini aniqladi va uni isbotlay oladi. Bu uning himoya qilishga tayyor bo'lgan nuqtai nazaridir. Xulosa yozish uchun 3 usul qo'llaniladi: deduktiv - umumiydan umumlashtirishgacha; induktiv - individual faktlardan umumlashtirishgacha; boshqalarning xulosalariga asoslanadi. Birinchi usuldan foydalanib, har bir paragraf uchun xulosalar yozilishi kerak. Buning uchun tegishli ma'lumotlarning ravonligi talab etiladi. Agar talaba yangi ma'lumotlarga duch kelsa, ma'lumot mantiqiy ketma-ketlikda taqdim etish uchun etarli bo'lmasligi mumkin. Bunday holatlarda tizimlashtirish va umumlashtirish o'rniga ma'lumotlarning takrorlanishi olinadi. Ikkinchi usuldan foydalanganda tashqi manbalar asos qilib olinadi. Uchinchi usul, agar mavzuga to'liq mos keladigan ma'lumotlarni topish mumkin bo'lsa, ishlatilishi mumkin. Agar ushbu shart bajarilmasa, xulosalar kulgili bo'lib, asosiy matnning fonida turibdi. Xulosa qanday yoziladi Asosiy qismni yozganingizdan so'ng, paragraflarga xulosalar to'plashingiz, ularni tizimlashtirishingiz, qayta yozishingiz, qarama-qarshiliklardan xalos bo'lishingiz kerak. Agar ovoz etarli bo'lmasa, tadqiqot mavzusi va maqsadiga e'tibor qaratgan holda qo'shimcha ma'lumotlar kiritilishi kerak. Insho xulosasidagi xulosalar, umuman, material bilan bir xil yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Bular mavzuga, ko'rib chiqilayotgan muammoning mohiyatiga zid bo'lmagan qisqacha fikrlar. Agar o'qituvchi har bir bob oxirida xulosalar tuzishni talab qilmasa, xulosa ishning mantiqiy xulosasi sifatida yozilishi kerak. Asosiy qismini yana o'qing va tezislarni qaytarishga harakat qiling. Tezislarni yozing - ular xulosaga asos bo'ladi. Har bir bobni qayta ko'rib chiqish shart emas. Asosiy shart - va ko'rsatilgan mavzularga yopishish. Barcha fikrlar bir-biriga silliq oqadigan yaxlit tuzilmani yaratishi kerak. Xulosa abstraktda umumiy qismdan alohida yozilishi kerak. Alohida sahifada o'rtada tekislangan "Xulosa" yozilgan. 2 satr qilingan. Shrift, nuqta o'lchami va satr oralig'i asosiy qismdagi kabi bir xil. O'tkazma shaklida xulosa ijro etilmaydi. Xulosa mazmunsiz so'zlar bo'lmasligi uchun xulosa yozishga harakat qiling. Tegishli yoki ildiz so'zlarni bir-biriga juda yaqin tutmaslikka harakat qiling. Siz materialdan iboralarni nusxalashingiz mumkin. Uslubi jurnalistik, qisman ilmiy. Mavzuga xulosa jumlalar yordamida yozilishi mumkin: xulosa qilib aytganda, bahslashish mumkin; tadqiqot natijalaridan biz xulosa qilishimiz mumkin; tadqiqot va tahlil natijalarini sarhisob qilib, shuni ta'kidlashimiz mumkin; biz bir xulosaga keldik; xulosa qilib aytish mumkin; yuqorida aytilganlarga asoslanib, xulosa qilishimiz mumkin. Xulosa ichiga yangi ma'lumotlar kiritilmasligi kerak. Bu abstraktning qisqacha mazmuni, natijalar ro'yxati. Mavzudan namunaviy xulosa "Sog'lom turmush tarzi asoslari" mavzusidagi inshoning namunaviy xulosasi: Shunday qilib, insho xulosasida shuni ta'kidlash mumkinki, jamiyatimizdagi ba'zi odamlarning sog'lig'iga beparvolik bilan munosabati oilaga, ishlab chiqarish jamoasiga va umuman jamiyatga ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy-ruhiy zarar etkazadi; ko'p jihatdan yaqin o'tmishdagi bolalar va yoshlarning jismoniy tarbiyasi tizimidagi kamchiliklarga bog'liq. Psixosomatika inson tanasining holatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi, shuning uchun sog'lom turmush tarzining quyidagi shartlari ba'zan ajralib turadi: hissiy, intellektual va ma'naviy farovonlik. Kundalik rejimning foydalariga shubha qilolmaysiz. Shuning uchun vaqtni taqsimlashga tizimli yondashuv zarur. To'g'ri tanlangan rejim jismoniy va aqliy mehnat davrlarini tananing bo'shashish davrlariga qarab o'zgarishini anglatadi. Shunday qilib, uyqu kattalar uchun kuniga 7-8 soatdan iborat bo'lishi kerak. Oqilona tanlangan ovqatlanishning ahamiyati aniqlandi. Sog'lom turmush tarzi to'g'ri ovqatlanish bilan uzviy bog'liqdir. Jismoniy tarbiya sog'lom turmush tarzining asoslaridan biridir. Texnologik taraqqiyotning hozirgi darajasi inson hayotini sezilarli darajada soddalashtirdi, ammo bu ijobiy ta'sir bilan odamning motor faoliyati sezilarli darajada kamaydi. Hozirgi kunda odamlar ancha kam yurishadi. Harakat tananing normal ishlashi uchun zarurdir. Jismoniy faoliyatni tanlash faqat insonning yoshiga, jismoniy imkoniyatlariga va individual xohishlariga bog'liq. Xulosa ichida to'g'ri xulosaga misol "Zamonaviy sanoat shahri va sport amaliyoti" mavzusidagi inshoning yakunlanishiga misol. Xulosa oxirida biz muammoni o'rganish natijalari bo'yicha qisqacha xulosalar chiqaramiz: - Zamonaviy sanoat shaharlari sharoitida ushbu faoliyat sport bo'lishi mumkinligi va uni tegishli ijtimoiy munosabat bilan mustahkamlashi mumkin bo'lgan muayyan sharoitlar jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish sohasidagi davlat, mintaqaviy va shahar siyosati talab qilishi aniqlandi. Asosiy vazifalardan biri - sport va dam olish maskanlarining, asosan, sport maktablarining hududiy va arzonligini ta'minlash. Bu, shuningdek, yirik sanoat shaharlarida sport amaliyotini rivojlantirishda munitsipal siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishni talab qiladi. - Tadqiqot mavzusining rivojlanishiga uchta katta muammolar blokirovka qilinadi: iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy. Shu bilan birga, yirik shaharlarda sport amaliyotini rivojlantirishga qaratilgan munitsipal dasturlarni amalga oshirish amaliyotini o'rganish shuni ko'rsatadiki, shahar ma'muriyatlari sport yo'nalishi bo'yicha qo'shimcha ta'lim tizimini modernizatsiya qilishning maqsadlari, yo'nalishlari va shartlarini belgilaydilar. Bir qator mualliflarning fikriga ko'ra, mavhumda o'rganilgan mavzudagi dasturlarni amalga oshirish uchun ushbu mexanizmlarni etarli darajada moliyalashtirish bilan, shahar miqyosida sport amaliyotini rivojlantirish jarayoni yanada tijoratlashtirilishi sharti bilan, yirik shaharlarda sport rivojlanishini yuqori darajaga ko'tarishga yordam beradi. Inshoni qanday tugatish kerak Har kim sifatli hisobot yozishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, muammoni hal qilish uchun ba'zi maslahatlar bering. Siz o'rganish qiymatini belgilashingiz mumkin. Belgilangan vazifalar bajarilganligini va tadqiqotlar nimalarga erishganligini baholash ortiqcha bo'lmaydi. Insho yozishning zaruriy sharti bu savodxonlikning yuqori darajasi. Iqtisodiyot asoslarini o'rganayotgan talaba uchun ham tinish va stilistik xatolar bilan ishlash qabul qilinishi mumkin emas. Mavzuga to'g'ri xulosa chiqarishning bir necha yo'li mavjud. Birinchi usul bo'limlar bo'yicha xulosalarni oldindan tayyorlashdan iborat bo'lib, bu bizga taqdim etilgan ma'lumotlarni tayyorlashga imkon beradi. Ushbu usul yuqori sifatli xulosalar chiqarish uchun ushbu mavzu bo'yicha bepul ma'lumot olishni o'z ichiga oladi. Agar ma'lumot birinchi marta qabul qilinsa, biron bir xulosa chiqarish qiyin bo'ladi, buning uchun bilim etarli emas. Bunday holda, hech bo'lmaganda bitta jumlani aniq ifodalash mumkin bo'lmaydi yoki yozma paragrafda keltirilgan ma'lumotlar takrorlanadi. Xulosa guruhlangan va mantiqiy ravishda bayon etilgan bo'lishi kerak, ammo ilgari olingan natijalarni takrorlashga yo'l qo'yilmaydi, ular asosida umumiy xulosa chiqarish mumkin. Ikkinchi usul tashqi manbalardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Insho bo'yicha xulosalar yozish ishini osonlashtirish uchun har bir bob va xatboshidan asosiy fikrlarni ajratib ko'rsatish kerak. Bunday holda, tekshirilayotgan muammo haqida ma'lumot to'plash uchun turli xil bosma nashrlardan foydalanish juda qulaydir, chunki ular albatta xulosalarni o'z ichiga oladi. Xulosa umuman olganda e'tiborga olinmasligi kerak, faqat mavhum mavzusiga tegishli ma'lumotlardan foydalanish kerak, ammo shuni yodda tutish kerakki, topilmalar o'rganish maqsadiga zid kelmagan. Inshoni yozganingizdan so'ng, to'plangan xulosalar sizning matningizni taqdim etish uslubingizga moslashtirilishi, ziddiyatli fikrlarni olib tashlashi, mavjud bo'lmagan ma'lumotni to'ldirishi va tadqiqot maqsadi va mavzusiga mos kelishi uchun tizimlashtirilishi va o'zgartirilishi kerak. Qayta ishlash amalga oshirilgandan so'ng xulosalar izchil va eng muhimi mantiqiy ko'rinadi, chunki ular ushbu masalada aniq yo'naltirilgan odamlarning fikrlarini asos qilib oladilar. Uchinchi usul boshqa odamlarning fikrlarini jalb qilishni o'z ichiga oladi. Agar siz mavhum mavzusiga to'liq mos keladigan ma'lumotni topsangiz, undan foydalanish tavsiya etiladi. Aks holda, matn aniq fondan ajralib turadi va kulgili ko'rinadi, bundan tashqari, xulosa bo'lmaydi. Shunday qilib, to'g'ri xulosa chiqarish uchun siz quyidagi qoidalarga amal qilishingiz kerak. Xulosa yuqorida keltirilgan ma'lumotni bobda va umuman abstrada umumlashtirishi kerak. Xulosa ish bilan bitta yo'nalishda bo'lishi kerak, qarama-qarshi fikrlarni ko'rsatishga yo'l qo'yilmaydi. Xulosa qisqa va aniq bo'lishi kerak va muammoning mohiyatiga mos kelishi kerak. Mavzu matnida, agar bobdan keyin xulosa qilish kerak bo'lsa, quyidagi iboralardan foydalanish kerak: "olingan ma'lumotlarni hisobga olgan holda biz xulosa qilishimiz mumkin", "oxirida shuni ta'kidlash kerak. Ba'zi o'qituvchilar har bir bobdan keyin aniq xulosalar chiqarishni tavsiya etmaydilar, shuning uchun asarni qanday qilib to'g'ri yozishni aniqlab olish yaxshiroqdir. Xulosa kirishda qo'yilgan vazifalarga asoslanib, abstraktning mantiqiy xulosasi, tadqiqotlar natijasi bo'lishi kerak. Xulosa ichida? Agar ilgari bunday asarlarni faqat talabalar yozgan bo'lsa, mamlakatimiz ta'lim tizimini modernizatsiya qilishdan so'ng maktab o'quvchilariga xuddi shunday vazifa yuklatilgan. Tezislarning xususiyati Mavzuga qanday xulosa yozish haqida gapirishdan oldin, shablon quyida keltirilgan, biz aniq bir muammo bo'yicha ma'lumotni umumlashtirish shakllaridan biri ekanligini ta'kidlaymiz. O'zgarishlar to'g'risida hisobotni to'g'ri tayyorlash yuqori ball olishning garovidir. Qo'llanma Xulosa ichida xulosani qanday yozish haqida gaplashsak, keling, tuzilish haqida gaplashaylik. Bunday ishda bo'lishi kerak bo'lgan tarkibiy qismlar orasida quyidagilarni ta'kidlaymiz: kirish; asosiy qismi; xulosa. Sarlavha sahifasini loyihalashda ma'lum talablar mavjud. Unda muallif, lavozimi, o'quv muassasasi to'g'risida to'liq ma'lumot berilgan bo'lib, uning asosida referat yozilgan. Xulosa yozish uchun qanday qilib suhbatni davom ettirsak, sarlavha varag'idan keyin tarkib ishda bo'lishi kerakligini ta'kidlaymiz. Asosiy qismi, yaxshisi, alohida bo'limlarga bo'linadi, ularning har biri o'z subtitriga ega. Bibliografiya Birinchidan, barcha adabiy manbalarni sanab o'tish muhim, shundan keyingina abstraktning xulosasini tuzishingiz mumkin. Biz quyida keltirilgan namunani taqdim etamiz, birinchi navbatda o'quv qo'llanmalariga bo'lgan talablarni bilib olamiz. Ularning ro'yxati alifbo tartibida, mualliflar, noshirlar, nashr etilgan yili, sahifalar soni ko'rsatilishi shart. Xulosaning o'ziga xos xususiyatlari Qanday qilib yozishni bilib olaylik. Asarning ushbu qismini muallifning nazariy va amaliy ishi to'g'risida qisqacha ma'lumot sifatida ko'rish mumkin. Xulosa qanday referatda yoziladi? Tugashning misoli quyida keltirilgan. Bu qism matnning ikki sahifasidan oshmasligi kerakligini anglatadi. Matnning minimal hajmiga qaramay, ushbu bo'limda muallif ijodiy faoliyati davomida olingan natijalarni ko'rsatish kerak. Ushbu qiyin va mas'uliyatli vazifani qanday engish kerak? Xulosa qanday referatda yoziladi? Ushbu savollar maktab o'quvchilari uchun ham, Rossiya o'quv yurtlari talabalari uchun ham qiziq. Yakuniy qism ma'no bilan to'ldirilishi kerak, ishning asosiy mazmuni haqida ma'lumot olib borishi kerak. Asosiy qismga qarash, undan asosiy g'oyani ajratib ko'rsatish kerak. Siz o'zingizni jumlalarni ishdan nusxalash bilan cheklab qo'yolmaysiz, ularni qayta ishlash, sinonimlar bilan qurollanish juda muhimdir. Abstraktning o'zi uchun olingan fikrni to'g'ri talqin qilish bilan, natijada biz faoliyat natijalari bilan mazmunli matn olamiz. Ishning birinchi qismida belgilangan maqsadlar va umumlashtirilgan natijalar o'rtasida o'zaro bog'liqlik bo'lishi kerak. Xulosa yozishni qanday qilib mavhumlashtirish haqida suhbatni davom ettiramiz. Talabalar va maktab o'quvchilariga bunday asarlarning tuzilishi bilan tanishish uchun taklif qilingan misollar shuni ko'rsatadiki, oxirida ma'lum semantik iboralar va iboralar bo'lishi kerak: xulosaga kelishga muvaffaq bo'ldi; biz oldik; tahlil qildik. Qanday qilib xulosani abstraktda yozishni muhokama qildik. Tayyor ish namunasi kimyoviy tadqiqotlar misolida keltirilgan. Birinchidan, sizga mutaxassislar tomonidan yuqori baholanadigan sifatli ishlarni yaratishda sizga yordam beradigan foydali maslahatlar beramiz. Xo'sh, qanday qilib xulosani abstraktda yozish kerak? Faoliyat klişesi ma'lum bir algoritmni o'z ichiga oladi, uni batafsil muhokama qilish kerak: Dangasa bo'lmang. Abstrakt ish maktab o'quvchisining (talabaning) doimiy mustaqil faoliyatining natijasi bo'lishi kerak. Xulosa ishning yoki ishning muhim qismidir, shuning uchun butun asarni idrok qilish uning yozilish savodxonligiga bevosita bog'liqdir. Xulosa abstraktning faqat asosiy g'oyasini o'z ichiga olishi uchun asosiy qismda tasvirlangan materialni shakllantirish kerak. Barcha bob va bo'limlarni tavsiflash shart emas, ulardan bir-birini to'ldiradigan qisqacha xulosalar chiqarish kerak. Agar asosiy va oxirgi qismlar o'rtasida mantiqiy aloqa bo'lmasa, referat to'liq emas deb hisoblanadi, o'qituvchi uni qayta ko'rib chiqish uchun qaytaradi. Ishning oxirgi qismini ish paytida topilgan materiallarga zid bo'lmasligi uchun tartibga solishga harakat qiling. Ushbu qismni bir necha sahifaga yopishtirishni istamayman, bu aytilgan fikrlarga salbiy munosabatni keltirib chiqaradi. Birinchi misol: fizika Mavhum ishni qanday bajarish mumkinligini tushunish uchun bir nechta aniq misollar taklif etiladi. Maktabda mavhum harakatlar fizikasi bo'yicha o'quv dasturiga alohida e'tibor beriladi. "Moddalarning agregat holatlari" mavzusini ko'rib chiqayotganda, talabalarga mustaqil hodisalarni o'rganish uchun tabiiy hodisalardan birini o'rganish taklif etiladi. Agar tadqiqotning maqsadi yog'ingarchiliklarni tushuntirish bo'lsa, unda abstraktning asosiy qismida suyuqlik yig'ish holatidan qattiq holatga o'tish ko'rib chiqiladi. Bunday ishda xulosa qanday ko'rinishga ega bo'ladi? Xuddi shunga o'xshash inshoni yakunlash taklif etiladi: "Adabiy materiallar asosida biz suvning harorat pasayishi bilan qattiq shaklga o'tishi natijasida qor yog'ishini bilib oldik." Adabiyotda abstraktga misol Mavhum faoliyatisiz tasavvur qilish qiyin bo'lgan akademik fanlar qatorida gumanitar fanlarni: tarix, ijtimoiy fanlar, adabiyotni qayd etamiz. Agar faoliyat mavzusi zamondoshlarning M. Yu.Lermontovning she'riy merosiga munosabatini o'rganish bo'lsa, abstraktning oxirgi qismida abstrakt muallifining shaxsiy pozitsiyasi bo'lishi kerak. Masalan: "Turli adabiy manbalarni o'rganib chiqqandan so'ng, biz M. Yu.Lermontov tomonidan yozilgan she'rlarning dolzarbligi yo'qolmaganligini bilib oldik. Uning she'riyatidagi vatanparvarlik mavzulari odamlarni tarixiy ildizlariga, ota-bobolarining ma'naviy merosiga bo'lgan munosabatni haddan tashqari oshirib yuboradi." Kimyodagi xulosaga misol Kimyo asosan eksperimental o'quv intizomi bo'lishiga qaramay, ushbu ilmiy sohada maktab o'quvchilari ko'pincha jiddiy mavhum mashg'ulotlar bilan shug'ullanadilar. Aytaylik, "Tabiatda metallarni topish" mavzusida o'qituvchi bolalarga turli foydali qazilmalar bo'yicha abstrakt yozuvlar tayyorlashni taklif qiladi. Agar bola alyuminiy birikmalarning tabiiy konlarini o'rganishni o'z oldiga maqsad qilib qo'ygan bo'lsa, ishning yakuniy qismida u natijalarni ko'rsatishi kerak: "Adabiy manbalar tahlili shuni ko'rsatdiki, tabiatda alyuminiy rudalar shaklida bo'ladi. Ularning asosiy tarkibiy qismi alyuminiy oksidi. Bunday minerallar tabiatda keng tarqalganligini hisobga olib, biz zamonaviy kimyo va muhandislik sanoati uchun ularning ahamiyatini tasdiqlashga muvaffaq bo'ldik." Jismoniy tarbiya darslarida referatlar Ichki ta'lim tizimida mavhum mashg'ulotlar hatto jismoniy tarbiya darslarida ham amalga oshiriladi. Masalan, bolalarga chang'i sporti tarixini tahlil qilish taklif etiladi. Qanday qilib jozibali ko'rinishga ega bo'lishi uchun tayyor ishni qanday bajarishim kerak? Xulosa yozishda klichesdan, ya'ni ishning asosiy g'oyasini shakllantirishga yordam beradigan iboralardan foydalanish muhimdir: "Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatdiki, mamlakatimizda chang'i sportiga doimo katta e'tibor qaratib kelinmoqda. Biz bo'lajak sportchilarni shakllantirishdagi birinchi qadam bolalar va o'smirlar sport maktablarini tashkil etish ekanligini bilib oldik." Xulosa Mavzu ma'lum bir mavzuni qamrab olgan nashr sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Shuning uchun uning oxirgi qismi uchun to'g'ri iboralar va iboralarni tanlash juda muhimdir. Rossiya ta'lim tizimini isloh qilish tufayli ta'limning barcha bosqichlarida yangi davlat standartlari joriy etildi. Ular nafaqat o'rta maktabda, balki boshlang'ich ta'lim bosqichida ham jiddiy dizayn va tadqiqot ishlarini olib borishni taklif qilmoqdalar. Bola mavhum algoritmni (loyihani) tuzishning nazariy ko'nikmalarini oladi, o'z tadqiqotining maqsadini rejalashtirishni, maqsadlarni belgilashni o'rganadi. Mavhum ish va tadqiqot o'rtasidagi asosiy farq tanlangan mavzular bo'yicha yuqori sifatli adabiyotlarni o'rganish hisoblanadi. Amallar ketma-ketligini va sifatli xulosa yozish imkoniyatini tanlash abstraktning maqsadi qanchalik aniq shakllantirilganligiga bog'liq. Inshoning asosiy qismi va uning mantiqiy oxiri o'rtasida o'zaro bog'liqlik bo'lishi kerakligini tushunish kerak. Bunday holda, abstraktning yakuniy qismining umumiy hajmi bitta sahifadan oshmasligi uchun, pul o'tkazmalariga ehtiyot bo'lish tavsiya etiladi. Aks holda, ish mutaxassislar uchun qiziqishni yo'qotadi, unga yuqori baho berilmaydi. Ma'ruza va amaliy ishlarni yozishda aniq muammolardan biri bu boblarda xulosa yozish va xulosada umumiy xulosa. Amalda, men bir necha marta uchrashdim va ulardan foydalanaman QO'ShIMChA(usullari) ga to'g'ri xulosalar yozish. Birinchi usul (eng to'g'ri xulosalar) Bo'limlarning xulosalari ish mavzusini bilish asosida tayyorlanadi va ish muallifi tomonidan ilmiy lug'atdan foydalangan holda bepul nashr etiladi. Bunday holda, ish uchun chinakam sifatli xulosalar chiqarish uchun mavzu bo'yicha juda keng bilim talab etiladi, chunki ularsiz siz hatto bitta jumlani ham siqib chiqara olmaysiz yoki mavzu mavzusining ta'rifini takrorlaysiz. Bundan tashqari, ishning yakunida xulosalar ishning mantig'iga muvofiq guruhlangan va e'lon qilingan bo'lishi kerak, lekin ayni paytda ilgari ishlatilgan formulalarni ko'pi bilan 50% nusxa ko'chirish kerak. Ikkinchi usul (tashqi manbalar asosida birlashtirilgan xulosalar) Darslik qog'ozi yoki insho yozishni yakuniy bosqichida ishlashni osonlashtirish uchun ushbu asarlarni tayyorlash jarayonida tanlangan manbalardan olingan asosiy fikrlarni yoritib berish kerak, maqolalar va darsliklarning boblarida mavjud bo'lgan oraliq xulosa va xulosalar bo'lishi mumkin (davriy nashrlardan foydalanish juda qulay, chunki) ular, qoida tariqasida, ko'rib chiqilayotgan mavzu bo'yicha aniq xulosalarni o'z ichiga oladi), shu bilan birga ishning asosiy g'oyasiga to'g'ri kelmaydigan va alohida qismlarni ajratib turadigan matnni kesib tashlagan. qisman ishning asosiy matni bilan mos keladigan va siz tayyorlayotgan ishning mavzusi va maqsadiga zid bo'lmagan matn. Ish to'liq tayyor bo'lgandan keyin va siz "xulosalarga juda o'xshash" parchalarini "to'plaganingiz" dan so'ng, ular ustida ishlashga to'g'ri keladi, xususan, uslubga juda mos bo'lmagan matnni qayta yozish, qarama-qarshiliklardan xalos bo'lish, yo'qolgan fikrlarni qo'shish yoki mavjudlarini mavzusiga muvofiq qayta tuzish va tadqiqot maqsadi. Puxta ishlov berilgandan so'ng, muddatli qog'oz yoki inshoning xulosalari to'g'ri tuzilgan va to'g'ri taqdim etilgan ko'rinishga ega bo'ladi, chunki siz o'zingizdan ko'ra mavzuni juda yaxshi biladigan olimlarning fikrlarini asos qilib olasiz. Uchinchi usul (tadqiqot yakunida faqat boshqa odamlarning fikrlaridan foydalanish) Agar siz juda omadli bo'lsangiz va 90-100% sizning davriy hujjatingiz xulosalari uchun mos keladigan matnni topsangiz, bu usuldan foydalanish kerak. Boshqa har qanday holatda, siz faqat "begona" - qarzga olingan matnni ishlatmasligingiz kerak, chunki bu har qanday holatda ham ish matnidan farq qiladi va aslida xulosa bo'lmaydi. Mavzu bo'yicha xulosa yozish uchun quyidagi chiqish qoidalaridan foydalanish kerak: 1. Xulosa, yuqorida keltirilgan fikrlarni paragraf, bob va umuman ishlash haqida qisqacha bayon qilishi kerak. 2. Xulosalar ish matnining fikrlariga zid bo'lmasligi kerak, ya'ni ishning matnida ham, xulosada ham bir xil nuqtai nazar qo'llab-quvvatlanishi kerak. 3. Xulosa qisqa bo'lishi kerak, ammo muammoning mohiyatini aks ettirish kerak. Davriy ishning boshida xulosalar odatda 0,3-0,5 sahifadan oshmasligi kerak. 4. Xulosa matnda ajralib turishi kerak. Odatda, ish matnidagi xulosalar "Shunday qilib ...", "Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagi xulosalar chiqarilishi kerak ..." yoki ularni "xulosalar", "1-bob bo'yicha xulosalar", "xulosa" taglavhalari bilan ajratish yoki shunchaki alohida bo'lish kerak. bitta bo'sh satrda matndan. Shuni ta'kidlashni istardimki, ba'zi o'qituvchilar xulosalarni alohida taglavha sifatida ajratishni yoqtirmaydilar, shuning uchun rahbaringizdan qanday qilib xulosa chiqarish kerakligini so'rash yaxshidir. 5. Xulosa matnning mantiqiy tuzilishini takrorlashi kerak, ya'ni birinchi qismda - birinchi xulosa, ikkinchi qismda - ikkinchi xulosa va boshqalar. Ba'zida xulosalarni raqamlashga ruxsat beriladi, ammo bu yana sizning rahbaringizning "didi masalasi". Shuni ham ta'kidlashni istardimki, xulosa aslida kurs ishining paragraflari va boblari bo'yicha xulosalar to'plamidir. Bundan tashqari, ba'zida biron bir islohotsiz xulosalar uchun xulosalarga "oddiy nusxa ko'chirish" talab qilinadi, ya'ni xulosalarning qo'shma qatori xulosa bo'ladi, lekin aksariyat hollarda, rahbar maqola boshida aytib o'tganimdek, xulosalar va xulosalarning mukammal tuzilishini talab qiladi. ishning xulosalari va xulosalari matnining tahriri 40-50% dan oshmasligi kerak.


Yondashuvni aniqlash va uning shakllanishi
Reja:
1. Yondashuvni aniqlash va uning xususiyatlari
2. Yondashuvni aniqlash shakllari va usullari
3. Yondashuv shakllanishi va uning xususiyatlari


Ta'lim amaliyotini, ta'lim, tarbiya va shaxsni rivojlantirish nazariyasiga oid ishlarni tahlil qilish pedagogik muammolarni hal qilishda quyidagi zamonaviy yondashuvlar qoidalaridan foydalanish zarur degan xulosaga keladi - shaxsga yo'naltirilgan, faoliyatga yo'naltirilgan, tizimli, texnologik, qiymatga yo'naltirilgan, sinergik, protsessual va boshqa bir qator faol yondashuvlar. Oxirgi besh yil davomida olib borilgan dissertatsiya tadqiqotlari tahlili shuni ko'rsatadiki, endi biron bir yondashuv doirasida muayyan tadqiqot muammosini hal qilish mumkin emas.

Bir nechta o'zaro bog'liq yondashuvlarning talablari imkon qadar to'liq hisobga olingan taqdirdagina yechim topish mumkin. Buning uchun yondashuvlarni qo‘llash chegaralarini aniq ajratib ko‘rsatish, ularning mohiyatini oydinlashtirish zarur, deb hisoblaymiz. Metodologiyaning falsafiy va umumiy ilmiy darajasining metodologik jihatlari belgilansa, bu mumkin.
Har bir yondashuvni ishlab chiqish va amalga oshirish, bizning fikrimizcha, ma'lum bir algoritmga muvofiq amalga oshirilishi mumkin. Xususan, tadqiqotimiz va magistrantlarimizning tadqiqotlarida biz quyidagi algoritmni (umumiy rivojlanish rejasini) amalga oshiramiz:

1. 
   
   Yondashuv asosidagi qoidalarni ta'kidlash.
   
2. 
   
   Yondashuvning asosiy tushunchalarini ajratib ko'rsatish.
   
3. 
   
   Yondashuvning asosiy tushunchalari belgilarini belgilash, ularning tuzilishi va o'zaro aloqadorligini o'rnatish.
   
4. 
   
   O'qituvchi-tadqiqotchi faoliyatiga qo'yiladigan talablar rolini bajaradigan yondashuv qoidalarini shakllantirish.
   
5. 
   
   Muammo yoki vazifani hal qilish jarayonida yondashuvni amalga oshirish tartibining tavsifi.
   

Ushbu algoritmni ishlab chiqishda biz yondashuvni quyidagi tuzilishga ega bo'lgan nazariya sifatida tushunishdan kelib chiqdik:

• 
  
  nazariya asoslari;
  
• 
  
  nazariyaning o‘zagi (tushunchalar, qonunlar va tamoyillar);
  
• 
  
  nazariyaning oqibatlari (talablar va ularni amaliyotga tatbiq etish tartibi).
  

Tadqiqotlarimiz tajribasi shuni ko'rsatadiki, bu algoritm juda samarali.
Shu bilan birga, biz "yondashuv" tushunchasini nazariy asos, tadqiqot bazasi sifatida ko'rib chiqamiz, bu quyidagilarni belgilaydi:

• 
  
  tadqiqot mavzusini tanlash;
  
• 
  
  maqsadni belgilash, tadqiqot maqsadlarini shakllantirish;
  
• 
  
  muammoni hal qilish jarayoni;
  
• 
  
  natijalarni baholash.
  

Shaxs tarbiyasi muammolarini hal qilishda faollik yondashuvi
Faoliyat yondashuvi - bu nazariya bo'lib, uning asosiy qoidasi shaxsni shakllantirish jarayonida faoliyatning etakchi roli haqidagi pozitsiyadir.
Faoliyat yondashuvining dolzarbligi quyidagi omillar bilan belgilanadi.
Birinchidan, faoliyat talaba shaxsining faollik darajasini ifodalaydi, uning tashqi dunyo bilan munosabatlarini amalga oshirish qobiliyatini belgilaydi. Shaxsni tarbiyalashda faoliyatning rolini ortiqcha baholash qiyin.
Ikkinchidan, zamonaviy ta'lim paradigmasining o'zgarishi - inson hayotining barcha sohalarini insonparvarlashtirish - shaxsni rivojlantirish muammosini dolzarb qiladi. Samarali shaxs rivojlanishi faqat atrofdagi voqelikni, oldingi avlodlar tajribasini, madaniyatni va ijtimoiy munosabatlardagi o'zining ijobiy tajribasini o'zlashtirish jarayonida mumkin. Bu faqat kuchli faollik (S.L. Rubinshtein, A.N. Leontiev, A.V. Zaporojets, D.B. Elkonin va boshqalar) orqali mumkin.
Uchinchidan, faoliyat yondashuvining dolzarbligi ham universal bo'lgan faoliyat va shaxs rivojlanishining birligi haqidagi psixologiya qonuni (S.L.Rubinshteyn) asosida belgilanadi.
Faoliyat tushunchasining ta'rifi faoliyatni falsafiy va psixologik tushunish asosida quyidagicha berilishi mumkin:

• 
  
  "Atrofdagi dunyo bilan faol munosabatlarning o'ziga xos insoniy shakli, uning mazmuni mavjud madaniyat shakllarining rivojlanishi va rivojlanishi asosida bu dunyoning maqsadga muvofiq o'zgarishi va o'zgarishi" [360, p. 267-268].
  
• 
  
  ijodiy o'zgartirishga, voqelikni va o'zini takomillashtirishga qaratilgan inson faoliyatining o'ziga xos turi [233, p. 551].
  

A.N. Leontiev ob'ektivlikni faoliyatning asosiy xususiyati deb ataydi. Uning fikricha, faoliyat doimo atrofdagi voqelikning u yoki bu ob'ektini (qismini) o'zgartirishga qaratilgandir [188]. Faoliyat predmeti - bu sub'ektni faoliyatga undaydigan moddiy yoki ideal mahsulotdir.
Faoliyatning boshqa belgilari - maqsadlilik, o'zgaruvchan xarakter va tuzilish. Bundan tashqari, faoliyatning jamoat xarakteri, rejalashtirish, davomiyligi kabi belgilari aniqlanishi mumkin.
Uning talablarining mohiyatini belgilovchi faoliyat yondashuvining eng muhim sharti faoliyatning tuzilishi va turlari to'g'risidagi masaladir.
Faoliyat nazariyasida boshlang'ich nuqta A.N. Leontiev tomonidan tuzilgan pozitsiyadir. Leontievning ta'kidlashicha, tuzilmani aniqlash va faoliyat turini taqsimlash faqat uning predmetini aniq belgilash bilan mumkin.
Faoliyatning turli tasniflari mavjud:

• 
  
  moddiy va ma'naviy;
  
• 
  
  reproduktiv va ijodiy faoliyat;
  
• 
  
  kognitiv, ijtimoiy, sport, badiiy, texnik, ishlab chiqarish va boshqalar.
  

Inson faoliyatining umumiy turlari - o'yin, o'qitish, mehnat, muloqot.
Faoliyatning barcha turlari uchun umumiy tizimli elementlar (komponentlar) ajratiladi.
A.N. Leontiev faoliyat tarkibida o'zaro bog'liq bo'lgan uchta asosiy komponentni ajratib ko'rsatadi:

1. 
   
   Faoliyat sub'ektining muayyan ehtiyojlarini qondirishni ta'minlaydigan o'ziga xos faoliyat turi. Faoliyatning bir turi boshqasidan farq qiladigan asosiy xususiyat bu faoliyat predmetidir.
   
2. 
   
   Muayyan faoliyat turlarining tarkibiy qismlari harakatlardir. Demak, faoliyat faoliyatning umumiy maqsadidan ajralib turadigan muayyan maqsadlarga bo'ysunadigan muayyan harakatlar majmui bilan amalga oshiriladi.
   
3. 
   
   Har qanday harakat hal qilinayotgan muammoning xususiyatlariga mos keladigan o'z operatsion tarkibiga ega. A.N.ning harakatini amalga oshirish usullari. Leontiev operatsiyalarni chaqiradi [188].
   

Bular faoliyatning asosiy elementlari. Ulardan tashqari faoliyatning tarkibiy elementlariga faoliyatning maqsadi, motivi va shartlari kiradi .
Faoliyat nazariyasida strukturaviy elementlarning munosabati, faoliyat motivlari va maqsadlarining harakatlar va operatsiyalar bilan bog'liqligi masalasi muhim ahamiyatga ega .
Shaxsni tarbiyalash muammolarini hal qilishning markazida tashqi (ob'ektiv) va ichki (aqliy) faoliyat o'rtasidagi munosabatlarni amalga oshirish g'oyasi yotadi.
O`quvchilarning faoliyatini tashkil etish orqali ularning shaxsini tarbiyalash muammolarini o`rganishda, bizningcha, quyidagilarni e`tiborga olish zarur.
Birinchidan, metodologik tamoyil sifatida har bir faoliyatda tashqi (amaliy) va ichki (nazariy) rejalarning mavjudligi haqida psixologiya pozitsiyasini olish kerak. Uni amalga oshirish faoliyatida faoliyatning tashqi (ob'ektiv) tomoni bilan bog'liq elementlarni aniq aniqlashni va faoliyatning ichki (shaxsiy) tomonining elementlarini aniqlashni nazarda tutadi [74, 75].
Ikkinchidan, faoliyatning barcha elementlari o'rtasidagi aloqalar va munosabatlarning rivojlanishi, shuningdek, faoliyatning tashqi rejadan ichki rejaga (interiozatsiya), ichki rejadan tashqi rejaga (eksteriorizatsiya) o'tish xususiyatlari ta'minlanishi kerak. Interiozatsiya - tashqi jarayonlarning o'z shaklida moddiy ob'ektlar bilan aqliy tekislikda sodir bo'ladigan jarayonlarga o'tish jarayoni (A.N. Leontiev va boshqalar). Qarama-qarshi jarayon eksteriorizatsiya - operatsiyalarni ichki rejadan tashqi rejaga o'tkazish jarayoni deb ataladi (N.A.Menchinskaya, T.S. Kostyuk, F. Fleshner va boshqalar).
Interiozatsiya jarayonining mohiyatini ochib berishning bir necha yondashuvlari mavjud.
Birinchi yondashuvga ko'ra, aqliy operatsiyalar tashqi ob'ektlar bilan tashqi harakatlar jarayonida paydo bo'ladi, keyin esa o'zining mantiqiy va genetik qonuniyatlariga ko'ra ichki faoliyat nuqtai nazaridan rivojlanishda davom etadi (J. Piaget va boshqalar).
Ikkinchi yondashuv mualliflari o'tish jarayoni bosqichma-bosqich xarakterga ega deb hisoblaydilar (D. Bruner, P.Ya.Galperin, A.N.Dubrovina, N.A.Menchinskaya, N.F.Talizina va boshqalar).
Faoliyatni o'zlashtirish jarayonida ushbu faoliyatni qay darajada amalga oshirish mumkinligi masalasi muhim ahamiyatga ega. Eng keng tarqalgan variant - D.N. Epifaniya. Uning fikricha, har qanday faoliyat reproduktiv (quyi), evristik (o'rta), ijodiy (yuqori) darajalarda amalga oshirilishi mumkin [52].
Bundan tashqari, har qanday faoliyat faol yoki passiv bo'lishi mumkin. Shaxsning har tomonlama rivojlanishi faqat inson ehtiyojlarini qondirishni ta'minlaydigan faol, hissiy jihatdan to'yingan faoliyat bilan ta'minlanadi.
Faoliyat nazariyasining asosiy qoidalarini tahlil qilish pedagogik hodisalar bo'yicha tadqiqotlarni amalga oshirish uchun quyidagi uslubiy talablarni ajratib ko'rsatish imkonini beradi;

1. 
   
   Shaxsning ta'lim olishi (tarbiyalash, o'qitish va rivojlantirish) faqat uning faoliyatini o'zlashtirish orqali ta'minlanishi mumkin.
   
2. 
   
   O'zlashtirish faoliyati faol shaxsni shakllantirish sharti (asosidir).
   
3. 
   
   Ta'limning samarali tabiati faqat faoliyat belgilari - ob'ektivlik, maqsadlilik, o'zgaruvchanlik, tuzilish mavjud bo'lganda ta'minlanishi mumkin.
   
4. 
   
   Ta'lim tashqi (predmetli) rejadan ichki (nazariy) rejaga o'tish orqali istalgan darajadagi faoliyatni bosqichma-bosqich o'zlashtirish orqali amalga oshiriladi.
   
5. 
   
   Agar faoliyat quyidagi tuzilishga ega bo'lsa, ta'lim samarali bo'ladi - sub'ekt (motiv), faoliyat, maqsad, harakatlar, shartlar, operatsiyalar.
   

Shaxsni tarbiyalash muammolarini hal qilishda shaxsga yo'naltirilgan yondashuv
Mahalliy pedagogikada ta'lim muammolarini hal qilishda shaxsga yo'naltirilgan yondashuv g'oyalari birinchi bo'lib K.D.Ushinskiy nazariyasida eng aniq ifodalangan. K.D.Ushinskiy quyidagi talabni ilgari surgan: “Agar pedagogika insonni har tomonlama tarbiyalashni istasa, u avvalo uni har tomonlama tan olishi kerak” [350, b. 102]. Ushbu qoida talabalarning samarali o'quv va kognitiv faoliyatini tashkil etish muammosini hal qilishda uslubiy ahamiyatga ega. Bundan tashqari, K.D. Ushinskiy bu talabni amalga oshirish yo'lini ham - pedagogik nazariya va amaliyotning birligini ta'minlashni belgilab berdi.
Gumanistik pedagogika, pedagogik muammolarni hal qilishda individual va tabaqalashtirilgan yondashuvlar zamonaviy pedagogikada nazariya sifatida o'quvchiga yo'naltirilgan yondashuvning asoslari deb ataladi. Bu yondashuvlarning asosiy qoidalari o‘quvchiga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasining o‘zagiga aylandi. Xususan, bular:

• 
  
  o'quvchi shaxsi ta'lim jarayonining markazida;
  
• 
  
  ta'lim shaxsning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olishi kerak;
  
• 
  
  ta'lim va tarbiya jarayonlari farqlanishi, ya'ni turli darajadagi qiyinchilik va boshqa qoidalarga ega bo'lishi kerak.
  

Pedagogik muammolarni hal qilishda talabalarga yo'naltirilgan yondashuvni ishlab chiqish zarurati va ahamiyati quyidagi omillar bilan belgilanadi:

1. 
   
   Turli sohalardagi innovatsion jarayonlar individual talabalarning ehtiyojlari, qiziqishlari va qobiliyatlarini to'liqroq hisobga olishni talab qiladi. Ushbu talablarni insonparvarlik, individual yoki tabaqalashtirilgan yondashuv doirasida bajarish ko'pincha mumkin emas.
   
2. 
   
   Zamonaviy ilm-fan, madaniyat, siyosat ta’lim mazmunini tubdan o‘zgartirishni talab qilmoqda. Demak, o‘quv rejalari, dasturlari, darsliklari va texnologiyalarini o‘zgartirish kerak. Lekin har qanday o'zgarish bilan ta'lim mazmuni o'quvchi shaxsining rivojlanishini ta'minlashi kerak.
   
3. 
   
   Zamonaviy ta'limda o'z-o'zini tarbiyalash, shaxsning o'zi bilish faoliyati muhim rol o'ynaydi. Ya'ni, shaxsning rivojlanishi va o'zini-o'zi rivojlanishini ta'minlash haqida gapirishga haqlimiz va burchimiz. Bu faqat qo'yilgan muammolarni hal qilishda shaxsga yo'naltirilgan yondashuv bilan amalga oshirilishi mumkin.
   
4. 
   
   So'nggi yillarda iqtidorli bolalarga katta e'tibor qaratilmoqda. Bu yo‘nalishda samarali faoliyat faqat ularning qobiliyatiga, rivojlanish darajasiga e’tibor qaratilsagina mumkin bo‘ladi.
   

Ta'limda shaxsga yo'naltirilgan yondashuv ta'lim va tarbiya jarayonida sub'ekt-ob'ekt munosabatlaridan sub'ekt-sub'ekt munosabatlariga o'tishga asoslanadi.
O'quv va kognitiv faoliyatni tashkil etish asosida o'quvchiga yo'naltirilgan ta'limning asosiy g'oyalarini quyidagicha umumlashtirish mumkin:

1. 
   
   uning faoliyatini tashkil etish orqali shaxsning rivojlanishini ta'minlash;
   
2. 
   
   munosabatlarning birligi va faoliyatning shaxsiy va ob'ektiv tomonlarini o'zaro o'tish;
   
3. 
   
   shaxs rivojlanishining har bir darajasidagi ta'limni uning qiziqishlari va qobiliyatlariga bo'ysundirish va hisobga olish;
   
4. 
   
   shaxsiy ahamiyatga ega bo'lgan o'quv va kognitiv faoliyat g'oyasini shakllantirish.
   

Talabaga yo'naltirilgan yondashuv ta'limning maqsadlari, mazmuni, o'quvchilarni o'qitish va tarbiyalash usullari va texnologiyalarini ko'rib chiqadi. Shaxsga yo'naltirilgan ta'limning asosiy maqsadi ta'lim jarayonining shaxsni rivojlantirish funktsiyalarini amalga oshirishning mohiyati va shartlarini ochib berishdir. Talabalarga yo'naltirilgan ta'limning asosi sifatida o'quv vaziyati ajratiladi, uni amalga oshirish vazifalarga asoslangan yondashuv texnologiyasidan foydalanishni o'z ichiga oladi; ta'lim dialog texnologiyalari; simulyatsiya o'yinlari texnologiyasi (T.E. Klimova, P.Yu. Romanov, V.V. Serikov, N.V. Sychkova).
Ta'limda o'quvchiga yo'naltirilgan yondashuvni amalga oshirish innovatsion faoliyatni (V.Ya.Lyaudis) talab qiladi, bu ta'limning quyidagi tarkibiy qismlarini qayta tashkil etishni nazarda tutadi:

• 
  
  o'qituvchi lavozimining o'zgarishi;
  
• 
  
  bilimlarning funksiyasi va tuzilmasi hamda ularni o‘zlashtirishni tashkil etish usullarining o‘zgarishi;
  
• 
  
  doktrinaning birgalikdagi faoliyatga yo'naltirilganligi;
  
• 
  
  ta'lim va tarbiya jarayonlarini baholash mezonlarini o'zgartirish.
  

I.S. Yakimanskaya o'quv muammolariga o'quvchiga yo'naltirilgan yondashuvni ko'rib chiqadi. Shu bilan birga, u "talabalarga yo'naltirilgan ta'lim tizimini loyihalash quyidagilarni o'z ichiga oladi", deb hisoblaydi:

• 
  
  o'quvchini o'quv jarayonining asosiy sub'ekti sifatida tan olish;
  
• 
  
  dizayn maqsadini aniqlash - o'quvchining individual qobiliyatlarini rivojlantirish;
  
• 
  
  o‘quvchining sub’ektiv tajribasini, uning o‘quv jarayonida yo‘naltirilgan rivojlanishini aniqlash va tizimlashtirish orqali qo‘yilgan maqsadni amalga oshirishni ta’minlovchi vositalarni belgilash” [401, 12-b.];
  
• 
  
  shuningdek, o‘quvchi shaxsining individual rivojlanishini ta’minlovchi o‘quv dasturlari va ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish.
  

Talabalarga yo'naltirilgan ta'lim modelini amalga oshirish uchun quyidagi tadbirlar majmuasini amalga oshirish kerak:

1. 
   
   Ta'lim kontseptsiyasini individuallikni rivojlantirish, qobiliyatlarni shakllantirishni ta'minlaydigan jarayon sifatida ishlab chiqish va qabul qilish. Shu bilan birga, ta'lim va tarbiya jarayonlari yaxlit birlikni tashkil qiladi.
   
2. 
   
   Ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatlarning mohiyatini ochib berish. Teng o'zaro ta'sir turi bo'yicha munosabatlar o'rnatilishini ta'minlash.
   
3. 
   
   Ta’lim jarayonida amalga oshirilayotgan innovatsiyalar samaradorligi mezonlarini aniqlang. Kuzatuv texnologiyasini ishlab chiqish.
   

Demak, o’quvchi shaxsini ta’lim, tarbiya va faoliyatning asosiy sub’ekti sifatida e’tirof etish o’quvchiga yo’naltirilgan pedagogikaning asosiy pozitsiyasidir.
Shaxsiy yondashuv ta'lim jarayonini maqsad, mavzu, natija va uning samaradorligining asosiy mezoni sifatida shaxsga yo'naltirishda yotadi.
Talabalarga yo'naltirilgan yondashuvning mazmuni quyidagi qoidalarni o'z ichiga oladi:

• 
  
  Ta'lim jarayoni ishtirokchilari faoliyatining asosi: shaxsga hurmat, unga ishonish, o'quvchi va o'qituvchiga yaxlit nuqtai nazar, ularning shaxsiyatini rivojlantirishga e'tibor berish, ta'lim jarayoni ishtirokchilari uchun muvaffaqiyat sharoitlarini yaratish. ;
  
• 
  
  ta'lim jarayonini boshqarishga muvofiqlashtiruvchi va motivatsion xarakter beriladi;
  
• 
  
  maktab rahbarlari, o‘qituvchilari, o‘quvchilari va ularning ota-onalarining ta’lim jarayoni va uni boshqarishdagi roli va o‘rni to‘g‘risidagi qarashlari o‘zgardi.
  

Shaxs tarbiyasi muammolarini hal qilishda tizimli yondashuv
Tizimlar nazariyasiga asoslanib, tizimli yondashuvni umumiy ilmiy tadqiqot usuli sifatida tan olish asosida tizimli yondashuvga quyidagi ta’rif beriladi: “Tizimli yondashuv zamonaviy fanning vakillik bilan bog‘liq bo‘lgan metodologik yo‘nalishlaridan biridir. , ob’ektni tizim sifatida o‘rganish va loyihalash” [44, 4-b.].
Tizimli yondashuvning asosi sifatida pedagogik muammolarni hal qilishda kompleks va integral yondashuvlarni aniqlash mumkin. Masalan, pedagogikada shaxsni o‘qitish va tarbiyalashda kompleks yondashuv tamoyili ma’lum va yetarlicha rivojlangan. Uning asosiy qoidalari ta'lim jarayonining barcha ishtirokchilarining birligi va o'zaro bog'liqligi talablari, ta'lim vositalari, usullari, shakllari va texnologiyalari majmuasidan foydalanish orqali shaxsni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan.
Tizimli yondashuvning asosi sifatida ta'limning ideal maqsadi - har tomonlama va barkamol shaxsni shakllantirishning muhim xususiyatlarini aniqlash ham ko'rib chiqilishi mumkin. Ushbu maqsadga erishish faqat tizimli yondashuv bilan mumkin.
Tizimlar nazariyasining markaziy tushunchalari “tizim” va “tuzilma” tushunchalaridir. Tizim tarkibi va tuzilishi bilan tavsiflanadi. Tizimning mavjudligi, faoliyati va rivojlanishi ta'minlanadigan tizim elementlari, aloqalar va munosabatlar tizim hosil qiluvchi deyiladi.
Pedagogik muammolarni hal qilishda tizimli yondashuvning asosiy qoidalari F.F. Koroleva, T.A. Ilina, A.V.Usova, V.A. Cherkasova, L.M. Panchesnikova, Yu.K. Babanskiy, V.P. Bespalko va boshqalarning asarlarida ko'rib chiqiladi va amalga oshiriladi.
Bunda asosiy narsa pedagogik tizim tushunchasidir.
Pedagogik tizim - bu “organik bir butunlik, o'qituvchi (yoki o'qitish) faoliyati va talabalar (yoki o'qitish) faoliyatining birligi. Shu bilan birga, o’qituvchi faoliyati ham, o’quvchi faoliyati ham ta’limning maqsadi, mazmuni va usullariga bog’liqdir” [253, b. 71].
“Pedagogik tizim deganda shaxsni shakllantirishga uyushgan, maqsadli va qasddan pedagogik ta’sir ko’rsatishni yaratish uchun zarur bo’lgan o’zaro bog’liq vositalar, usullar va jarayonlarning ma’lum majmuini tushunamiz” [41, s. 6].
Tizimli yondashuv ham ta’lim tizimi tushunchasiga asoslanadi. G.N. Serikov ta'lim tizimida o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan yangi (har bir qism va ularning jami bilan solishtirganda) sifatini tashkil etuvchi ta'limning alohida qismlarining o'zaro bog'liqligini tushunadi [298].
Pedagogik tizimlarni o'rganishda tizimlar va quyi tizimlar o'rtasidagi munosabatlarni esga olish kerak. Har bir tizim pedagogik tadqiqot ob'ekti bo'lishi mumkin.
Shunday qilib, ta'lim muammolarini hal qilishda tizimli yondashuvdan foydalanish quyidagi talablarning bajarilishini nazarda tutadi:

• 
  
  ta'limni tizim sifatida belgilash;
  
• 
  
  ta'lim tizimining har bir tarkibiy qismini uning tarkibini aniqlash va to'liqligini ta'minlash maqsadida tekshirish;
  
• 
  
  tarkibiy bog‘lanishlarning butun majmuasini aniqlash, zarur bo‘lganda ta’lim tuzilmasini o‘zgartirish, mukammalroq qilish;
  
• 
  
  ta’lim tizimining alohida bo‘limlarining faoliyat ko‘rsatish mexanizmini, uning yaxlit tashkil etilishini tushunish, bu mexanizmni ilmiy asosda boshqarish;
  
• 
  
  tendentsiyalarni aniqlash va ta'lim tizimining rivojlanish darajalarini butun jarayonni takomillashtirishning eng muhim sharti sifatida taxmin qilish.
  

Shaxs tarbiyasi muammolarini hal qilishda texnologik yondashuv
Pedagogik muammolarni hal qilishda texnologik yondashuvning dolzarbligi, birinchi navbatda, global ta'lim tizimining inqirozga uchraganligi bilan belgilanadi. Bunday sharoitda ta’lim oluvchi ham, ta’lim berayotgan kishilarning ham ta’lim natijalariga yuqori saviyada erishishni kafolatlaydigan shunday tizim, yondashuvni ishlab chiqish istagi yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Bu istak tabiiy, biz uni qoralamoqchi emasmiz. Ammo biz texnologik yondashuvni ta'lim sub'ektlarining bilim, ko'nikma va shaxsning zarur fazilatlarini shakllantirishning universal usulini topishga urinishi sifatida taqdim etamiz. Umidsiz urinish.
Tadqiqotchilar ta’limdagi inqirozning mohiyatini, eng avvalo, mavjud ta’lim tizimini (qo‘llab-quvvatlovchi ta’lim deb ataladigan) o‘tmishga aylantirishda, uning o‘tmish tajribasiga e’tibor qaratishda, kelajakka e’tibor bermaslikda ko‘rishadi (V.E. Shukshunov, O.V.Dolzhenko va boshqalar). Shu bilan birga, ta'limning mohiyati allaqachon to'plangan bilimlarni o'zlashtirishdir.
Bizga ta'limning yangi paradigmasi kerak bo'lib, unga ko'ra, ta'lim jarayonida o'quvchilarni to'plangan bilimlarga emas, balki yangi bilim beradigan faoliyat turlarini o'rganishga o'rgatish kerak.
Ushbu yondashuvga muvofiq ta'limni isloh qilishning yo'nalishlaridan biri, ehtimol, ta'limni texnologiyalashtirish deb ta'riflanishi mumkin. Bu jamiyat, fan, texnika va madaniyatning rivojlanish darajasiga mos keladigan yangi ta’lim texnologiyalarini joriy etishni nazarda tutadi.
Muayyan ta'lim texnologiyasi sub'ektlari faoliyatining barcha turlari pirovard natijada shaxs loyihasini (modelini) yoki tor ma'noda mutaxassis modelini amalga oshirishni ta'minlashi (kafolat qilishi) kerak. YUNESKO tomonidan tasdiqlangan Evropa shaxsiyat standarti beshta asosiy kompetentsiyani o'z ichiga oladi:

1. 
   
   Mas'uliyatni o'z zimmasiga olish, birgalikda qarorlar qabul qilishda ishtirok etish, nizolarni zo'ravonliksiz tartibga solish, demokratik institutlarning faoliyati va rivojlanishida ishtirok etish qobiliyati bilan bog'liq siyosiy va ijtimoiy vakolatlar.
   
2. 
   
   Ko'p madaniyatli jamiyatdagi hayot bilan bog'liq kompetensiyalar (madaniyatlararo kompetensiyalar).
   
3. 
   
   Og'zaki va yozma muloqotni, bir nechta tillarni bilishni o'z ichiga olgan kompetensiyalar.
   
4. 
   
   Axborot jamiyatining paydo bo'lishi bilan bog'liq bo'lgan kompetensiyalar yangi texnologiyalarni bilish, ularni qo'llashni tushunish, ularning kuchi, ommaviy axborot vositalari orqali tarqatiladigan ma'lumotlar va reklamalarga tanqidiy munosabatda bo'lish qobiliyatini o'z ichiga oladi.
   
5. 
   
   Kasbiy nuqtai nazardan, shuningdek shaxsiy va ijtimoiy hayotda uzluksiz o'qitish uchun asos sifatida hayot davomida o'rganish qobiliyati va istagini amalga oshiradigan kompetensiyalar (Yevropa Kengashi, Simpozium, 1996 yil 27-30 mart).
   

Ta'lim texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etishning muhim jihati shundaki, bu innovatsion jarayonlarning tuzilishini hisobga olishi kerak, bu majburiy elementlarni o'z ichiga oladi:

1. 
   
   Faoliyat tuzilishi - motivlar, maqsad, vazifalar, mazmun, shakllar, usullar, natijalar.
   
2. 
   
   Predmet tuzilmasi ta’lim muassasasining barcha sub’ektlarining innovatsion faoliyatidir.
   
3. 
   
   Darajali tuzilma - sub'ektlarning innovatsion faoliyatining xalqaro, federal, mintaqaviy va boshqalardagi munosabatlari. va universitet darajalari.
   
4. 
   
   Kontent tuzilmasi - universitet faoliyatidagi o'ziga xos yangiliklar.
   
5. 
   
   Hayotiy tsiklning tuzilishi - har bir innovatsion faoliyatning tsiklik xususiyati (g'oya - amalga oshirish - pasayish va boshqalar).
   
6. 
   
   Boshqaruv tuzilmasi - boshqaruv harakatlarining o'zaro ta'siri - rejalashtirish - tashkil etish - boshqaruv - nazorat [305, b.170-187].
   

Ta'lim texnologiyalarining ta'lim natijasiga qat'iy yo'naltirilganligi ushbu kontseptsiyaning ta'rifiga muvofiq ta'lim jarayonining barcha asosiy tarkibiy qismlarining muntazam bog'lanishida namoyon bo'ladi (yoki bo'ysunadi): Ta'lim - bu yaxlit, tizimli ravishda tashkil etilgan o'qitish jarayoni va shaxsni tarbiyalash, uning rivojlanishini ta'minlash (5-rasm).
Ta'lim formulasini quyidagicha ifodalash mumkin:
Ta'lim = Tarbiya + Ta'lim→Rivojlanish...
Bizning fikrimizcha, ta’limning tizimli omili pedagogik va ta’limiy-kognitiv faoliyatdir. O'quv faoliyatiga quyidagilar kiradi:

1. 
   
   o'qituvchining bilimlarni uzatishdagi faoliyati;
   
2. 
   
   pedagogik tajribani umumlashtirish (refleksiv faoliyat);
   
3. 
   
   o'quv fanlarini, o'quv qo'llanmalarini yaratishga qaratilgan faoliyat;
   
4. 
   
   dasturlash, o'quv dasturlarini ishlab chiqish;
   
5. 
   
   kognitiv faoliyat.
   

Shuni hisobga olgan holda pedagogik texnologiya pedagogik faoliyatni amalga oshirish dasturini ifodalaydi.
Yangi ta'lim texnologiyalari muammosi dolzarbdir. Ularning yaratilishi modaga hurmat emas, balki ta’lim mazmuni, uslub va vositalari sohasidagi ilmiy izlanishlar natijasi, ilmiy kashfiyotlar natijasidir. Ta'lim texnologiyalarini rivojlantirishning asosiy tendentsiyalari deb nomlash mumkin:

• 
  
  talabalarning umumiy, kasbiy va ijtimoiy-madaniy tayyorgarligini integratsiyalash;
  
• 
  
  o'quv materialining blok-modulli tuzilishi;
  
• 
  
  o'quv materialining kontekstual xususiyati va uni taqdim etish va o'zlashtirish usullari;
  
• 
  
  ochiq tizimni ifodalovchi ta'lim muhitida ta'lim texnologiyalarini joriy etish;
  
• 
  
  umumiy ta'limni modellashtirish va uning tarkibiy qismlari.
  

Texnologik yondashuvning muhim qoidasi yangi ta'lim texnologiyalarini ishlab chiqish tamoyillari to'g'risidagi qoidadir. Ko'pgina variantlardan eng muhimi, biz uchun G.K.Selevko tomonidan taqdim etilgan quyidagi variant bo'lib tuyuladi.

• 
  
  texnologiyaning tizim sifatida yaxlitligi;
  
• 
  
  pedagogik maqsadlarga erishish uchun muayyan muhitda texnologiyaning takrorlanishi;
  
• 
  
  pedagogik tuzilmalarning chiziqli emasligi va davom etayotgan jarayonlarga bevosita ta'sir ko'rsatadigan omillarning ustuvorligi;
  
• 
  
  o'quv jarayonini o'quvchining shaxsiyati va uning kognitiv qobiliyatiga moslashtirish;
  
• 
  
  umumlashtirilgan bilim va ko'nikmalarni shakllantirish uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratadigan o'quv ma'lumotlarining potentsial ortiqchaligi [296].
  

Bu tamoyillarni amalga oshirish muayyan ta’lim texnologiyasining samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Texnologik yondashuv doirasida ta’lim texnologiyasi samaradorligini baholash, bizningcha, ma’lum mezon va ko‘rsatkichlar tizimi bo‘yicha kuzatilishi mumkin.
Jumladan, aspirantlarimiz moslashuv (muayyan texnologiyadan foydalanishda talabalarning o‘quv jarayoniga moslashish darajasi) va faollik mezonlaridan (texnologiyani amalga oshirish jarayonida munosabatlarni amalga oshirish xarakteri) foydalandilar.
Moslashuv mezonlari:

• 
  
  shaxsning psixofiziologik moslashuvi (motivlarning mavjudligi va tabiati, hissiy barqarorlik, shaxsning o'zini o'zi etarli darajada baholashi);
  
• 
  
  axloqiy va axloqiy moslashuvchanlik (faoliyat va xatti-harakatlarning axloqiy va axloqiy me'yorlariga ega bo'lish va amalga oshirish);
  
• 
  
  qiymatga yo'naltirilgan moslashuvchanlik (qiymatli yo'nalishlarning mavjudligi va tabiati);
  
• 
  
  kommunikativ moslashuv (muloqot qilish ehtiyoji va qobiliyati darajasi);
  
• 
  
  amaliy va mehnatga moslashish (faoliyat maqsadining mavjudligi, faoliyatning asosiy turlarini o'zlashtirish);
  
• 
  
  shaxsning o'zini-o'zi takomillashtirish va o'z-o'zini rivojlantirishga yo'naltirilganligi (faoliyat maqsadining aniqligi va xabardorligi, hayot rejalari va istiqbollarining mavjudligi va aniqligi).
  

Faoliyat mezonlari jadvalda keltirilgan. bitta.
Ishning bir bandida texnologik yondashuvning barcha jihatlarini ko'rib chiqish mumkin emas.
Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish muammosini tahlil qilish quyidagi talablarni shakllantirish imkonini beradi:

1. 
   
   Ta'lim muammosini hal qilish maqsadining aniq bayoni.
   
2. 
   
   Ta'lim muammosini hal qilishning dastlabki konsepsiyasini ishlab chiqish.
   
3. 
   
   Ta'lim muammosini hal qilish dasturini ishlab chiqish.
   
4. 
   
   Ta'lim muammosini hal qilish jarayonida diagnostika tadbirlari majmuasini ishlab chiqish.
   
5. 
   
   Dasturni amalga oshirish jarayonida tuzatuvchi chora-tadbirlar majmuini amalga oshirish.
   

Ta'lim texnologiyalarining faoliyat mezonlari va samaradorlik ko'rsatkichlari

No p / p	Mezonlar samaradorlik	Ishlash ko'rsatkichlari
1	Bilim sifati	Akademik ishlash Ta'lim
2	Motivatsiyaning tabiati	Qiziqishlar Maqsadlar Muvaffaqiyatga bo'lgan ehtiyoj
3	Faoliyat mahorati	Faoliyatni o'zlashtirish darajasi
to'rtta	Faoliyatning tabiati	Faollik darajasi Mustaqillik darajasi Ijodkorlik darajasi

Ta'lim muammolarini hal qilishda qiymatga asoslangan yondashuv
“Bugungi kunning oʻziga xos sharoitlarida shaxsning ijtimoiy va obʼyektiv dunyodagi asosiy munosabatlari ularda prognozlash, tanlash erkinligi, oʻz taqdirini oʻzi belgilash va evristika kabi tarkibiy qismlarning kuchayishi asosida oʻzgarib bormoqda” [154, 3-b. ]. Ushbu tarkibiy qismlarni amalga oshirish faqat shaxsning qadriyatlar dunyosiga yo'naltirilganligi muammosini hal qilishda mumkin.
Qadriyatga yo'naltirilgan yondashuvning dolzarbligi zamonaviy ta'limda o'quvchilar va o'qituvchilarning ta'lim maqsadlarini aniqlash uchun asos sifatida qadriyat yo'nalishlari tizimini aniqlash va shakllantirishga shoshilinch ehtiyoj mavjudligi bilan belgilanadi, chunki motivatsiya va ijobiy predmetga munosabat - o'quv jarayonini faollashtirishning eng muhim sharti, o'quv va kognitiv faoliyatni faollashtirish sharti.
Bu yondashuvning dolzarbligini belgilovchi yana bir omil shundan iboratki, qadriyat yo‘nalishlari inson dunyoqarashining ajralmas qismi sifatida uning zamonaviy sharoitlarga yuqori darajada moslashishini ta’minlaydi.
“Qiymat” toifasi umumiy ilmiy va umuminsoniy kategoriyalardan biridir.
Pedagogik nazariya sifatida qadriyatga yo'naltirilgan yondashuvning asosini faoliyat motivatsiyasining aksiologiyasi va psixologik nazariyasi tashkil etadi. Aksiologiya - bu qadriyatlar va qadriyat yo'nalishlari haqidagi fan (B.G. Ananiev, S.F. Anisimov, V.A. Vasilenko, A.G. Zdravomyslov, V.P. Tugarinov va boshqalar).
Motivlarni shakllantirishning psixologik nazariyasi, bizningcha, o'quvchilarning qadriyat yo'nalishlari muammosini turli tomonlardan ko'rib chiqishga imkon beradi. Shaxsga yo'naltirilgan o'quv va kognitiv faoliyat jarayonida shaxsning qadriyat yo'nalishlarini aniqlash muammosi mahalliy va xorijiy o'qituvchilar va psixologlarning ko'plab ilmiy ishlarida ko'rib chiqiladi.
Qadriyatga yo'naltirilgan yondashuvning asosiy tushunchalari - shaxsiyat, qadriyat va qadriyat yo'nalishlari tushunchalari. Shaxs tushunchasi biz tomonimizdan shaxsga yo'naltirilgan yondashuv paragrafida ko'rib chiqiladi. Qadriyat yo'nalishining pedagogik jihatlari uning asarlarida A.V. Kiryakova.
Orientatsiya - muayyan turdagi munosabatlarni amalga oshirish jarayoni va natijasidir.
“Natijada orientatsiya ma’lum bir soha bo‘yicha keng ko‘lamli bilimlarni ravon egallash bilan belgilanadi va shu bilan birga inson egallagan daraja doimiy izlanish, mavjud g‘oyalarni rivojlantirish uchun o‘ziga xos zaruriy poydevor ekanligini anglatadi” [154, 3-b. ].
“Orientatsiya jarayon sifatida gʻoyadan natijagacha boʻlgan proyektiv harakatlardir: maqsadni toʻgʻri, toʻgʻri tanlash, unga erishish vositalari, harakatni umumiy yoʻnalish, rejalar, hayotiy qadriyatlar bilan solishtirganda baholash” [154, b. to'rt]. Ya'ni, faoliyat tushunchasi bu tushunchaning asosini tashkil etadi.
Qadriyat kategoriyasi falsafada, sotsiologiyada, psixologiyada ob'ektlar va hodisalarni, ularning xususiyatlarini, shuningdek, ijtimoiy ideallarni o'zida mujassam etgan va shuning uchun tegishli me'yor sifatida harakat qiladigan mavhum g'oyalarni belgilash uchun ishlatiladi. Qadriyatlarni xarakterlash uchun olimlar muhimlik, me’yoriylik, foydalilik, zaruriyat, maqsadga muvofiqlik kabi belgilardan foydalanadilar (S.F.Anisimov, A.G.Zdravomyslov, A.V.Kiryakova va boshqalar).
Qadriyat tushunchasi manfaat, ehtiyoj, mayl tushunchalari bilan bog`liq. Bundan tashqari, bu munosabatlar mutanosibdir, chunki, masalan, "har qanday ob'ektning qiymati unga qaratilgan kelishilgan manfaatlar sonining ko'payishi bilan ortadi" [158, p. 13].
Muammo bo'yicha adabiyotlarni tahlil qilish bizga qiymat yo'nalishlari tushunchasining quyidagi xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi.

1. 
   
   Qadriyat yo'nalishlari shaxsiyat tuzilishining eng muhim tarkibiy qismi bo'lib, ular shaxsning individual rivojlanishida to'plagan barcha hayotiy tajribasini umumlashtiradi (A.G. Zdravomyslov, V.A. Yadov va boshqalar).
   
2. 
   
   Qadriyat yo'nalishlari tizimi - bu shaxs faoliyatining vaziyatga va tashqi sharoitlarga va vaqt oraliqlariga nisbatan nima uchun etarli darajada o'zgarmasligini tushuntirishga qodir bo'lgan murakkab, o'z-o'zini mustahkamlovchi tizim (H. Gekxauzen va boshqalar).
   

A.V.Kiryakova qadriyat yo'nalishlari nazariyasi bo'yicha olib borilgan tadqiqotlarni sarhisob qilib, ushbu kontseptsiyaga quyidagi ta'rifni beradi: "Qadriyat yo'nalishlari - bu jamiyatning ob'ektiv qadriyatlariga qadriyat munosabati bo'lib, ularning xabardorligi va tajribasida mavjud bo'lgan xatti-harakatlarni rag'batlantiradigan va dasturlashtirgan ehtiyojlar sifatida namoyon bo'ladi. kelajak” [154, 49-bet].
Tushunchalarning turli ta'riflarini umumlashtirib, biz quyidagi xulosalarga kelamiz:

1. 
   
   Qadriyat tushunchalari va qadriyat yo'nalishlari shaxs va uning faoliyatda namoyon bo'ladigan faoliyati bilan bog'liq holda belgilanadi.
   
2. 
   
   Qadriyat - voqelik ob'ektlariga, faoliyat va uning natijalariga yaxshilik va yomonlik nuqtai nazaridan munosabat; adolat va adolatsizlik; haqiqat va yolg'on; go'zallik va xunuklik; pozitsiyasidan bu faoliyat va uning natijalari ehtiyojlarni qondirishga yordam beradi yoki yo'q.
   
3. 
   
   Qadriyat yo'nalishlari - bu shaxsning o'z faoliyatining tegishli momentida yo'l-yo'riq sifatida u yoki bu qadriyatlarni tanlash qobiliyati (xislatlari), shuningdek, shaxsning o'z qadriyatlari sifatida tan olish va idrok etish qobiliyati. o'ziga xos ijtimoiy ahamiyatga ega qadriyatlar.
   
4. 
   
   U holda qiymatga yo'naltirilgan yondashuv - bu tashkil etish usuli, faoliyatni amalga oshirish, uning natijalarini ma'lum qadriyatlar nuqtai nazaridan olish va ishlatish usuli.
   

Qadriyatga yo'naltirilgan yondashuvning boshlang'ich pozitsiyasi sifatida qadriyatlar tizimi to'g'risidagi qoida hisoblanadi.
Tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, hozirgi vaqtda ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan qadriyatlar yig'indisi umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi bilan belgilanadi va quyidagi qadriyatlarni o'z ichiga oladi: barcha ijtimoiy tizimlarda ketma-ket saqlanib qolganlar - haqiqat, ezgulik (insonparvarlik) va go'zallik; ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega bo'lgan qadriyat - hayot; jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi uchun ayniqsa dolzarb - Vatan; jamiyat va shaxs taraqqiyoti va farovonligini ta’minlovchi ustuvor qadriyat mehnatdir [154, s. 116; 155].
Qadriyatlarni ta'kidlashning yana bir varianti insonparvarlik qadriyatlarini ta'kidlashdir - tenglik; erkinlik; demokratiya; birdamlik; madaniyatlarni saqlash; sog'lom muhitni saqlash.
Barqaror umuminsoniy qadriyatlar quyidagilardir:

• 
  
  uning barcha ko'rinishlarida hayot;
  
• 
  
  insonparvarlik fazilatlari (sevgi, mehr-oqibat, muloqot, baxt, qadr-qimmat) majmuasiga ega bo'lgan shaxs;
  
• 
  
  bilim va uning tarkibiy qismlari (ma'lumot, bilim, madaniyat, haqiqat, o'zini namoyon qilish vositalari);
  
• 
  
  go'zallik va uning yaratilish va namoyon bo'lish shakllari va usullari (san'at, ijod, ijod, inson kamoloti, tabiatdagi go'zallik, hayot va mehnat estetikasi);
  
• 
  
  mehnat va uning jihatlari (yashash va takomillashtirish vositasi, bilim va quvonch manbai, ijod asosi va o'zini o'zi anglash imkoniyati, kasb asosi);
  
• 
  
  vatan - shaxs mavjudligining sharti (tinchlik va xavfsizlik, erkinlik, inson huquqlariga rioya qilish kafolati, milliy o'z-o'zini anglash shakli, ijtimoiy adolatga rioya qilish sharti).
  

Biz uchun qiymatga yo'naltirilgan yondashuvning metodologik jihatdan muhim bo'lgan ikkinchi qoidasi - bu qadriyatlarning mavjudligi shakllari to'g'risidagi qoidadir.
Shakllarni tanlashda turli xil yondashuvlar mavjud. Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgani dialektikaga asoslangan shakllarni aniqlashga yondashishdir. Bunday holda, uchta asosiy shakl ajratiladi va ko'rib chiqiladi:

1. 
   
   qadriyat jamoatchilik ongi tomonidan ishlab chiqilgan ideal sifatida;
   
2. 
   
   ob'ektiv voqelikning elementi sifatida qadriyat (moddiy va ma'naviy madaniyat mahsulotlari, inson harakatlari va boshqalar);
   
3. 
   
   qadriyat shaxsning psixologik tuzilishining ajralmas qismi sifatida (shaxsiy qadriyatlar motivatsiya asosi sifatida).
   

Qadriyatlar mavjudligining so'nggi shakli - bu shaxsiy neoplazma bo'lib, bu shaxsning dunyoga ("dunyo qiyofasi"), o'ziga ("men" ning qiyofasiga) bo'lgan qadriyat munosabati. kelajak ("kelajak tasviri").
Uchinchi muhim qoida - bu qadriyatlarni shakllantirish jarayoni va qiymat yo'nalishlari jarayonini amalga oshirish to'g'risidagi qoida.
Shu bilan birga, tadqiqotchilar muntazamlikdan kelib chiqadilar - qadriyat yo'nalishlari tizimi (ularning mazmuni) har doim jamiyat qadriyatlari tizimiga mos keladi. Orientatsiya jarayoni shaxsning jamiyat qadriyatlariga ko'tarilishi sifatida qaraladi. Ya'ni, qiymatlarning potentsialdan haqiqiyga o'tishi mavjud.
Orientatsiya jarayoni uchta o'zaro bog'liq bosqichdan iborat:
I - inson tomonidan qadriyatlarni o'zlashtirish;
II - belgilangan qadriyatlarga asoslangan shaxsning o'zgarishi;
III - o'z-o'zini proektsiyalash yoki shaxsiyat prognozi [154, p. 169].
Bundan tashqari, har bir bosqich u yoki bu mexanizm orqali amalga oshiriladi:
I - qadriyatlarni izlash va baholash orqali o'zlashtirish;
II - qiymatlarni baholash va tanlash orqali transformatsiya;
III - qiymatlarni tanlash va proektsiyalash orqali prognoz qilish [154, p. 170].
Qiymatga yo'naltirilgan yondashuvning to'rtinchi pozitsiyasi - bu shaxsning qiymat yo'nalishi jarayonining tashqi va ichki tomonlarining birligi haqidagi pozitsiya.
Orientatsiya jarayonining tashqi tomoni bilish va o'z-o'zini bilish, baholash va o'z-o'zini hurmat qilish, hayot yo'nalishlarini tanlash va ideal "men" ni tanlash, turmush tarzini qurish va "men" obrazini bog'laydi. Kelajak. Orientatsiya jarayonining ichki tomoni orientatsiya jarayonining shaxsiy neoplazmalarining ketma-ket kombinatsiyasi sifatida ifodalanishi mumkin. 171].
Pedagogik nazariya sifatida qadriyatga yo'naltirilgan yondashuvning oqibatlarini pedagogik muammolarni o'rganishga qo'yiladigan quyidagi talablar sifatida shakllantirish mumkin:

1. 
   
   Shaxs qadriyatlarning tashuvchisi va yaratuvchisi sifatida qaraladi. Shu bilan birga, ijtimoiy ahamiyatga ega qadriyatlarni assimilyatsiya qilish sodir bo'ladi.
   
2. 
   
   U yoki bu pedagogik muammolarni hal etish shaxsning umuminsoniy qadriyatlarga ko‘tarilishini ta’minlashi kerak.
   
3. 
   
   Qiymat yo'nalishlari jarayoni tashqi va ichki tomonlarning birligida ko'rib chiqilishi va qadriyatlarni belgilashdan tortib ularni o'zgartirishgacha va kelajakdagi xatti-harakatlarni bashorat qilishgacha bo'lgan bosqichlarda amalga oshirilishi kerak.
   
4. 
   
   Shaxs faoliyatining har bir turida qiymatga yo'naltirilgan komponentni hisobga olish va amalga oshirish kerak.
   
5. 
   
   Ta'limning har qanday muammosini hal qilish, agar o'quvchi shaxsi yo'naltirish mexanizmi - izlash, baholash, tanlash, proyeksiya qilish orqali o'zlashtirilsa mumkin.
   

Ta'lim muammolarini hal qilishda sinergetik yondashuv
Fanda sinergetik yondashuvning asosini boshqarish nazariyasi, tizimli yondashuv, chiziqli bo'lmagan, ko'p o'lchovli, ochiq hodisa va jarayonlarni bashorat qilish nazariyasi tashkil etadi.
Sinergetik yondashuvning asosi fan tomonidan o'rganilayotgan, doimiy rivojlanishda bo'lgan jarayonlar, ob'ektlar va hodisalarning ko'p o'lchovli murakkab tabiati deb ham ataladi. Fanning yangi turdagi ob'ektlarni - o'z-o'zini tashkil etuvchi va o'z-o'zini rivojlantiruvchi tizimlarni o'rganishga o'tishi mavjud.
Pedagogik muammolarni hal qilishda sinergetik yondashuv asosining uchinchi komponenti esa ta'lim tizimlarining ochiqligidir.
G. Xakenni [368] sinergetik yondashuvning asoschisi deb atash mumkin.
Sinergetik yondashuvning asosiy kontseptsiyasi ochiq tizim tushunchasi bo'lib, ular bir-biri bilan ham, tashqi dunyo elementlari bilan ham munosabatlar va munosabatlarda bo'lgan elementlarning ajralmas to'plamidir.
Sinergetik yondashuv qoidalarini quyidagicha umumlashtirishimiz mumkin:

1. 
   
   Tabiatda mavjud bo'lgan tizimlarning aksariyati ochiq turdagi tizimlar bo'lib, ular o'rtasida energiya, materiya va ma'lumotlar almashinuvi amalga oshiriladi.
   
2. 
   
   Barcha tizimlar doimiy o'zgaruvchan quyi tizimlardan iborat.
   
3. 
   
   Tizimning asosiy elementi - bu shaxs sifatida, individuallik sifatida. Ochiq ijtimoiy tizimda inson individualligi ijtimoiy munosabatlarning asosi sifatida harakat qiladi [386].
   

Ushbu qoidalarni hisobga olgan holda, biz ta'lim muammolarini hal qilishda sinergetik yondashuvning asosiy talablari deb nomlaymiz:
1. Shaxsni tarbiyalash jarayoni ochiq tizim bo'lishi kerak, ya'ni:
a) o'rtasida doimiy axborot almashinuvi mavjud bo'lgan quyi tizimlardan iborat;
b) yuqori tartibli tizimning quyi tizimi bo'lish va uning boshqa quyi tizimlari bilan ma'lumot almashish.
2. Shaxs tarbiyasida boshqaruvdan o‘zini-o‘zi boshqarishga, tashqi omillar ta’sirida rivojlanishdan ichki omillar ta’sirida o‘z-o‘zini rivojlantirishga o‘tish ta’minlanishi kerak.
Ta'lim muammolarini hal qilishda eng ko’p uchraydigan yondashuvlar
Yuqorida aytilganlarga qo'shimcha ravishda, biz ta'lim muammolarini hal qilishning bir qator yondashuvlarini nomlashni istardik.
Jarayonga yondashuv - pedagogik muammolarni hal qilish uchun ta'limni o'zaro bog'liq uzluksiz faoliyat (harakat va operatsiyalar) yig'indisi bo'lgan jarayon sifatida ko'rib chiqadi. Jarayon ishtirokchilarining faoliyati funksiyalar deb ataladi (masalan, boshqaruv). Har bir funktsiya jarayonni ham ifodalaydi, chunki u o'z navbatida o'zaro bog'liq bo'lgan bir qator harakatlardan iborat.
Ta'limning bir nechta funktsiyalari mavjud: maqsadli, tavsiflovchi, retseptiv, amalga oshirish va retrospektiv. Maqsad funktsiyasi muammoni anglash va maqsadni shakllantirishni o'z ichiga oladi. Ta'riflovchi funktsiya maqsadga erishish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni to'plash va qayta ishlashdan iborat. Belgilovchi funktsiya tavsifiy ma'lumotni buyruq ma'lumotlariga tarjima qilishni amalga oshiradi. Amalga oshirish funktsiyasi jamoaning bajarilishini tashkil etishdir. Retrospektiv funktsiya erishilgan natijalarni tahlil qiladi, umumlashtiradi, baholaydi.
Yuqoridagi barcha ta'lim funktsiyalarini tasniflash sxemalarida pedagogik muammoni hal qilish jarayonini qat'iy algoritmlash mumkin.
Yu.K. Babanskiy, G.I. Shchukina va boshqalar ta'lim (tarbiya, o'qitish) funktsiyalarini - ta'lim, o'qitish, tarbiyalash, nazorat qilish va tuzatish funktsiyalarini ajratib ko'rsatishadi.
P.I. Tretyakov ta'lim (boshqaruv) funktsiyalari sifatida pedagogik tahlil, rejalashtirish, tashkil etish, maktab ichidagi nazorat, tartibga solishni ajratib ko'rsatadi [327].
Shunday qilib, protsessual yondashuvning asosiy talabi pedagogik muammolarni hal qilishni zaruriy faoliyat majmuasi bo'lgan jarayon sifatida ko'rib chiqishdir. Faoliyatni amalga oshirish ta'limning muayyan funktsiyasini amalga oshirish jarayonida amalga oshiriladi.
Muammoga asoslangan yondashuv - ta'lim amaliyotida maqsadlarni qo'yishni belgilaydigan muammolarni ajratib olish zarurligida yotadi. Har bir aniqlangan muammo uchun dasturlar ishlab chiqiladi, ular yana funktsiyalar orqali (masalan, boshqaruvchi) original usullardan foydalangan holda amalga oshiriladi.
Ushbu yondashuvning ahamiyati, birinchi navbatda, u prognoz qilish, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolarni (masalan, innovatsion) oldindan ko'rishga qaratilgan oldindan ko'rish printsipidan foydalanishidadir.
Ta'lim muammolarini hal qilishda muammoga yo'naltirilgan yondashuvning ma'lum bir ketma-ketligini joriy etish mantig'i quyidagicha bo'lishi mumkin:

• 
  
  tahlil asosida maktab muammolari bankini shakllantirish;
  
• 
  
  eng muhim muammolarni, shu jumladan innovatsion muammolarni hal etish bo‘yicha kompleks maqsadli dasturlarni ishlab chiqish;
  
• 
  
  ta'lim jarayonida tashkiliy munosabatlarni shakllantirish;
  
• 
  
  kompleks maqsadli dasturlarni amalga oshirishni tezkor boshqarish va ularni o'z vaqtida tuzatish.
  

Shunday qilib, muammoga yo'naltirilgan yondashuvning asosiy talabi - ta'lim muammolarini majburiy ravishda oldindan aniqlash va tahlil qilish, ularni hal qilish uchun dasturlarni ishlab chiqish.

vaziyatli yondashuv - ta'limning umumiy jarayonida vaziyatlar aniqlanganda, unga nisbatan harakat dasturi ishlab chiqilayotgan boshqaruvchi fikrlash usulidir. Bunday holda, ta'limning asosiy elementi vaziyat hisoblanadi. Vaziyatli yondashuv quyidagi harakatlarni o'z ichiga oladi (masalan, boshqaruvchi):

1. 
   
   Ta'lim jarayoni ishtirokchilarini boshqarish usullari, individual va guruh xatti-harakatlari bilan tanishtirish, pedagogik muammolarni hal qilishda yondashuvlarni amalga oshirish.
   
2. 
   
   Yaratilgan vaziyatlarni to'g'ri talqin qilish. Muayyan vaziyatda eng muhim bo'lgan omillarni to'g'ri aniqlash va vaziyatning tarkibiy qismlarini o'zgartirishdan kutilgan ta'sir.
   
3. 
   
   Turli usullar va yondashuvlardan foydalanishning ijobiy va salbiy oqibatlarini oldindan bilish.
   
4. 
   
   Muayyan usullarning muayyan vaziyatlarga mos kelishini ta'minlash, ta'lim muassasasining maqsadlariga sharoitlarda eng samarali tarzda erishishni ta'minlash.
   

Situatsion yondashuv vaziyat ishtirokchilarining shaxsiyatiga, birinchi navbatda, "aybdor" shaxsiga qaratilgan.
Situatsion yondashuvning asosiy talabi- vaziyatning belgilari va chegaralarini aniq belgilash, vaziyatni hal qilish bo'yicha harakatlar dasturini ishlab chiqish.
Optimallashtirish yondashuvi - ta'lim muammolarini hal qilishda ta'lim jarayoni ishtirokchilari, innovatsion jarayonlar rahbari faoliyatining samaradorligi va samaradorligini ta'minlashga qaratilgan.
Shu bilan birga, optimallashtirish - bu minimal zarur xarajatlar (Yu.K. Babanskiy, V.A. Cherkasov va boshqalar) bilan muayyan shartlar uchun eng yuqori samaradorlik natijalarini olish imkonini beruvchi konstruktiv chora-tadbirlar tizimi.
Optimallashtirish yondashuvining asosiy talabi- eng kam xarajat evaziga eng samarali natijaga erishishni ta'minlaydigan shartlar majmuini aniqlash.
Tadqiqot yondashuvi mualliflari [11, 65, 177 va boshqalar] to'plangan ma'lumotlarni ob'ektiv baholashni, olingan xulosalar dalillarini ta'minlashni zarur deb hisoblaydilar, bu faqat tadqiqot to'plamini tanlash qobiliyatiga ega bo'lishi mumkin. belgilangan maqsadga ega usullar. Axborotni qayta ishlash jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat - boshqariladigan ob'ekt holati to'g'risidagi ma'lumotlarni yig'ish; axborotni qayta ishlash; buyruq ma'lumotlarini berish.
Axborotni shunday tasniflash mumkin:

1. 
   
   sifat jihatidan, ya'ni. ta'lim jarayonini boshqarishning har bir ishtirokchisi uchun ma'lum ma'lumotlarning qiymati;
   
2. 
   
   vaqtinchalik, ya'ni. boshqaruvning har bir darajasida ma'lumotlarni olish chastotasi;
   
3. 
   
   kontent asosida, ya'ni. doimiy ravishda rahbarning nuqtai nazarida bo'lishi kerak bo'lgan ta'lim jarayonining turli tarkibiy qismlari haqida ma'lumot.
   

Tadqiqot yondashuvining asosiy talabi- o'quv jarayonining holati to'g'risidagi ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash usullari majmuasini belgilash.

Madaniy yondashuv - qadriyatlar va ta'lim texnologiyalarini rivojlantirish, uzatish va yaratishga qaratilgan ta'lim faoliyatining turli turlarida madaniyatni ijodiy o'zini o'zi anglash chorasi va usuli sifatida amalga oshirishni o'z ichiga oladi.
Madaniyatning tarkibiy qismlari: aksiologik, texnologik, shaxsiy va ijodiy.
Kreativ mahsulot
10.1.Креатив маҳсулот тушунчаси.
10.2.Креатив махсулотнинг ҳусусиятлари.
10.3.Маҳсулотнинг креативлик элементлари.
Matematikadagi muammoning yangi echimi, kimyoviy jarayonning kashf etilishi, musiqa, rasm yoki she'rning yaratilishi, yangi falsafiy yoki diniy tizim, huquqshunoslikda yangilik, ijtimoiy muammolarning yangi echimi va boshqalar texnik yangiliklar, yangi g'oyalar, san'atdagi yangi uslublar, fandagi yangi paradigmalar va boshqalar. Ijodiy faoliyat natijalari juda keng doirada bo'lishi mumkin. Jamiyat iqtisodiyoti va hayotini tubdan o'zgartiradigan ilmiy kashfiyotlardan va yangi tendentsiyalarni yaratadigan durdonalardan san'atda asl guldasta yasash va xonangizni bezatish qobiliyatiga ega bo`lish lozim Shu bilan birga muammo paydo bo'lganda - turli odamlarda "ijodiy mahsulot" ni qanday yaratish mumkin? degan savol paydo bo`ladi. Ko`pchilik buni jamiyat tomonidan rasman tan olingan va faqat ushbu mahsulot uning muallifi uchun mazmunli bo'lgan "shaxsiy" qarashlariga bog`liq deb o`ylaydi. Bunday holda odam o'zi uchun yaratmasligini hisobga olish kerak jamoatchilik tomonidan tan olinishi va "ijodiy azob" ni boshdan kechirish uchun - intilish holati bu unga o'zini erkak kabi his qilishiga imkon beradi. Odatda, badiiy matn badiiy ijodni o'rganishda ham mahsulot sifatida qaraladi. Badiiy ijodni o'rganish natijalarini tahlil qilish va sarhisob qilish, matnni o'rganishning to'rtta yo'nalishini ajratish mumkin: matn yaratish tartibi; uni semiotik amalga oshirish (kodlash); uni tahlil qilish, tushunish, talqin qilish vositalari; uning ontologiyasi (ijtimoiy mavjudot va ijtimoiy faoliyat).
Ijodkor - bu yangi, yangilik yaratadigan odam.
Ijodiy festival - bu noyob ijodiy va ijtimoiy tadbir.
Ijodiy sinf - bu fantastika, jamiyatning konservatizmga munosabati qanday o'zgaradi, Navalniy qanday qilib Eltsinga o'xshaydi va "ijodiy sinf" ni kim yaratgan?
Ijodiy shahar bu sayohatga, boradigan joy emas shuningdek, ijodiy shahar o'zaro ta'sirning moslashuvchan maydonlarini yaratish joyidir. Ijodiy shahar - bu o'z aholisida doimiy yashash joyining o'ziga xosligi va yuqori qadr-qimmatini his qiladigan o'z-o'zini rivojlantiruvchi innovatsion shahar brendi. Ammo ijodiy sinf ko'pchilikdan uzoqdir. ijodiy sinf aqlli filmlarni tomosha qiladigan, aqlli kitoblarni o'qiydigan va oddiy odamlar uchun mavjud bo'lmagan boshqa madaniy mahsulotlarni iste'mol qiladiganlar emas.
Ijodkor o'qituvchi - bu ijodiy o'zini o'zi anglashga intilayotgan shaxs.
Ijodiy dars - bu erkinlik makonidagi birgalikdagi quvonch, o'zini namoyon qilish imkoniyati (rol stereotiplarini izlashda, to'liq bo'lmagan keskinliklarni amalga oshirishda va og'riqli holatni ongsiz ravishda taqdim etishda) va o'zida haqiqatni izlash.
Ijodiy yondashuv - Ijodkor bo'lish nimadir haqida ijodiy munosabatda bo'lishni anglatadi.
Ijodiy marketing - bu o'z qarashlarini, e'tiqodlarini o'zgartirish va kerakli reaktsiya va xulq-atvorni rivojlantirish maqsadida maqsadli auditoriya g'oyalarini ishlab chiqish va taklif qilishdir. Demak, ijodkorlik erkin ijodkorlik emas, balki marketing vazifalari bilan cheklangan jarayondir. Yuqori sifatli va malakali ijodkorlik brendning kuchli tomonlaridan biridir. Ijodkorlik reklama kommunikatsiyasini axborot va hissiy to'ldirish jarayoni sifatida ta'riflanishi mumkin. Tasvirlarning mavjudligi va ehtiyoji mezoniga ko'ra ijodiy mahsulotni mahsulot sifatida shartli ravishda tasniflash: dizayn (vizual tasvirni yaratishga qaratilgan ijodiy); kopirayter (matn); aralash (dastlabki ikki turdagi elementlarni o'z ichiga olgan). Reklama xabarini ikki darajada ko'rish mumkin: aniq va yashirin. Aniq darajani reklama mazmuni ratsional munozara mavzusi bo'lganida, "oddiy matnda" yozilganda aytish mumkin.. Ular reklama qilingan mahsulot, savdo markasi bilan bevosita bog'liq bo'lgan oldindan aniqlangan tasvirlar va uyushmalarning shakllanishiga hissa qo'shadigan Ijodiy faoliyat bosqichlaridir.
1. Mahsulot toifasini tahlil qilish, uning chegaralarini belgilash (torayish, kengaytirish, yangi mahsulot toifasini yaratish)
2. Raqobatchilarni o'rganish. Axborotlarni yig'ish va tahlil qilish.
3. Demografik, psixografik va xulq-atvor parametrlari bo'yicha potentsial iste'molchilar manzillarini tavsiflash.
4. Mahsulot kontseptsiyasini ijobiy real xususiyatlar va fazilatlar to'plami sifatida ishlab chiqish
5. Brend imidjining tavsifi
6. Kelajak brendi uchun mezonlarni ishlab chiqish. Ularning ko'pi bo'lishi mumkin emas. Ular bir-biriga mos kelishi kerak.
7. Ism va brend atributlarini yaratish
8. Tanlangan atributlarni maqsadli auditoriya vakillari o'rtasida raqobatchilar o'rtasida sinovdan o'tkazish.
Ijodiy marketing kommunikatsiyalarini yaratish usullari
1. Abstrakt tushunchalarni vizualizatsiya qilish
2. Tushunchalarning ifloslanishi (aloqasi) ("Biz sizni bitta katta g'oya bilan ezib tashlaymiz)
3. Qisqalik - keraksiz narsalarni olib tashlang .
2. Provokatsiya
3. Life Placement - nostandart joylarda reklama joylashtirish
4. Reklamaning nostandart tarkibi
5. Seriallik
6. Tasvirni g'ayrioddiy tarzda yaratish
7. Kulgili effektdan foydalanish
11-mavzu. Tana orqali fikrlash. Ijodiy bosim
(Body thinking. Creative pressure)

Reja:
1. Tana orqali fikrlash va uning ahamiyati

2. Ijodiy bosim va uning elementlari
3. Ijodiy bosimni takomillashtirish usullari
Tana orqali fikrlash
Harakat qilish qobiliyatini yo'qotish.
Odamlar avvallari asosan tana signallari orqali muloqot qilishgan. Bu nafaqat qo'l signallari, balki yuz ifodalari, tana holati va muayyan harakatlarga taqlid qilish edi. Bu erta muloqot omon qolish va qisqa va uzoq umr o'rtasidagi farqni tushunish uchun zarur edi. Garchi ko'plab hayvonlar ushbu turdagi aloqadan foydalansalar ham, bizning muloqotimiz tezda murakkab va turfa xillikka asoslanib qoldi.
Bugungi dunyoda, G'arb dunyosida, bolalar hali ham muloqot qilishi uchun bunday erta jismoniy qobiliyatga muhtoj bo'lsa-da, endi u faqat yuqori og'zaki til muloqoti uchun ko'prik vazifasini bajaradi. Bolalarning tana signallari va yuz ifodalarini kodlash va dekodlash qobiliyati ularning tilni rivojlanishi bilan ahamiyatsiz bo'lib qolgan bo’lsada, U, albatta, yo'qolib ketmaydi, aksincha, ongsiz holatga tushib qoladi, bu yerda kattalar buni faqat og'zaki tilga zid bo'lganida sezadilar.
Helen Keller.
Ovoz yoki vizual tasvirlarni o'z ichiga olmaydigan fikrlash jarayonini tasavvur qilish deyarli imkonsiz ko'rinadi va shunga qaramay, bunday narsa mavjud bo'lishi kerak. Xelen ko‘r bo‘lib tug‘ilmagan bo‘lsa-da, 19 oyligida kasal bo‘lib qoldi va natijada kar va ko‘r bo‘lib qoldi. Bu sodir bo'lganda, uning maxsus tili yo'q edi. Vaholanki, dunyoda ko‘r va kar bo‘lib tug‘ilganlar bor, masalan, Robert Smitdas ko‘r bo‘lib tug‘ilgan bo‘lsa-da, magistrlik darajasi bilan o‘qituvchi bo‘lib qolgan. Bunday odamni jim qora dunyoda tasavvur qiling. Ular qanday fikrda? Tovushlarsiz va rasmlarsiz….. Robert va Mishel Rut-Bernshteyn o'zlarining "Daholar uchqunlari" kitobida bizga Keller qanday fikrda bo'lganligi haqida bir oz tasavvur berishga harakat qilishadi:
“... U ongida portlagan g‘oyalarning ko‘pchiligi haqiqiy tuyg‘ular emas, balki xotiralar yoki tana harakatlari va his-tuyg‘ularini tasavvur qilish ekanligini angladi. Yetti yoshida Keller o'zi va dunyosi haqida birinchi navbatda tana hissiyotlari, shu jumladan teginish orqali bilib oldi: "Men muzqaymoq kabi o'zimga yoqqan narsani xohlaganimda," u keyinchalik shunday deb yozgan edi: "Tilimda mazali ta'm bor edi". (Aytgancha, menda hozir bo'lmagan) va men qo'limda muzlatgichning aylanishini his qildim, ishora qildim [ehtimol, u muzlatkichning dastagini aylantirayotgandek aylanish harakati] va onam tushundi. Men muzqaymoq istadim. Barmoqlarimda o‘yladim va istadim”.

Dvigatel sxematik fikrlash, kinestetik fikrlash, proprioseptiv fikrlash va faol fikrlash.
Ilm-fanda bu barchamiz chaqaloq bo'lganimizda o'ylaydigan kod ekanligi juda yaxshi tasdiqlangan bo'lsa-da, balog'at yoshida biz ozgina narsani bilamiz va shuning uchun bizda bu haqda gapirish uchun faqat ilmiy so'zlar bor. Bugina emas, har bir fan bu haqda gapirganda har xil so‘z ishlatadi. Bizda beshta sezgi bo'lishi kerak. Ta'm, hid, ko'rish, eshitish va teginish. Ularning dastlabki to'rttasi juda aniq va tanish bo'lib ko'rinsa-da, "hissiyot" so'zi idrokning juda keng doirasini qamrab olgan ko'rinadi. Agar siz xotira haqida gapiradigan bo'lsangiz, "faollashtirish" degan eski so'z bor. M.I.Pozner va boshqalar tomonidan mushaklardagi sezgilar va harakat sezgilarining xotiralarini tasvirlash uchun ishlatilgan. Psixolog Xovard Gardner kinestetik fikrlashda mushaklardan olingan ma'lumotlar orqali minnatdorchilik, fikr-mulohaza va tushunishni chaqiradi. Piaget fikrlashning ushbu shaklida o'rganishni vosita naqshlarini egallash deb ataydi. Neyrobiolog C.S.Sherrington sensorli idrokning bu turini propriosepsiya deb atadi. Ularning barchasi bir oz boshqacha fikrlarni tasvirlaydi. Nofaol xotirani ham holatda, ham harakatda tasvirlaydi. Kinestetik harakat yoki fikrni asosan harakatda tasvirlaydi. Propriosepsiya - bu idrokning shakli bo'lib, u asosan pozitsiyani tavsiflaydi. Dvigatel sxemalari asosan harakatlarni tavsiflaydi va odatlar yoki ko'nikmalarga yaqinroqdir.
Tana orqali fikrlash yoki faol fikr.
Keling, buni jismoniy fikr yoki faol fikr deb ataymiz. Ushbu qisqa so'zlar fikrning boshqa sensorli turlaridan farq qiladigan va tushunish oson ko'rinadigan fikr haqida tegishli tasavvurni beradi. Har qanday ko'nikma bilan bog'liq bo'lgan ma'lumotlarning aksariyati mushaklarning harakatni amalga oshirishda qanday his qilishlari haqida fikr-mulohazalar shaklida keladi. Ba'zi ma'lumotlar teginish orqali, ba'zilari esa ichki qulog'imizdagi maxsus muvozanat organidan keladi. Biz so'z bilan o'ylamaymiz va o'rganilgan mahorat bilan shug'ullanayotganimizda bunga muhtoj emasmiz. Bizning tanamiz nima qilishni biladi va buni qiladi. Albatta, biz ko'nikma o'rganayotganda, ba'zida og'zaki fikrlashdan foydalanamiz. Ammo shunday bo'lsa ham, og'zaki fikrlash yordamdan ko'ra ko'proq to'siq bo'lishi mumkin, bu biz boshqalarni ko'rgan narsadan keyin biz taqlid qila oladigan narsaga silliq o'tishni oldini oladi.
Harakat, muvozanat, pozitsiya, teri, ichak va his-tuyg'ular orqali fikrlash.
Biz nimani his qilyapmiz? Robert va Mishel Root-Bernshteynlarning “Daholar uchqunlari” asarida Eliot Dole Xatchinson quyidagilarni keltiradi:
“Hamma tushunchalar og'zaki shaklda ifodalanmaydi. Pianinochi va haykaltarosh, instrumentalist, raqqosa, jarroh va hunarmand[g'oyalar] miyaga kinestetik shaklda kirib, turli xil mushaklar ifodasiga o'z yo'lini his qiladi. Barmoqlar o'ynash uchun "qichishadi"; musiqa "qo'llardan oqadi"; fikrlar qalamdan oqib chiqadi. Harakat raqqosa yoki orkestr dirijyorining “g‘oyasi”ni ifodalaydi; plastik shaklni modellashtirishga bo'lgan deyarli shahvoniy istak haykaltaroshlikda obsesif bo'lib qoladi.
To'g'ri, biz teginishimizni his qilamiz, albatta. Ammo biz harakatlanayotganda va harakatsiz qolganimizda, biz mushaklarimizning ishini ham his qilamiz, biz tanamizning kosmosdagi holatini va tortishish yoki muvozanatdagi yo'nalishimizni his qilamiz. Biz harakatlanayotganda va tik turganimizda mushaklarimizda paydo bo'ladigan bu hislar juda muhim teskari aloqadir. Bu biz nima noto'g'ri qilganimizni aniqlash uchun foydalanamiz, shunda biz har qanday harakat samaradorligini oshirishimiz mumkin. Ushbu turdagi sensorli ma'lumotlar nazariy jihatdan ishlab chiqilgan va keng ko'lamda o'rganilgan. Robert va Mishel Rut-Bernshteyn o'zlarining "Daholar uchqunlari" kitobida shunday ta'kidlaydilar:
Psixolog Xovard Gardner o'zining "Aqlning tuzilishi" (1983) kitobida kinestetik fikrlashning xuddi shunday kontseptsiyasini ilgari surdi. Gardner tananing o'ziga xos "aqli" borligini ishonchli tarzda ta'kidlaydi va tanadan mohirona foydalanish va Frederik Bartlett kabi boshqa psixologlar chizgan fikrlash o'rtasidagi Anologiyani takrorlaydi. Psixolog Vera Jon-Shtayner ham tanani "fikr quroli" sifatida ko'rib chiqadi va uni "Aql daftarlari" (1985) kitobida o'rganadi. ... Hatto neyrobiolog Mark Jennerod kabi vosita xotirasining biologik asoslari haqida aniq va tezkor javob izlayotgan tadqiqotchilar ham idrok etish naqshlari va idrok o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochishga umid qilishmoqda”.
Biroq, teginish, joylashish va harakat hech qanday holatda sezgi deganda nimani anglatishini to'liq tasavvur qilmaydi. Biz og'riq va zavqni his qilamiz, tana a'zolarimizning ishini his qilamiz, kasal va sog'lom his qilamiz, his-tuyg'ularni his qilamiz. Robert va Mishel Rut-Bernshteyn o'zlarining "Daholar uchqunlari" kitobida shunday davom etadilar:
Harakat sezgilari, albatta, tana tafakkurining katta qismini tashkil qiladi, lekin boshqa propiotseptiv va taktil sezgilarni istisno etmaydi. Musiqachilar, xuddi matematiklar kabi, nafaqat harakatlanishlari, balki teri va ichaklari bilan his qilganliklari uchun ham proprioseptiv fikr yuritadilar.
Ko'nikmalar, odatlar va ularni tana fikrlash shaklida qayta ko'rib chiqish.
Yana Root-Bernshteynlar shunday izohlaydilar: "Biz odamlar haddan tashqari intellektlanishga moyilmiz, tanamiz tushungan narsamizni bajarganimizdan keyingina qanday qilishni "bilishini" unutamiz". Biror ish qilmoqchi bo‘lganimizda, boshimizga so‘zlar tushmaydi. Biz shunchaki qilamiz. Har xil uzoq murakkab dasturlar faollashtiriladi va tez-tez bizning e'tiborimizsiz ishlaydi. Sensorli yozishni o'rgangan odam klaviaturaga qarashga hojat yo'q. Agar u biron bir matnni ko'chirsa, u matnga to'liq e'tibor berishi mumkin. Uning barmoqlari klaviaturadagi barcha tugmalar qaerda ekanligini biladi va ularni mushaklardagi xotiradan va turli xil avtomatik dasturlashtirilgan harakatlar seriyasidan topadi. Xuddi shu tarzda, cholg'u asboblarini chalayotgan odamlar barmoqlarining qanday harakat qilishini ko'rmasliklari kerak. Harakat juda tez deb o'ylashga vaqt yo'q. Boshqa tomondan, sportchilar, ayniqsa, tennischilar o'yin davomida o'zlari bilan bo'ladigan ichki dialogni ayniqsa bilishadi. Lekin ular: “Men u yerda to‘p tepaman”, deb o‘ylamaydilar. Ular ko'nglini ko'tarishga harakat qilishadi, lekin odatda ular faqat cho'kishda muvaffaqiyat qozonishadi. Boshqa tomondan, osiyolik jang san'atkorlari ongni og'zaki fikrlardan tozalashga harakat qilishadi, shunda u tana tomonidan faollashtirilgan, boshqariladigan va eslab qoladigan silliq harakatga xalaqit bermasligi kerak. Sharq falsafasida nima qilsangiz ham, birinchi qoida ongni bo'shatishdir. Odamlar buni qilganda, ular avtomatik dasturlarga ishonishadi, biz ularni odatlar yoki ko’nikmalar deb atashimiz mumkin.
San'at va faol fikrlash.
Marshall MakLuhan o'zining "O'rta massaj" kitobida shunday deb yozgan edi: "Barcha ommaviy axborot vositalari insonning aqliy yoki jismoniy qobiliyatlarining kengaytmasidir. G'ildirak - oyoqning, kitob - ko'zning, kiyim - tananing kengaytmasi. teri, elektron sxema - markaziy asab tizimining kengaytmasi. Shunday qilib, har qanday rassomning ommaviy axborot vositalari, asboblari, asboblari uning kengaytmasiga aylanadi. Bu shunchalik muhimki, rassom o'zining tana qiyofasini ushbu asboblarga aks ettirishga intiladi, shunda u ular bilan birga his qiladi. Rassomning cho'tka yoki ko'mirni ushlab turishi va harakatlantirishi qo'l mushaklarida va miyada ushlab turiladigan va rassomning qo'liga va rassom rasm chizayotganda cho'tka yoki ko'mirga qaytariladigan motorli fikrlash namunasidir. yoki chizish. Aksariyat rassomlar bu motor ma'lumotlarining oldinga va orqaga ketishidan xabardor emaslar. Ehtimol, rassomning ongli og'zaki ongida u rasm chizishda nimadir sodir bo'ladi, lekin uning rasmga juda oz yoki ko'proq aloqasi bo'lishi mumkin. Rassom tafakkurining ko'p qismi avtomatik faoliyat dasturlari va ularni istalgan vaqtda o'zgartirish qobiliyatiga asoslanishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, fikrlashning aksariyati ongli bo'lishi mumkin emas, balki rassomning cho'tkasi, rangli qalam, qalam yoki ko'mirning pozitsiyasi va harakatini his qilish shaklida bo'lishi mumkin. Robert va Mishel Rut-Bernshteyn o'zlarining "Daholar uchqunlari" kitobida buni musiqa asbobida chalish yoki marionetni jonlantirish san'atida topdilar: bu rasm chizish bilan juda oz yoki ko'p bog'liq bo'lishi mumkin.
"Yehudiy Menuxin "buyuk skripka ... tirik", deb yozgan va skripkachi "uning skripkasining bir qismidir". U o'ynaganida, u shunday dedi: "tana o'ziga xos eshitish aqli, mukammal sozlangan va mendan mustaqil ravishda o'ynaydigan, skripkaning o'zidan farq qilib bo'lmaydigan "tiniq ovozli" asbobga aylanadi". Frank R. Uilson "Qo'l" asarida o'z asbobi - qo'g'irchoqqa tana hissiyotlarini aks ettiruvchi nemis qo'g'irchog'i Anton Baxleytner bilan suhbatni yozib oladi: "Texnik nuqtai nazardan qaraganda, eng qiyin vazifa - bu oyoq bilan qanday aloqa qilishini his qilishdir. Qavat. Qo‘g‘irchoqni yurgandek qilishning yagona yo‘li, deydi qo‘g‘irchoqboz, nima bo‘layotganini qo‘llaringiz bilan his qilishdir”. Bu qo'g'irchoqboz qo'g'irchoqning ko'zi bilan ko'rishi uchun idrokning biroz o'zgarishini talab qiladi,
Bundan tashqari, san'atkorlar ko'pincha atrofda nima sodir bo'layotganidan bexabar bo'lganlarida, ular faqat o'zlari nima yaratayotgani va qanday rivojlanayotganidan xabardor bo'lsalar, ko'pincha xayolga tushadilar. Ular trans holatidan chiqqanlarida, ular og'zaki fikrlash haqida hech qanday xotiraga ega bo'lmaydilar, garchi fikrlash mavjud bo'lgan deb taxmin qilish mumkin bo'lsa-da, lekin faol yoki vosita turi. Bu barcha vizual rassomlarga tegishli bo'lsa-da, Robert va Mishel Rut-Bernshteyn tushuntirganidek, Jekson Pollok kabi odamni uning harakatlarini his qilmasdan to'liq his qilish mumkin emas:
"... Pollokning ishini faqat ko'rish bilan to'liq tushuntirib bo'lmaydi - inson ham his qilish kerak. O'z rasmlarini yaratish uchun u rassomning molbertidan tuvalni olib tashladi va uni polga tekis qo'ydi va rassom va uning ijodi o'rtasidagi odatiy jismoniy munosabatlarni o'zgartirdi. Keyin u tuval atrofida tom ma'noda raqsga tushdi va ketayotganda bo'yoqlarni sochdi... Shunday qilib, har bir tuval uning harakatining yozuvi, harakat tasviridir.Agar Pollokning badiiy jarayonida bog'liq jismoniy hissiyotlarni his qilmasangiz, unda siz uning san'atini tushunmayapman."
Raqs va faol fikrlash.
Ijodiy faoliyatning ayrim turlari, albatta, faol yoki harakatchan fikrlash bilan ko'proq bog'liq. Faol fikrlash bilan eng ko'p bog'liq bo'lgan ikkita san'at turi – mimika va raqs. Twyla Tharp o'zining "Ijodiy odat" kitobida o'z san'ati ustalariga taqlid qilish haqida gapiradi, go'yo u motor tili lug'atini qurayotgandek. Uning fikricha, siz ushbu lug'atni o'zlashtirmaguningizcha ijodkor bo'lolmaysiz. Raqs tilining bu elementlarisiz o'zgartirish, o'zgartirish, qayta birlashtirish, yaratish uchun hech narsa yo'q. Raqs lug'ati - bu sifatli raqsdan oldin bo'lgan hamma narsa. Uni o‘zlashtirganingizda, sizda nimadir qurish kerak, nimadir bo‘ladi. Tharp shuningdek, ushbu lug'at qismlarini saqlagan fotosuratlar kabi turli xil to'plamlar, Shuningdek, u o'zi yarata olgan yangi lug'at ob'ektlari uchun ilhom manbai bo'lib xizmat qildi. Bu lug'at nafaqat san'atning mahorat to'plami, balki uning eng katta yutuqlari haqidagi bilimdir. Harakatlarning bunday lug'ati barcha ijodiy urinishlar uchun zarurdir. Raqs va pantomima haqida gap ketganda, bu yanada aniqroq. Tarp o'zining "Ijodiy odat" kitobida shunday deydi:
“Nyu-Yorkda raqqosa sifatida ish boshlaganimda, o‘sha paytda ishlagan har bir buyuk raqqosani o‘rganishga va unga taqlid qilishga havas qildim. Men tom ma'noda sinfda, nusxa ko'chirish rejimida ularning orqasida turdim va ularning iziga tushib qoldim. Ularning texnikasi, uslubi va vaqti mening mushaklarimda muhrlangan.
“Nyu-York jamoat kutubxonasida dunyodagi eng katta raqs arxivlaridan biri joylashgan. Men kuratordan menga raqsning kashshof ayollari: Isadora Dunkan, Rut Sent-Denis, Doris Xamfri, Marta Gremning suratlarini olib kelishini so'radim. Men ularning harakat lug'atini o'qiy olardim. , o'sha fotosuratlardan foydali bo'lgan narsalarni saqlash va bo'lmagan narsalarni e'tiborsiz qoldirish."
"Men har kuni sinfda qilganimdek, buyuk raqqosalar izidan ishlaganim kabi, ularning tanalari qanday ishlashini tushunishga harakat qildim, ularning motor salohiyatini tanalaridan ajratib oldim."
"Men Marta Gremning fotosuratiga shunchalik diqqat bilan qaradimki, uning qadamlarining o'lchamini o'lchashim mumkin edi yoki u kostyumining ichida aylanib yurganida tanasidagi taranglikni his qila oldim."
"Agar bir kun tiqilib qolsam, o'zimdan: "Marta qanday harakat qiladi?" yoki "Doris Xamfri qanday his qiladi?" Men ularning xotirasidan xuddi o‘zimnikidek oson foydalana olardim va ular o‘z yechimlarimni yaratishda foydalanardim.
Qaysidir ma'noda men bu buyuk ayollardan o'rganganman, masalan, Ruskindan Prust va Xemingueydan Chandler."
"Bu odamlar nima[Daholarning] umumiy jihati shundaki, ular o‘z ijodiy sohasining asosiy ko‘nikmalarini puxta egallagan va o‘z ijodini shu mahoratning mustahkam poydevoriga qurgan.
Ko'nikma sizga xayolingizga kelgan narsani amalga oshirish uchun zarur vositalarni beradi. Busiz siz amalga oshmagan g'oyalar to'plamisiz. Mahorat - bu sizning ko'z o'ngingizda ko'rgan narsangiz va ishlab chiqarishingiz mumkin bo'lgan narsalar o'rtasidagi tafovut; qancha ko‘nikmaga ega bo‘lsangiz, g‘oyalaringiz shunchalik murakkab va mukammal bo‘lishi mumkin”.
Robert va Mishel Root-Bernshteyn o'zlarining "Daholar uchqunlari" kitobida bunga o'zlarining munosabatini tushuntiradilar:
“Raqs tanqidchisi va tarixchisi Jon Martinning fikriga ko'ra, boshqalardagi proprioseptiv holatlarni tan olish va taqlid qilish raqs va pantomima san'atini mumkin qiladi. "Raqqosaning butun vazifasi, - deb yozgan edi u, - uning his-tuyg'ularini boshdan kechirishimiz uchun bizni ichki taqlid qilish qobiliyatimiz bilan uning harakatlariga taqlid qilishdir. U bizga aytib berishi mumkin bo'lgan faktlar, ammo his-tuyg'ularni bizda hamdardlik harakati orqali uyg'otishdan boshqa yo'l bilan aytib bo'lmaydi.
Aktyorlik, pantomima va faol fikrlash.
Harakat qilish yoki taqlid qilish uchun fazoviy va harakat nuqtai nazaridan, shuningdek, bu harakatlarni boshqaradigan his-tuyg'ular haqida o'ylash kerak. Robert va Mishel Root-Bernshteyn o'zlarining "Daholar uchqunlari" kitobida shunday tushuntiradilar:
“... Butun dunyo odamlari Charli Kaplinning “Kichkina Tramp”i go‘zal ayol huzurida shlyapasini ko‘targanda yoki uyalmay uning oyoqlariga qarasa, nimani anglatishini biladi, chunki ular o‘zlarida tana tiliga hamroh bo‘ladigan tuyg‘ularni tan olishadi. Britannica mimani birinchi va yagona chinakam universal til sifatida belgilaydi, shuning uchun Stanislavskiy har bir aktyor pantomima mahoratiga ega bo'lishi kerak, deb ta'kidlagani ajablanarli emas: nafaqat poza va imo-ishorani, balki fikrning uyg'un harakatini ham takrorlay olishi uchun. va tana. Stanislavskiyning fikriga yagona e'tirozimiz shuki, u buni aktyorlar bilan cheklaydi. Bu, albatta, har bir kishining boshqalarni tushunish va muloqot qilish qobiliyatini oshiradigan mahoratdir."

Haykaltaroshlik va faol fikrlash.

Haykaltaroshlik va modellashtirishning boshqa shakllari kabi plastik san'at nafaqat o'z ijodi raqsini, balki insoniyatning jonsiz substansiyaga antropomorfik infuzionini ham o'zida mujassam etgan. Robert va Mishel Root-Bernshteyn o'zlarining "Daholar uchqunlari" kitobida bu fikrga oydinlik kiritdilar:
"Plastik shaklni tushunish Rodin uchun deyarli butunlay hissiy tananing funktsiyasi edi. “Ko‘rmayapsizmi, – dedi u “Shaxsiy xotiralar” asarida, “modellik ishim uchun men nafaqat inson qiyofasini to‘liq bilishim, balki uning har bir tomonini chuqur his qilishim kerak”. , go'yo inson tanasining chiziqlarini o'zimga singdiraman va ular o'zimning bir qismimga aylanishi kerak ... Shundagina men tushunganimga amin bo'lishim mumkin. Rodin dunyodagi eng mashhur ommaviy haykallardan biri bo'lgan "Mutafakkir" asarini yaratganida, u o'zining proprioseptiv tasavvuriga jismoniy shakl berdi."
Ta'lim, fan, tibbiyot va faol fikrlash.
O'rganish har doim o'rganilayotgan narsaning aniq misollarini shakllantirish uchun ma'lum miqdordagi harakat yoki jismoniy faoliyatni talab qilgan. Xuddi shunday, ko'plab fanlar doimo o'zgarib turadigan va murakkabroq vositalardan foydalangan holda his qilish ehtiyojning birinchi o'rinda turadi. “Sparks of Genius”-da xabar berilganidek, jarrohlik ushbu virtual tajribaga olib boradi:
Atomlar qatlami mavjud bo'lganda mikroskopik ignaning tortishish kuchini oshiradigan maxsus moslashtirilgan atom kuch mikroskoplari bilan ishlaydigan fiziklardan ham hayratlanarli hisobotlar keldi. Foydalanuvchilarning ta'kidlashicha, siz aslida atomlarning bir qatlamining shaklini his qilishingiz va alohida atomlarning jismoniy jozibadorligini his qilishingiz mumkin.
Inson, faol fikrlash va mashinalar.
Mashinaning kengayishi va tana qiyofasiga kiritilishini boshdan kechirish uchun rassom yoki olim bo'lish shart emas. Ma’lumki, quruvchilar buni shoirona kuylaydilar. Robert va Mishel Rut-Bernshteyn o'zlarining "Daholar uchqunlari" kitobida shunday davom etadilar:
Siz mashinaning tashqi oʻlchamlarini koʻra olmaysiz, lekin siz choʻzilgan “tanangiz”ning oʻlchami va shaklini bilasiz – bu haqiqat odamlar yoʻlda boʻlgan mamlakatda notanish mashinaga oʻtirganingizda yoki haydaganingizda ayon boʻladi, ya’ni yo'lning "noto'g'ri" tomoni. Shubhasiz, tanangiz xayoloti yangi avtomobil korpusingiz qiyofasiga aylanmaguncha, siz o'zingizni son-sanoqsiz ongli ravishda o'zgartirishlar qilayotganingizni topasiz.
Bolalar va faol fikrlash.
Barcha kichik bolalar tana fikrlash ustalaridir. Ularning birinchi fikrlari tana hissiyotlari shaklida edi. Ularning so'zlari yo'q edi va ularning asosiy tajribasi kinestetik, proprioseptiv, taktil va hissiy edi. Ushbu fikrlash shakli, vizual tasvirlardan farqli o'laroq, chaqaloq muloqotida foydali va hatto zarurdir. Busiz hech qanday sheriklik bo'lishi mumkin emas. Yuqorida aytib o'tilganidek, bugungi kungacha u barcha chaqaloqlar uchun nutq yoki og'zaki tilni o'rganishga imkon beradigan muhim aloqa aloqasi bo'lib qolmoqda. Garchi u yo'qolib ketishga moyil bo'lsa-da, lekin bir zumda emas, hatto maktab yillarida ham barcha bolalar muloqotining doimiy qismi bo'lib qoladi.

Amaliyot, chunki takroriy takomillashtirish ijodkorlik uchun umrbod zaruratdir.
Agar biz tanamizning har bir a'zosi bilan his qilish qobiliyatini saqlab qolishni istasak, biz nafaqat bu qobiliyatdan foydalanishni davom ettirishimiz, balki har bir harakatda namoyon bo'ladigan ushbu qobiliyatni yaxshilash uchun barcha sa'y-harakatlarimizni qilishimiz kerak. Faqat shu yo'l bilan biz yuqori ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish imkoniyatini kamaytirishimiz va oxir-oqibat daho maqomiga erishish imkoniyatini oshirishimiz mumkin. Bunday jismoniy tafakkurni doimo anglash, foydalanish va takomillashtirish orqaligina bunday imkoniyat harakatga keltiriladi. Faqat shu yo'l bilan tana tafakkuri hayotimiz davomida amalda qo'llaniladigan takrorlanuvchi, takomillashtirilgan lug'atga aylanishi mumkin.
Twyla Tharp o'zining "Ijodiy odat" kitobida amaliyot takrorlash emas, balki har bir mashq urinish yaxshilash uchun takrorlash ekanligini ta'kidlaydi. U rassomlarga yaxshi o'rgangan narsalarni qilmaslikni, balki etishmayotgan va shuning uchun yaxshilash osonroq bo'lgan ko'nikmalar ustida ishlashni taklif qiladi. U dedi:
“Bizda yaxshi bo'lgan narsani takrorlash va takroriy muvaffaqiyatsizliklardan hafsalasi pir bo'lish bor. Buyuklar shunday qiladilar: ular o'z mahoratlarini bir muddat chetga surib, o'zlari diqqatlarini jamlaydilar..
Uning otasi golfchi Devid Lav III unga mashg'ulotni soat kabi ulkan doira deb o'ylashni o'rgatgan. Siz uni o'zlashtirmaguningizcha mahorat ustida ishlaysiz va keyin keyingisiga o'tasiz. Buni tushunib yetganingizda, keyingisiga, keyingisiga va keyingisiga o'tasiz va oxirida siz boshlagan vazifangizga qaytasiz, chunki har doim tuzatilishi kerak bo'ladigan narsalar bor.."
Hozirgi vaqtda o'qish paytida harakat qilish amaliyoti odatda uyda ham, maktabda ham tavsiya etilmaydi, chunki u juda qattiq parametrlar doirasida bajarilmasa, odatda beparvo va bolalarcha hisoblanadi. Bu ko'pchilik faoliyatning to'xtatilishiga va ularning ko'pchiligining taqiqlanishiga yoki bostirilishiga olib keldi. Biroq, kundalik hayotimizda chuqur his qilish qobiliyatimizdan foydalanishga harakat qilsak, biz bu qobiliyat yo'qolib ketmasligini, balki uni o'zboshimchalik bilan birlashtirib, ijodiy daho yaratish uchun fikrlar lug'ati sifatida foydalanmagunimizcha kuchayib borishini ko'ramiz.
Bosim ostida ijodiy qolishning 6 ta usuli


Har doim ham kuchli bosim ostida ijodkor bo'lishga to'g'ri kelmasligi mumkin, ammo deyarli har bir kishi o'z hayotining qaysidir qismida xotirjam va tiniq bo'lib, qiyin sharoitlarda ijodiy g'oyalarni o'ylab topishi kerak. Ammo bunga duch kelganingizda qanday qilib ijodkorlikni saqlab qolasiz?

Bu erda qiyin sharoitlarda qanday qilib samarali va ijodiy bo'lish haqida ba'zi fikrlar mavjud.
01. Belgilangan muddatlardan foydalaning
Belgilangan muddatlar barcha ijodiy urinishlar uchun to'siq bo'lib tuyulishi mumkin, ammo jadval va maqsadsiz yakuniy nuqta bo'lmasa, o'z qobiliyatingizni qo'yilgan vazifaga qaratish qiyin bo'lishi mumkin. Agar qat'iy belgilangan muddat bo'lmaganida, ishni kechiktirish va kechiktirish ehtimoli keskin oshadi.
Biroq, bitta katta muddat yaqinlashib kelayotgan ishni bajarishning eng yaxshi usuli bo'lishi dargumon.

Kattaroq loyiha doirasida mini-muddatlardan foydalanish ishni taqsimlash va har bir topshiriq tugallanganda taraqqiyotni kuzatish imkonini beradi.

Ushbu qisqa muddatlar katta hajmdagi ishlarni bajarishdan stressni olib tashlaydi va buning o'rniga sizning oldingizda turgan vazifalarga e'tiboringizni qaratishga imkon beradi.
Ammo vaqt yordam beradimi?
An'anaviy nazariya shundan iboratki, ha, odamlar bosim ostida yaxshiroq ishlaydi va belgilangan muddatlar odamlardan maksimal darajada foydalanishning yaxshi usuli hisoblanadi. Biroq, ilmiy izlanishlar bu fikrga qarshi chiqmoqda.
Bosim ostida ishni tezda bajarishingiz mumkin bo'lsa-da, odamlar bosim his qilganda ijodkorlik o'tmaydi.
Tereza Amabil Qo'shma Shtatlardagi ba'zi etakchi kompaniyalar uchun Garvard biznes maktabining biznes boshqaruvi professori hisoblanadi. U ulardan ish kunlari haqida kundalik yuritishlarini va qachon o'zlarini turli bosimlarga duchor bo'lganliklarini va qanchalik ijodiy ekanliklarini qayd etishlarini so'radi.
Amabil va uning jamoasi odamlarga bosim kamdan-kam hollarda ishchilarning ijodiy echimlariga olib kelishini aniqladi. Aksincha, vaqtga yo'naltirilgan bosim kun davomida o'zgarishlarni rejalashtirish, uchrashuvlar va yon faoliyat kabi chalg'itishga olib kelishi mumkin edi.
Ehtimol, ko'pchiligimiz bunday muammoga duch kelganmiz: keng ko'lamli ko'p shaxsli loyihaning oxiriga kelib, to'satdan hamma yangilanganligiga ishonch hosil qilish uchun ko'plab uchrashuvlar bo'ladi, muammolar yuzaga kelganda rejalarda ko'plab o'zgarishlar bo'ladi. va o'tirib o'ylay olmasligingizni bildiruvchi qo'shimcha harakatlar.
Guruh odamlar bosim ostida ijodiy qolish uchun nimaga muhtojligini aniqladilar: bosim mazmunli bo'lishi kerak.
Ishtirokchilar o'zlarini "missiyada" kabi his qilsalar, hatto bosim ostida ham o'zlarini yanada ijodiy his qilishlari haqida xabar berishdi.
Agar ular qilayotgan ishini muhim deb bilsalar, qanday muddatlar yoki haddan tashqari bosim ostida bo'lishidan qat'i nazar, ular paydo bo'lgan har qanday muammoga o'ziga xos, ijodiy echimlarni topa oldilar.
02. Chalg'itadigan narsalarni kamaytiring
Amabile tadqiqotining yana bir muhim jihati shundaki, chalg'itadigan narsalarni boshqarish vaqtni boshqarishdan ko'ra muhimroqdir. Belgilangan muddat tugashi bilan siz har doim soatni kuzatib borishingiz mumkin bo'lsa-da, bu chalg'itadigan narsalar mahsuldorlik va ijodkorlikni o'ldiradi.
Odamlar bir narsaga va faqat bitta narsaga e'tibor qarata olsalar, ular yanada ijodiy bo'ladi.
Aynan chalg'itishlar o'z rolini o'ynay boshlaganda, o'z-o'zidan yoki muqarrar chalg'itadigan narsalardan, biz kun bizdan uzoqlashayotganini his qila boshlaymiz va bosim yanada kuchayadi. Amabile tadqiqoti ishtirokchilari stress ostida ijodkorlikni saqlab qolishda asosiy muammo sifatida "parchalangan ish kuni"ni qayd etishdi.
Sizni nima chalg'itayotganini bilib oling va ularni dovonda to'xtating. Agar siz YouTube-ni soatlab tomosha qilayotgan bo'lsangiz, blokirovka qiluvchi dastur yoki sizni Internetdan butunlay uzib qo'yadigan dastur haqida o'ylab ko'ring.
Agar siz doimiy ravishda telefoningizda bir xil o'yin o'ynayotganingizni yoki Facebook-ni tekshirayotganingizni ko'rsangiz, shunchaki ilovani o'chirib tashlang.
Avvaliga g'alati tuyuladi, lekin bir muncha vaqt o'tgach, siz buni tezroq qilmaganingizdan g'azablanasiz.
Odamlar ham chalg'itishi mumkin. Ish joyida do'stlaringiz va hamkasblaringiz suhbatlashish yoki savol berish uchun kelishlarini ko'rishingiz mumkin. Belgilangan muddatga yaqinlashganingizda, bu sizning ishlash qobiliyatingizga ta'sir qilishi aniq. Agar siz uyda ishlasangiz, sizni bolalar yoki sheriklar chalg'itishi mumkin. Agar shunday bo'lsa, butun dunyo bo'ylab aviakompaniyalarning tavsiyalariga amal qiling va "salonni sterilizatsiya qilish qoidasini" qabul qiling.
Shubhasiz, samolyotda parvoz qilish, ayniqsa parvozning uchish va qo'nish kabi muhim bosqichlarida juda ko'p konsentratsiyani talab qiladi. Bunday hollarda aviakompaniya uchuvchilari kabinaning steril qoidasiga ega bo‘lib, hech kimning kabinaga kirishi yoki chiqishiga yo‘l qo‘yilmaydi va kabinada yoki radioda begona suhbatlar minimallashtiriladi. Bu uchuvchilarga maksimal konsentratsiyaga muhtoj bo'lgan vaqtda atrof-muhit ustidan maksimal nazoratga ega bo'lish imkonini beradi.
O'zingiz uchun kabina sterilligi qoidasini o'rnating, agar sizning ofisingiz eshigi yopiq bo'lsa, sizni bezovta qila olmasligingiz yoki naushnik taqqan bo'lsangiz, bu ish rejimiga chuqur kirib borganligingizdan dalolatdir.
03. Bu haqda konstruktiv gapiring
Qizig'i shundaki, Amabile tadqiqoti stress ostidagi hamkasblar bilan muloqot qilish xodimlarni kamroq ijodiy fikrlashga olib kelishini aniqladi.
Ularning aniqlashicha, ishtirokchilar “vazifada” bo‘lganlarida, ular guruh bo‘lib suhbatlashishdan ko‘ra, o‘zlaricha o‘ylab, qulflangan bo‘lishni afzal ko‘rishadi. Ular diqqatlarini ko'proq va kamroq chalg'itishga ishonch hosil qilish uchun o'zlarining kabina bepushtlik qoidalarini joriy qildilar.

Bu shuni ko'rsatadiki, odamlar bosim ostida bo'lganida ijodiy fikrlashga undashning eng yomon usullaridan biri bu aqliy hujumdir.

Guruhga yo'naltirilgan, noto'g'ri yo'naltirilgan ushbu uchrashuvlar ish beruvchilar uchun vaqtni behuda sarflashdan boshqa narsa emasligini isbotladi va yaxshi, ijodiy fikrlashni keltirib chiqarmadi.
Biroq, individual hamkorlik yordam berdi. Hamkasb bilan birga o‘tirib, bir muammoga e’tibor qaratish ijodkorlikni oshirishga olib keldi. Agar siz yaxshi g'oyalarni o'ylab topishga qiynalayotgan bo'lsangiz, muammoni chinakam tushunadigan odamni toping va jamoa tuzing. Bir-biringiz bilan fikr almashsangiz, siz (ikkalasi ham) ancha ijodiy bo'lib qolasiz.
Tadqiqotda qamrab olinmagan bo'lsa-da, loyiha haqida xo'jayiningiz yoki mijozingiz bilan gaplashish ham yaxshi fikr.
Belgilangan muddat yaqinlashganda, shunchaki boshingizni osib qo'yish va vaqt tugagach, ular bilan to'qnash kelishga harakat qilish vasvasasi bo'lishi mumkin, ammo bosim kuchayib borayotgani sababli, siz yelkangizdagi yukning bir qismini olib tashlaysiz.
Birinchidan, siz to'g'ri yo'lda ekanligingizni bilib olasiz. Agar siz faqat belgilangan muddatni bajarishni tanlasangiz va keyin topshirishni tanlasangiz, har doim miyangizda noto'g'ri yo'lda ekanligingizni va bosimni kuchaytirayotganingizni aytadigan ovozingiz bo'ladi.
Ikkinchidan, bu sizning bitta katta muddatingizni o'z vaqtida va aqliy jihatdan boshqarish osonroq bo'lgan mini-muddatlarga aylantiradi. Sizning xo'jayiningiz yoki mijozingiz loyihaning holati qanday ekanligini bilib oladi, shuning uchun siz yakuniy taqdimotga bosimni biroz engillashtirasiz.
Nihoyat, siz nola qilishingiz mumkin. Vaqti-vaqti bilan bug'ni tashlab qo'yishingiz kerak va xo'jayiningiz yoki mijozingiz haqida eng yaqin va eng azizlaringizga shikoyat qilish va nolish, dam olishga yordam beradigan bo'lsa, yaxshi fikrdir. Bu hissiy chiqish yo'lingizda turgan umidsizliklarni engishga imkon beradi va fikringizni tozalashga yordam beradi, shunda siz osonroq va ijodiy fikrlashingiz mumkin.
04. O'zingizga dam bering
Bosim ostida ishlayotganingizda, o'zingizni har qanday tanaffus, hatto tushlik tanaffusi yoki hammomga tez sayohat qilish uchun o'zingizni aybdor his qilishingiz mumkin. Ammo tanaffuslar aqliy, hissiy va jismoniy quvvatlaringizni to'ldirish va ijodkorlikni davom ettirish uchun juda muhimdir.
Ishingizni eng yaxshi tarzda davom ettirish uchun har soat yoki undan ko'proq vaqt davomida stolingizdan turishingiz va qisqa tanaffus qilishingiz kerak. Qisqa kofe tanaffus, cho'zilish yoki tushlik qilish uchun 5 daqiqalik piyoda yurishni odat qiling. Ekranning porlashiga yo'l qo'ymaslik sizning ko'zlaringiz uchun bo'lgani kabi, miyangiz uchun ham muhimdir.
Ba'zan to'liq zaryad qilish uchun ko'proq tanaffus qilishingiz kerak bo'ladi. Masalan, piyoda yurishni kundalik tartibingizga kiritishni o'ylab ko'ring.
Ishni boshlashdan oldin ertalab sayr qilish sizga g'oyalarga to'la va borishga tayyor ish stolingizda qolish imkonini beradi.
Charchaganingizda tushdan keyin sayr qilish sizni yoshartirishga va ilhom olovini yoqishga yordam beradi.
Yurish yoki boshqa mashqlar ham uzoq muddatda sizga yordam beradi. Jismoniy mashqlar ijodkorlikni oshirishi va kayfiyatingizni ko‘tarishi, sizni har qanday qiyinchilikka tayyor turishi isbotlangan.
Bundan tashqari, siz qanchalik sog'lom bo'lsangiz, qat'iy belgilangan muddatlar bilan kurashayotganingizda ham aqliy, ham jismonan shunchalik kamroq charchaysiz, bu sizga talab qilinishi mumkin bo'lgan uzoq vaqt ishlash uchun ko'proq imkoniyat beradi.
05. Ilhom izlang
O'zini "missiyada" deb hisoblaydigan odamlar uchun ilhom osongina kelishi kerak. Ish jarayonida g'oyalar paydo bo'ladi va sizning oldingizda turgan muammoga doimiy e'tibor uni hal qilishga olib keladi.
Edison aytganidek, "Daho bir foiz ilhom va 99 foiz terdir".
Ammo ba'zida barcha diqqat markazida bo'lgan suhbat yaqinlashib kelayotgan muddat bosimidan o'tishga yordam berishi uchun, aniqlikni saqlab qolish va fikringizni yana ijodiy fikrlashga undash uchun diqqatni jamlashingiz kerak.
Ilhom, albatta, ijodkorlik uchun muhim va bosim ostida bo‘lganingizda ilhomlanib qolish qiyin bo‘lishi mumkin. Agar ilhom olish uchun kurashayotgan bo'lsangiz, qilish kerak bo'lgan eng muhim ishlardan biri bu o'rningdan turish va tanaffus qilishdir.
Sayrga boring, teleseriallarni tomosha qiling, musiqa tinglang - miyangizni bir muncha vaqt o'ylashni to'xtatishga imkon beradigan har qanday narsa. Bu sizning miyangizning ongsiz qismi ishlay boshlaydi va ko'proq ijodiy g'oyalarni o'ylab topadi.
06. Dam oling

Belgilangan muddat yaqinlashganda, odamlar mikrovazifalarga e'tibor qaratishadi va o'zlarining kodlari, yozishlari yoki dizaynining mayda-chuydalariga berilib ketishadi. Biz nimanidir mukammal qilishimiz kerak bo'lsa, uni mukammal qilishga harakat qilamiz.

Shuni ta'kidlash kerakki, xato ijodkorlik uchun zarurdir. Daniyalik olim Piet Xayn yozganidek:
“Donolikka yo'lmi? "Xo'sh, buni ifodalash oson va sodda: men noto'g'riman, men noto'g'riman va yana noto'g'riman, lekin kamroq va kamroq va kamroq."
Ideal yaxshilikning dushmani. Siz xato qilasiz. Siz kechiktirmoqchisiz. Sizning ishingiz mukammal bo'lmaydi.
Xatolaringizdan saboq oling, shunda keyingi safar bosim ostida qolasiz. Sizga xos bo'lgan kichik hayotiy xakerlar bo'ladi. Sizga aniq muddatlar kerakmi? Har kuni yurish kerakmi? Sizga toza stol kerakmi? Muammoni hamkasbingiz bilan muhokama qilishni yoki o'zingizni steril kabinetingizga yopishni afzal ko'rasizmi? Siz buni sinab ko'rmaguningizcha va nima ishlayotganini va nima ishlamasligini aniqlamaguningizcha bila olmaysiz.
Sizning ish amaliyotingizda nima yaxshi va nima yo'qligini aniqlashni boshlaganingizdan so'ng, siz bosimga dosh bera olasiz va bunday sharoitda ishingiz avtomatik ravishda yaxshilanadi.
Siz har safar o'zingizni yanada ijodiy bo'lishga o'rgatasiz.

Fikrlash dizayni (“Design thinking”)
12.1. Fikrlash dizayni va uning mohiyati
12.2. Fikrlash dizayni bosqichlari

Mavzuni o’zlashtirish jarayonida talaba:

• 
  
  fikrlash dizayni va uning mohiyati, fikrlash dizayni bosqichlari haqida tasavvur va bilimga;
  
• 
  
  fikrlash dizaynini qo’llash va undan samarali foydalanish ko’nikmalariga;
  
• 
  
  hayot va faoliyatda muammoni hal qilish yoki maqsadga erishish uchun fikrlash dizaynidan foydalanish malakasiga ega bo’ladi.
  

12.1. Fikrlash dizayni va uning mohiyati

Mamlakatimizda “dizayn” termini ishlatilayotganiga juda ko’p vaqt bo’lgani yo’q. Inglizchadan tarjima qilganda “dizayn” rasm chizishni bildiradi. Bunga qadar narsalarni loyihalashtirish “badiiy konstruksiyalash”, narsalarni yaratish nazariyasi esa “texnik estetika” deb atalib kelinardi. “Dizayn” so’zi yasama tushunchalar: “dizayner” - rassom konstruktor, “dizayn – forma” - buyumning tashqi ko’rinishi tushunchalarini vujudga keltirdi va hokazo.
Sanoat ishlab chiqarishi sharoitida ishlab chiqaruvchilar tovar va mahsulotlar tashqi ko’rinishining jozibadorligi, xilma-xilligi shuningdek mahsulot ishlatilishidagi sifati va qulayligi kabi jihatlariga alohida e’tibor qarata boshladilar. Natijada nafaqat iste’molchi talablariga javob beradigan jozibador tashqi ko’rinishga ega mahsulot formasini yarata oladigan balki konstruktorlash masalalari va mashina ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshi tushunadigan maxsus mutaxassisga ehtiyoj vujudga keldi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, faqatgina injenerlik-texnikaviy va badiiy masalalar kompleks hal etilsagina raqobatbardosh mahsulot yaratish mumkin. Dunyoning yirik kompaniyalari Healthcare, Procter & Gamble i Philips Electronics, IBM, General Electric, Toyota, Samsung, LG kabilar allaqachon boshqaruv jarayonini tashkil etish va mahsulot ishlab chiqarishda fikrlash dizaynidan samarali foydalanib kelmoqdalar.
Fikrlash dizayni - foydalanuvchiga yo’naltirilgan mahsulot, servis va xizmatlar ishlab chiqishdir. Fikrlash dizayni - doimo birinchi o’ringa foydalanuvchi so’rovlarini qo’yadi va faqat shundan keyingina texnik amalga oshirish imkoniyatlari va iqtisodiy imkoniyatlarga e’tibor qaratiladi.
12.1-rasm. Fikrlash dizayni - usulining boshqa usullardan ajralib turadigan xususiyatlari14
Dizayn bu – muammoni hal qilishdir. Dizayner bu – muammoni hal qiluvchi shaxs.
Muammoni hal qilish, samarali yechim topish uchun dastavval tadqiqot o’tkazish va muammoni aniq belgilab olish, so’ngra asosiy e’tiborni muayyan “og’riqli nuqtalar”ga qaratish, g’oyalar ishlab chiqish va ularning orasida eng yaxshilarini tanlab olish, prototip yaratish va sinovdan o’tkazish zarur.
Fikrlash dizayni - usuli bu bosqichlar qanday o’tishini, nimalarga e’tibor qaratish lozimligi va har bir bosqichda qaysi vositalardan foydalanishni tavsiflaydi.
12.2. Fikrlash dizayni bosqichlari
Fikrlash dizayni uslubi mualliflari Xasso Plattner va Devid Kelli - biznes va boshqaruv amaliyotini an’anaviy muhandislik ta’limi bilan birlashtiradigan dizayn - maktabi asoschilari hisoblanadi. Ular fikrlash - dizaynini o’ylab topgan deb bo’lmaydi, chunki mohiyatan fikrlash dizayni - bu sog’lom fikrdir. Biroq Plattner va Kelli tamoyillarni tushunchaga oid konsepsiyaga joylab, brend yaratdi va amaliyot sifatida rivojlantira boshladi. Ijodiy jarayon bosqichlarini o’rganib, foydalanuvchini markazga qo’yib, biznesni ijodiy jarayon sifatida ifodaladi. Ijodkor shaxslar esa biznes vazifalarini yaxshiroq tushuna oladi.
Shu o’rinda mashhur pedagog, yozuvchi Deyl Kornegining bir fikrini keltirib o’tish maqsadga muvofiq: “Qo’lingizga limon tushsa undan limonad yasang”.15 Buning mazmuni aynan bugungi kunda juda dolzarb bo’lib bormoqda. Fikrlash dizaynining an’anaviy fikrlashdan asosiy farqi tanqidiy tahlil emas, balki jarayonga ijodiy yondashuv bo’lib, kutilmagan g’oyalar muammoni yechishning eng yaxshi yo’lini namoyon etishi mumkin.
Fikrlash dizayni - usuli olti bosqichdan iborat:16
Har bir bosqich ikki qismdan iborat: divergent (lat. divergere – tarqalish) – bitta muammoning ko‘plab yechimlarini izlash. Konvergent (lat. sonvergere – to‘planish) – vazifani hal qilish bo‘yicha yo‘riqnomadan aniq foydalanish.
1. EMPATIYA.
Insonga yo‘naltirilgan dizayn-jarayoni markazi.
Empatiya – o‘zini boshqa odamning o‘rniga qo‘yib ko‘rish va uning hissiyotlari, xohish-istaklari, g‘oyalari va harakatlarini tushunishga harakat qilish.
Empatiyaning asosiy jihati – birga qayg‘urish ongli ravishda ro‘y beradi. Siz bir xil hissiyotlarni boshingizdan kechirasiz, lekin bu hissiyotlarning tashqi ro‘y berishini tushunasiz va tanqidiy idrok qilishni saqlab qolasiz. Empatiya - bu siz ataylab qiladigan narsalardir.
Sizning vazifangiz – odamlar NIMA qilishi, buni NIMA UChUN qilishi, atrofdagi olamni QANDAY KO‘RISHI, qanday QADRIYATLARGA EGALIGIni aniqlab olish, shuningdek, emotsional va jismoniy EHTIYOJLAR haqida bilib olishdan iborat.
Empatiya ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish sohasini tashkil etish va boshqarishda ko‘plab narsalarni belgilab beradi. Masalan, mahsulot yoki loyiha kim uchun mo‘ljallangan ekanini tushunmasdan uni amalga oshirib bo‘lmaydi. Dizayner o‘zining emas, boshqa kishilarning muammolarini hal qiladi. Yaxshi dizayn yaratish uchun, nima aynan uning uchun muhimligini tushunish maqsadida inson bilan birga qayg‘urish lozim. Odamlarni, ularning harakatlari va atrofdagi olam bilan o‘zaro munosabatlarini kuzatib, siz ular nima haqida o‘ylayotgani, nimalarni his qilishi va nimalarga ehtiyoj sezishini tushunib olasiz. Aynan shunda odamlarga, ularning ishlari va so‘zlariga empatiya namoyish etish, ularning qadriyatlarini tushunish mumkin. Ishonch ohangidagi suhbat dizaynerga odamlar bilan o‘zaro aloqa qilishning to‘g‘ri yo‘llarini va innovasion yechimlarni osonroq topishga yordam beradi.
Lekin bu prinsiplarni aniqlab olish oson emas. Bizning ongimiz avtomatik ravishda katta hajmdagi axborotni qayta ishlaydi, shu sababli ko‘plab muhim jihatlarni sezmay qolishimiz mumkin. Odamlarga va turli vaziyatlarga yangicha nigoh bilan qarashga empatiya yordam beradi.
Sizga yaqin bo‘lgan odamlar uchun loyihalar topish oson. Masalan, siz milliy taomlarni yaxshi ko‘rasiz va sizdan tanishlaringiz oqshom uchun promo-sayt yaratishni so‘radilar. Siz sayt kimlar uchun ekanligini, u yerda nimalar bo‘lishi lozimligini juda yaxshi tushunasiz. Saytni yaratasiz, o‘zingiz ham bundan zavq olasiz.
Agar mijoz konsalting yoki yuridik kompaniya bo‘lsa nima qilish kerak ? Bu neytral mavzu, lekin odam o‘zini qiziqtira olishi, turmush tarzi unga tanish bo‘lmagan boshqa kishining o‘rniga o‘zini qo‘yib ko‘ra olishi lozim. Bu paytda sizning professionalligingiz tekshiriladi. Foydalanuvchi olamiga sho‘ng‘ish, uning muammolarini va ehtiyojlarini bilib olish, u boshidan kechiradigan tajribalarni, muhit bilan va boshqa odamlar bilan qanday aloqa qilishini o‘rganish zarur.
Axborot to‘plash usuli bo‘yicha tadqiqotlar birlamchi va ikkilamchi tadqiqotlarga ajratiladi. Birlamchi tadqiqot bu – bevosita o‘zaro aloqa: intervyu, kuzatuv, eksperimentlar o‘tkazish. Ikkilamchi tadqiqot – ochiq manbalar: statistika, trendlar, OAVdagi nashrlardan axborot olishdir.
Ikkilamchi tadqiqotlar fikrlash dizaynda u qadar muhim emas, chunki birinchi o‘rinda odamlarning tajribasi qiziqtiradi. Lekin shunga qaramay, umumiy muammoni tushunish uchun sizning yo‘nalish doirasida bo‘lgan holatlarni bilib olish, odamlar sizning muammo haqida internetda nimalar yozishi, qanday xatolar bo‘lgani, qanday yechimlar mavjudligi va kelajakda nimalar loyihalashtirilgani bilan qiziqish lozim. Agar gap veb-sayt ishlab chiqish haqida boradigan bo‘lsa, raqobatchilarning saytlarini, poligrafiya mahsulotlarini ko‘rib chiqish, uslublarni tadqiq etish va trendlarni tahlil qilish zarur.
2. FOKUSLASHTIRISH
To‘g‘ri yechim topishning yagona usuli – muammoni to‘g‘ri tushunishdir.
Biznes jarayonida fokuslashtirish juda muhim rol o‘ynaydi, chunki odamlar hayoti haqida to‘plangan axborotlardan kelib chiqib, hal qilish lozim bo‘lgan muammoning yorqin ifodasini olishga imkon beradi. Fokuslashtirishning mazmuni – savolni ifodalashdir.
Axborotni qayta ishlash.
Nuqtai-nazarni ifodalashdan oldin tadqiqotdan keyin olingan axborotni qayta ishlash zarur.
1. Klasterlar: o‘xshash muammolar turlari muhokama qilinadigan guruhlarga ajratish.
2. Shaxs-modellarga ajratish. Shaxs-model bu – sizning servisga xos bo‘lgan foydalanuvchilar. Maqsadli muloqot doirasi quyidagicha aniqlanganda: erkaklar, 25+, daromad o‘rtacha darajadan yuqori – bu umuman hech narsa haqida gapirmaydi. Shu sababli xulq-atvorga oid joylashtirish zarur. Foydalanuvchilarni ijtimoiy-demografik omma emas, muayyan kishilar ko‘rinishida gavdalantirish (vizuallashtirish) asosida siz kim uchun ishlayotganingizni tushunib yeta boshlaysiz. Masalan, uzscience.uz saytidan foydalanuvchilar kim: olimlar, katta ilmiy xodim, ijodiy tadbirkor, jurnalist, dizayner va h.k.o. Ular istalgan yoshda va jinsda bo‘lishi mumkin, lekin ularni ma'lum bir turmush uslubi, xulq-atvor va ehtiyojlar birlashtiradi.
3. Foydalanuvchilarning eng ahamiyatli aniq fikrlarini ko‘chirib olish.
Yaxshi nuqtai-nazar:
- e’tiborni muammoga qaratadi;
- jamoani ilhomlantiradi;
- turli g‘oyalarni baholash uchun mezonlar yaratadi;
- jamoaga mustaqil va parallel ravishda qaror qabul qilishga yordam beradi;
- siz uchrashgan odamlarning aqli va qalbini zabt etadi;
- mavhum (boshqarishni samarali tashkil eting kabi) konsepsiyalar o‘rniga amaliy, muayyan konsepsiyalar ishlab chiqishga yordam beradi.
3. G‘OYALAR ISHLAB CHIQISH
Yaxshi g‘oya emas, keng imkoniyatlar muhim.
G‘oyalar ishlab chiqish bu – g‘oyalar va yechimlar ishda asosiy e’tibor qaratish lozim rejim.
Fikrlash jarayoni borasida bu bosqich turli xildagi konsepsiyalar va muammoning yechimi sifatida qo‘llanishi mumkin bo‘lgan natijalarga tarmoqlashish sifatida ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Tasavvur etish – prototiplar va innovasion yechimlar yaratish uchun yoqilg‘i va xomashyodir.
G‘oyalar ishlab chiqish nima uchun kerak.
G‘oyalar yaratish bu – muammoni aniqlashdan foydalanuvchi uchun uning yechimini yaratishga o‘tishdir.
G‘oyalar ishlab chiqishning turli usullari quyidagilarga imkon beradi:

• 
  
  yaqqol ko‘rinib turgan yechimlardan uzoqlashish (innovatsion salohiyatni oshirish);
  
• 
  
  jamoaviy qarashlar va jamoaning kuchli tomonlaridan foydalanish;
  
• 
  
  ilgari e’tibor berilmagan butun boshli sohalarni ochish;
  
• 
  
  innovatsion yechimlar hajmi va turli-tumanligini ta'minlash;
  
• 
  
  yaqqol ko‘rinib turgan yechimlarni olib tashlash va uzoqni ko‘ra bilish.
  

1. Tanqidni istisno qilish. Kishi tanqid eshitganda unda himoya reaksiyasi ishga tushadi va qo‘rquv ijodiylik oqimining yo‘lini to‘sib qo‘yadi.
2. Ijobiy muhit yaratish. Do‘stlashing, bir-biringizni qo‘llab-quvvatlang. Ayniqsa, guruhda boshliq va qo‘l ostidagi xodimlar bo‘lsa.
3. Turli yo‘nalishdagi ishtirokchilarni to‘plash. Muhokamada turli darajada tajribaga ega bo‘lganlar ishtirok etgani yaxshi.
4. “ha va …” tamoyilidan foydalanish. Bu hamkasblar g‘oyasini shubhasiz qabul qiladigan va uni rivojlantiradigan paytda qo‘llanadigan usul. Hamma o‘zining g‘oyasini yaxshi ko‘radi va boshqalarnikini rad qiladi, o‘zgalarning fikrini eshitish, chin dildan rozi bo‘lish va rivojlantirish variantini taklif qilish uchun ichki tuyg‘uni mashq qildirish lozim.
Yetarli miqdorda g‘oyalar yaratilgach, qidiruv maydonini toraytirish, oqilona g‘oyalar izlash va eng yaxshi g‘oyalar tanlashga o‘tish mumkin.
4. G‘OYANI TANLASH
To real voqelikka duch kelmaguncha barcha g‘oyalar ajoyib bo‘lib ko‘rinaveradi.
Rivoj topadigan g‘oyalarni aniqlash uchun ularni “elak”dan o‘tkazish zarur.
G‘oyalarni qanday tanlash kerak ?

• 
  
  tanlov mezonini ifodalash (eng taassurotli, eng kutilmagan, oqilona). Agar mezonlar soni bir nechta bo‘lsa, har bir mezon o‘z vazniga ega bo‘lishi lozim. Mezonlar g‘oyalar ishlab chiqish jarayonida to‘plangan innovasion salohiyatni yo‘qotmaslikka imkon beradi.
  
• 
  
  ovoz berish (ovoz berish xavfi shundan iborat bo‘lishi mumkinki, agar 6 kishi – “rozi” va 4 kishi – “qarshi” bo‘lsa, shartga rioya qilingan bo‘ladi, lekin jamoaning qariyb yarmi ishtiyoqi juda sust bo‘ladi).
  
• 
  
  prototip yaratish. Prototiplar g‘oyalarning ish qobiliyatini baholashga imkon beradi.
  

5. PROTOTIPLASH
Oddiy prototip ko‘p narsa haqida gapirib beradi. Prototiplash – to‘g‘ri yechim topish uchun yordam beradigan maketlar yaratish. Ilk bosqichda prototiplar maksimal darajada oddiy bo‘lishi lozim. Test o‘tkazilishi va g‘oya tasdiqlanishi bilan prototiplar murakkablashadi va qimmatlashadi.
Prototiplar quyidagi vaziyatlar uchun zarur hisoblanadi:

• 
  
  g‘oyalar ishlab chiqish va muammolarni hal qilish uchun. O‘ylash uchun quring.
  
• 
  
  muloqot qilish uchun. Bitta rasm mingta so‘zga, bitta prototip – mingta rasmga teng bo‘lishi mumkin.
  
• 
  
  suhbat boshlash uchun. Foydalanuvchi bilan o‘zaro aloqa biror narsa atrofida tashkil qilinadigan bo‘lsa, foydaliroq bo‘ladi. Prototip – sermahsul va unumli suhbat o‘tkazish imkoniyatidir.
  
• 
  
  muvaffaqiyatsizlikka tez va kam xarajat bilan duch kelish uchun. Xarajatlar qancha kam bo‘lsa, afsuslanish ham shuncha kam bo‘ladi.
  
• 
  
  imkoniyatlarni sinab ko‘rish uchun. Oddiylik bitta yo‘nalishni tanlab o‘tirmasdan, birdaniga bir nechta g‘oyani sinab ko‘rishga imkon beradi.
  
• 
  
  yechim ishlab chiqish jarayonini boshqarish uchun. O‘zgaradigan shartlarni aniqlash katta muammoni ko‘p sonli kichik va sinab ko‘rish oson bo‘lgan muammolarga ajratadi.
  

Prototip yaratish va test o‘tkazish – birgalikda ko‘rib chiqish lozim bo‘lgan ikkita bosqich.
Nimani va qanday test qilish – prototip yaratish oldidan javob berish lozim bo‘lgan ikkita savol. Bu prototip yaratish va test o‘tkazishni aniq bosqichlarga ajratishga yordam beradi.
6. TEST O‘TKAZISH
Yechim haqida va foydalanuvchi haqida ko‘proq bilib oling.
Test o‘tkazish – yaratilgan prototiplar haqida teskari aloqa olishdir. Bu foydalanuvchini tushunishga va uning ustida ishlanayotgan muammoga chuqur kirib borishiga yordam beradi. Ideal test o‘tkazish bu – foydalanuvchining o‘zi nima va qanday tashkil qilinganini yaxshi bilishi bo‘lib, bu kamdan-kam hollarda uchraydi. Odatda kirish suhbati o‘tkazish kerak bo‘ladi. Agar gap tajriba haqida ketadigan bo‘lsa, real vaziyat atrofida rivojlanadigan senariy yaratish lozim. Agar real vaziyatning imkoni bo‘lmasa, shu vaziyatga maksimal darajada yaqin bo‘lgan holatni yaratish kerak.
Test o‘tkazishda ikki yondashuvdan foydalanish mumkin bo‘ladi:

• 
  
  oddiy kuzatish: foydalanuvchiga prototip berish va uning harakatlarini kuzatish;
  
• 
  
  vazifa qo‘yish: biror-bir maqsadli harakatni amalga oshirish, masalan, dastur yordamida biznesni boshqarish strategiyasini ishlab chiqish.
  

Test o‘tkazishning vazifasi – muammoni eshitish va uning yuzaga kelish sababini tushunish hisoblanadi. Agar muammo paydo bo‘lgan bo‘lsa, uning yolg‘iz emasligi ehtimoli yuqori bo‘ladi.
Asosiysi shuni esdan chiqarmangki, ishlab chiqarish bu – doimiy jarayon. Butun jarayon ham, uning alohida bosqichlari ham takrorlanishi mumkin. Mahsulotni barcha bir xil yoqadigan tarzda chiqarishning imkoni yo‘q. Foydalanuvchi, atrof-muhit, iqtisodiy va siyosiy vaziyat o‘zgaradi. Mahsulot rivojlanishi va yashashi lozim. Buning uchun ham ichki, ham tashqi sabablar mavjud.
Zamonaviy boshqaruv tizimi har bir rahbardan fikrlash – dizayniga ega bo‘lishni talab etadi. “General Electric” kompaniyasining sobiq Bosh direktori Djek Uelch shunday fikr bildiradi: “99,9 foiz xizmatchilar doimo bir joyda qotib qoladilar, chunki ular fikrlashni bilmaydilar. Insonlarni fikrlashga majburlab bo‘lmaydi, faqatgina ularga fikrlash uchun sharoit yaratib berish lozim. Shu jihatdan ta'lim muassasalarida tinglovchilarga nima haqida fikrlashni emas, balki qanday fikrlashni o‘rgatish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.


14.Mavzu. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda kreativ fikrlashning o’rni
Reja:
1. Ratsional qarorlar qabul qilish usullari
2. Yaxshi qarorlar qabul qilish jarayoni
3. Qarorlarni baholash usullari
4. Qaror qabul qilishdagi tipik muammolar

Mavzuni o`zlashtirish jarayonida talaba:

• qarorlar qabul qilish usullari, ularni baholash va qaror qabul qilishdagi tipik muammolar haqida tasavvur va bilimga ega bo‘lishi;
• kreativ fikrlash vositalaridan foydalanish, qarashlar va yondashuvlarni shakllantirish, taqlid qilish va tana tafakkurini tavsiflash, kreativ fikrlashda o‘ynash, o‘zgartirish va sintez qilish jarayonlarining xususiyatlarini bilish va ulardan foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi;
• kreativ fikrlashda kuzatish, tasavvur qilish va mavhumlikni tasvirlay olish, hissiy munosabat, o‘lchovli fikrlash va modellashtirish, kreativlikni o‘lchash, turli vaziyatlar va muammolar bo‘yicha qarorlar qabul qilish malakasiga ega bo‘lishi kerak.

1.Ratsional qarorlar qabul qilish usullari

Yaxshi qarorlar muvaffaqiyatli va to'liq hayot uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. To'g'ri, ko'p qarorlarni tezda o'ylab o'tirmasdan qabul qilish mumkin. Ammo ehtiyot bo'lmasak, martaba, munosabatlar yoki sarmoyalar to'g'risida shoshilinch qarorlar hayotimizni buzishi mumkin. Ko'p odamlar ichki hissiyotlari asosida qaror qabul qilishadi. Bazida "Biz tanishganimizdanoq unga uylanmoqchi ekanimni bildiramiz." Intuitiv qarorlarning afzalligi shundaki, ular tezkor bo'ladi va biz o'zimizga ko'proq ishonishimiz mumkin, chunki qaror bizning hissiyotlarimiz bilan mos keladi. Ammo ba'zida bizning his-tuyg'ularimiz aralash va bir-biriga mos kelmaydi, ularga noaniqliklar va ahamiyatsiz omillar ta'sir qiladi. Muhim qarorlar uchun biz yaxshiroq tizimga muhtojmiz. Bu bizning his-tuyg'ularimizni e'tiborsiz qoldirishimiz kerak degani emas. Tuyg'ularga e'tibor bermasdan birovga uylanish aqlsiz (va qayg'uli) bo'ladi. Ammo hissiyotlar va ichki tuyg'ulari muhim qarorlarni qabul qilish uchun yagona asos bo'lmasligi kerak.
Xo'sh, qanday yaxshi qaror qabul qilish mumkin? Ba'zi odamlar qaror yaxshi natija bergan taqdirda yaxshi qabul qilingan bo'lishi kerak deb o'ylashadi. Bu xavfli, chunki noto'g'ri qaror tasodifan baxtli yakun topishi mumkin, ammo siz doimo omadli bo'lishga umid qila olmaysiz. Buning o'rniga biz qaror qabul qilish jarayonining o'zi ishonchliligiga e'tibor qaratishimiz kerak. Bu qarorni keltirib chiqaradigan fikrlash jarayoni. Ishonchli fikrlash jarayoni har bir qaror yaxshi natija berishiga kafolat bermaydi. Yaxshi natijalarga erishish ehtimoli ko'proq, bu esa kamroq xatolarni anglatadi.

10.1- rasm. Qaror qabul qilish jarayonining asosiy sxemasi17

Bu etarlicha sodda ko'rinadi - variantlaringizni sanab o'ting, ularni baholang va eng yaxshisini tanlang. Biroq, soddaligi aldamchi. Haqiqatan ham samarali bo'lishi uchun intizom va g'amxo'rlik zarur. Keling, ushbu qadamlarni birma-bir yaqindan ko'rib chiqaylik.
1-qadam: Qaror qanday qabul qilinishi haqida umuman o'ylab ko'ring
Zamonaviy hayot tez sur'atlar bilan rivojlanib bormoqda va biz har doim tez qaror qabul qilishimiz uchun bosim ostida qolamiz. Ammo shoshilinch qarorlar keyinchalik yomon oqibatlarni bartaraf etish uchun ko'proq vaqt va pul sarflashni anglatishi mumkin. Shunday qilib, qaror qabul qilishdan oldin, o'zingizning vazifangiz haqida umumiy fikr qiling. Amerikalik faylasuf va o'qituvchi Jon Dyui aytganidek: "Yaxshi aytilgan muammo - bu yarim hal qilingan muammo". Mana bir nechta tegishli savollar:
Vakolat topshirsam bo'ladimi? Agar boshqa odamlar sizning nomingizdan yaxshi qaror qabul qila olsalar, nega o'zingizga yuk ko'tarasiz? Albatta, siz doimo boshqalarga murojaat qilsangiz, o'zingiz mustaqil ravishda fikr yuritishni o'rganmaysiz.


Bu haqda o'ylashga qancha vaqt sarflashim kerak? Hayot ahamiyatsiz narsalar haqida qayg'urishga sarflash uchun juda qadrlidir. Ichkilikni haddan tashqari ko'p iste'mol qilish, bu etarli darajada o'ylamaslik kabi gunohdir!


Asosiy masala nima? Eng muhim qaror qaysi? Ba'zi qarorlar boshqalarga bog'liq va asosiy qarorlar birinchi navbatda bo'lishi kerak. Masalan, pulingizni qanday qilib sarmoya kiritishga qaror qilishdan oldin, avval qancha mablag 'sarflashingiz va qancha tavakkal qilishingiz mumkinligi to'g'risida qaror qabul qilishingiz kerak.


Qarorimga salbiy ta'sir ko'rsatadigan narsa bormi? Qarorlar bir tomonlama bo'lishi mumkin. Hozirgi vaziyatda sizning ob'ektivligingizga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan biron bir narsa bor-yo'qligini o'ylab ko'ring. Hissiyot paytida katta qarorlar qabul qilish odatda yaxshi fikr emas. Imkoningiz bo'lsa, qarorni qoldiring yoki keyinroq xotirjamroq bo'lganingizda qarorni bajaring.

2-qadam: Bir oz tadqiq qiling
Ma'lumot odatda yaxshiroq qaror qabul qilishimizga yordam beradi. Internet asrida xarid qilishni o'ylab ko'ring. Qimmatbaho buyumni sotib olishdan oldin, onlayn tekshiruvlarni tekshirib, narxlarni taqqoslash yaxshi fikr. Boshqa joyda yaxshiroq kelishuvni topishingiz yoki undan ham yaxshiroq narsaga duch kelishingiz mumkin.
Bu qarorlarni qabul qilishda ham to'g'ri keladi. Siz tadqiqotni boshlashingiz bilan boshlashingiz mumkin: boshqa odamlar ham shunday vaziyatda bo'lganmi yoki yo'qligini bilib oling va ulardan nimani o'rganishingiz mumkinligini bilib oling. Agar sizning qaroringiz maxsus bilim sohasini o'z ichiga olsa, bu haqda ko'proq o'qishingiz mumkin.
Qarorlarning ko'p turlari mavjud. Ba'zilar yangi televizor sotib olish to'g'risida qaror qabul qilish kabi nishonga olingan, boshqa tomondan, strategik qarorlar odam yoki tashkilotning kelajakdagi yo'nalishi to'g'risida ko'proq umumiy va ta'sirchan qarorlardir. Ular kompaniya yangi bozorga sarmoya kiritishi kerakmi yoki shaxsga nisbatan karerasini o'zgartirish kerakmi degan savol bo'lishi mumkin. Ushbu vaziyatlarda muhim qaror qabul qilishdan oldin SWOT tahlilini o'tkazish yaxshi fikr:
Bu sahifa navigatsiya:

• 
  10.2-rasm. SWOT tahlilning soddalashtirilgan ko`rinishi 18
  

foydali
zararli
	S-kuchli tomonlari	W-zaif tomonlari
	O-imkoniyat	T-Tahdidlari

10.2-rasm. SWOT tahlilning soddalashtirilgan ko`rinishi18
SWOT - kuchli tomonlar, zaif tomonlar, imkoniyatlar va tahdidlarning qisqartmasi. Ushbu to'rtta omil bir shaxsni yoki tashkilotni tahlil qilish uchun ishlatiladi. Kuchli va zaif tomonlar ko'rib chiqilayotgan sub'ektga nisbatan o'zaro bog'liq bo'lgan yaxshi va yomon tomonlariga mos keladi. Imkoniyatlar va tahdidlar tashqi muhitdagi ijobiy xususiyatlarga va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolarga mos keladi.


SWOT doirasi tashkilotni baholash uchun tizimli yondashuvni taklif etadi, ayniqsa kelajakdagi rejalarni tuzishda. Agar kompaniya o'z biznesini qanday kengaytirishni yoki raqobatchilar bilan qanday duch kelishni hal qilsa, u ishni SWOT tahlilidan boshlashi mumkin. Ammo SWOT usuli jismoniy shaxslar uchun ham foydalidir. Ko'p odamlar tafakkur qilish uchun ozgina vaqt bilan band hayot kechirishadi. SWOT - bu orqada qadam tashlab, qayerda ekanligimizni va qayerga borishni xohlayotganimizni ko'rib chiqish uchun biz hozir va undan keyin foydalanishimiz mumkin bo'lgan foydali vosita.

3-qadam: Variantlar ro'yxati bilan keling
Mavjud vaziyatni o'rganib chiqib, qaror qabul qilish jarayonidagi navbatdagi qadam barcha mavjud variantlarni - ya'ni amalga oshirilishi mumkin bo'lgan barcha real harakatlar rejalarini ro'yxatlashdan iborat. Shunday qilib, ta'tilga qayerga borishni hal qilmoqchi bo'lsangiz, Malayziyada snorkeling (suv ostida suzish), Nepalda piyoda yurish yoki Yangi Zelandiyada chang'i kabi harakatlar va joylar ro'yxatini tuzishingiz kerak. Bunday ro'yxatni tuzishda biz quyidagi fikrlarga e'tibor qaratishimiz kerak:

• 
  
  Muvaffaqiyatning maqsadga muvofiqligi va ehtimoli: Harakat rejalari realmi? Ularning birortasi biron bir cheklovlarni buzadimi (juda qimmat, imo-ishora uchun juda uzoq vaqt talab etiladi, noqonuniy va boshqalar)?
  
• 
  
  Etarli tanlov: Odamlar band va ko'plab qarorlarni tezda qabul qilish kerak. Bir tomondan biz chinakam alternativalar bo'lishi uchun juda qattiq o'ylashimiz kerak. Boshqa tomondan, ko'rib chiqiladigan variantlarning ko'pligi chalkash bo'lishi mumkin va har bir variantni etarli darajada baholash qiyin bo'lishi mumkin.
  
• 
  
  Eksklyuziv va qo'shimcha alternativalar: Ba'zi rejalar boshqalarni istisno qiladi. Agar sizning byudjetingiz cheklangan bo'lsa, avtomobil sotib olish sizning kvartirangizni ta'mirlay olmasligingizni anglatadi. Ammo ba'zi rejalar bir-birini to'ldiradi. Bir vaqtning o'zida mahsulotni yaxshiroq marketing, chegirmalar va sifatni yaxshilash orqali yaxshilashingiz mumkin. Shunday qilib, har doim yaxshi variantlarni birlashtira olishingizni tekshirib ko'ring.
  
• 
  4-qadam: Variantlarni baholang va eng yaxshisini tanlang
  Bizda mavjud bo'lgan bir qator variantlar mavjud bo'lganda, eng yaxshisini tanlash vaqti keldi. Ammo nima "eng yaxshi" deb hisoblanadi? Yagona to'g'ri javob yo'q, chunki bu qisman sizning qadriyatlaringiz, ustuvorliklaringiz va xavfli ishtahangizga bog'liq. Akademik qarorlar nazariyasida, qaror qabul qilishning asosiy qoidalaridan biri kutilgan foydali dasturni maksimal darajaga ko'tarishdir. Bu biz qaror qabul qilganda va turli xil tanlovlar mavjud bo'lganda, har bir tanlov turli xil ehtimolliklarga ega bo'lishi mumkin bo'lgan natijalar to'plamiga ega degan fikr. Biz matematik ravishda tanlovning "kutilgan foydaliligini" hisoblashimiz mumkin, bu taxminan ushbu tanlovdan biz olishimiz kerak bo'lgan sof daromadni (yoki qiymatni) o'lchaydi. Keyin biz kutilgan eng yuqori foyda keltiradigan tanlovni tanlashimiz kerak.
  
  
  
• 
  Ushbu protsedura bilan bog'liq muammo shundaki, haqiqiy hayotda ehtimolliklar va yordam dasturlarini aniqlash qiyin kechadi. Albatta, agar natijalar restoranda nima ovqatlanishni tanlashda bo'lgani kabi ko'proq yoki ozroq bo'lsa, qaror nisbatan osonroq bo'ladi, chunki siz faqat o'zingiz yoqtirgan narsani tanlaysiz. Sizga yoqadigan narsalar bir nechta bo'lishi mumkin va siz ulardan bittasini tanlashda qiynalishingiz mumkin, ammo ulardan birini tanlash oqilona tanlov bo'ladi. Umuman olganda, qaror qabul qilishda nima qilishimiz kerak - har bir variantning ijobiy va salbiy tomonlarini sanab o'tish (variantni qo'llab-quvvatlovchi sabablar va unga qarshi sabablar). Keyin biz balansda uning foydasiga eng ko'p sabablarga ega bo'lgan variantni tanlaymiz.
  
• 
  
  Buni Benjamin Franklin usuli deb nomlang. Franklin (1706-1790) Qo'shma Shtatlarning asoschilaridan biri, taniqli siyosatchi, tadbirkor, yozuvchi, olim va ixtirochi. U olim Jozef Priestliga yozgan maktubida, ko'pgina qarorlarni qabul qilish qiyin, chunki bizda barcha tegishli ma'lumotlar mavjud emas. Biz qila oladigan narsa - bu uning ijobiy va salbiy tomonlarini ikkita ustunda (variantlarda) yozishdir.
  Teng vaznga qarshi bo'lgan sabablarni "bekor qilish" mumkin. Keyinchalik, balansda variantni qo'llab-quvvatlash uchun ko'proq sabablar mavjudligini aniqlaymiz va shunga muvofiq harakat qilamiz:
  Yarim varaq qog'ozni satr bilan ikkita ustunga bo'lib, bitta qatorga ijobiy tomonlarini, ikkinchisiga esa salbiy tomonlarini yozdim. So'ngra uch-to'rt kunlik mulohaza davomida men turli xil fikrlar ostida o'lchov uchun yoki unga qarshi turli vaqtlarda paydo bo'ladigan turli xil motivlarning qisqa maslahatlarini qo'ydim. Shunday qilib, ularning barchasini bitta ko'rinishda to'plaganimda, ularning og'irliklarini baholashga taqqoslashga harakat qildim; Ikkala tomonning bittasi teng keladigan tuyulsada, ikkalasini ham o`chirib tashlayman: Agar men ikkita sababga teng bo'lgan sababni topsam, ikkalasini ham o`chiraman. Agar men ikkita ijobiy sabablarnini uchta salbiy sabablarga teng deb hisoblasam, ularni ham o`chiraman va agar bir-ikki kundan keyin ko'rib chiqilgandan so'ng, har ikki tomonda ham muhim ahamiyatga ega bo'lgan yangi narsa yuzaga kelmasa, men shunga qarab qarorga kelaman. (Franklin, 2009).
  Mana bir misol. Siz ish qidirmoqdasiz va sizda uchta variant bor: katta barqaror kompaniyaga yoki hayajonli kichik internet-startapp ga qo'shiling. Yoki pul qarz olib, o'zingizning biznesingizni o'rnatishingiz mumkin. Keyin har bir variantning ijobiy va salbiy tomonlarini jadvalga yozib qo'yishimiz mumkin:
  
• 
  10.3-rasm. Qaror qabul qilishda variantlarni baholash usullari 19
  

Fikrlar Ijobiy tomonlari Salbiy tomonlari katta kompaniyaga qo'shiling yaxshi ish haqi barqaror ish sog'liq uchun saxiy foydalar ko'plab bayramlar kamroq qiziqarli ish qat'iy kompaniya madaniyati startap loyihalariga qo`shiling qiziqarli ishlar katta potentsial to'lov qimmatbaho tajriba uzoq vaqt davomida turli shaharga ko'chib o'tish talab qiladigan boshliq noaniq istiqbollar o'z biznesimni boshla O`z o`ziga xo'jayin bo`lish hayajonli pul qarz olishi kerak tajriba etishmasligi sinovdan o'tkazilmagan biznes-reja 10.3-rasm. Qaror qabul qilishda variantlarni baholash usullari19 Variantlarni baholash biroz ehtiyotkorlik talab qiladi. Agar siz shunchaki ijobiy va salbiy tomonlarni hisoblasangiz, unda 1-variant eng yaxshisi (4 ta minus 2 ta = 2 ta ortiqcha), 3-variant ikkinchi o'rinda turadi (3 ta ijobiy va 3 ta) va 2-variant esa eng yomoni. Ammo Benjamin Franklin o'z maktubida ta'kidlaganidek, ijobiy va salbiy tomonlari turli xil og'irliklarga ega bo'lishi mumkin, chunki ba'zi fikrlar boshqalarga qaraganda muhimroqdir. Agar siz yosh bo'lsangiz va universitetni endigina tugatgan bo'lsangiz, yangi va qiziqarli tajriba orttirishga ustuvor ahamiyat berishingiz mumkin. Ehtimol, siz juda ko'p ishlashga va xavfli martaba qilishga qarshi bo'lmasligingiz mumkin, chunki potentsial daromad yuqori. Shunday qilib startapga qo'shilish eng yaxshi tanlov bo'lishi mumkin. Ammo agar siz nafaqaga chiqqaningizdan 10 yil o'tib, oilangizga qarashni istasangiz, unda siz ko'proq konservativ bo'lib, uning o'rniga birinchi variantni afzal ko'rishingiz mumkinligi tushunarli. "Eng yaxshi" tanlov insonning qadriyatlari va tavakkalchilikka bog'liq bo'lib, turli xil odamlar uchun har xil bo'lishi mumkin. Ba'zi qarorlarda eng yaxshi tanlov mezonlari mezonlarning ro'yxati bilan belgilanishi mumkin. Bunday vaziyatlarda Benjamin Franklin usulini ballar jadvali yordamida yanada tizimli ravishda qo'llash mumkin. G'oya har bir variantni bir xil mezonlarga muvofiq baholash, balni belgilash va undan keyin eng yuqori ball to'plagan variantni tanlashdir. Masalan, avtomobil tanlash xavfsizlik, narx, yoqilg'i tejamkorligi va dizayni kabi omillarga bog'liq bo'lishi mumkin. Siz ko'rib chiqayotgan har bir avtomobil modeli uchun siz ushbu omillarning har biriga (masalan, 1 dan 5 gacha) ball qo'yishingiz mumkin:
Model	xavfsizligi	narxi	Yoqilg'i	dizayni
umumiy yig'indisi
H o n da	2	5	4	1	12
Toyoto	4	4	5	3	16
Volkswagon	4	3	4	3	14
BMW	3	2	3	4	12

Har bir tanlov uchun biz yakuniy natijani topish uchun individual ballarni qo'shamiz. Bu bizga barcha tanlovlarning reytingini beradi va biz eng yuqori ball bilan tanlaymiz. Ushbu usulning afzalligi shundaki, u bizga katta miqdordagi ma'lumotni tizimli ravishda baholashga yordam beradi. Ballarni belgilash, albatta, sub'ektivdir va mutlaqo aniq bo'lishi mumkin emas. Ammo sistematik protsedura deklaratsiya jarayonini juda aniq qiladi va kelishmovchilikni va o'zboshimchalik bilan qaror chiqarishni minimallashtiradi. Ushbu qaror usuli bir nechta mezonlarni o'z ichiga olgan vaziyatlar uchun javob beradi, masalan, intervyuda nomzodlarni reytingi.

Ushbu usulni turli usullar bilan qo'shimcha ravishda o'zgartirish mumkin. Masalan, mezonlar ularning nisbiy ahamiyatini aks ettirish uchun har xil vaznga ega bo'lishi mumkin. Shunday qilib, yaxshi dizaynga ega bo'lish boshqa omillarga qaraganda muhimroq bo'lsa, biz umumiy summani qo'shmasdan oldin dizayn ballini ma'lum bir omilga ko'paytira olamiz (masalan, 2).
5-qadam: kutilmagan holatlarga tayyorlaning
Mashhur Merfi qonunida shunday deyilgan: Agar biror narsa noto'g'ri bo'lib ketishi mumkin bo'lsa. Bizning eng yaxshi rejalashtirishimizga qaramay baxtsiz hodisalar ro`y beradi. Proyektor oldindan yuborish paytida ishlamay qolishi mumkin. Sizning printeringiz siyohni tugatishi mumkin, chunki siz favqulodda muddat tugashi kerak. Yaxshi rejalashtirish sizga muammolarni taxmin qilishda va ularning qurib qolish muddatini minimallashtirishda yordam beradi. Li Ka Shing 21 milliard AQSh dollari miqdoridagi boyligi bilan muvaffaqiyatli Gonkong biznesmeni. U Forbes jurnali talqiniga ko'ra 2010 yilda dunyodagi 14-boy odam edi. Uning so'zlariga ko'ra, xatarlarni boshqarish uning muvaffaqiyatining hal qiluvchi qismidir va u o'z ishining 90% foizini biznesiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan eng yomon muammolar haqida o'ylashga sarflaydi. Sizning rejalaringizni buzish haqida o'ylashga qancha vaqt sarflaysiz? Favqulodda vaziyatlarni rejalashtirishda e'tiborga olish kerak bo'lgan narsalar ro'yxati:
Muammolarni taxmin qiling: yuz berishi mumkin bo'lgan 10 ta yomon voqeani sanab o'ting va bu holatlarda nima qilish kerakligini o'ylab ko'ring. Mumkin bo'lgan eng yomon senariy haqida o'ylab ko'ring.

• 
  Eng zaif havolani mustahkamlang: Eng zaif bo'g'in loyihaning eng himoyasiz qismidir va umuman muvaffaqiyatni yengillashtirishi mumkin. Ko'pgina loyihalarda, shuningdek, hech bo'lmaganda bitta joyda to'siq bor, bu butun loyihani sekinlashtirishga eng katta ta'sir ko'rsatadigan joy (yoki odam!). Bunday joylarni diqqat bilan kuzatib boring.
  
• 
  
  Xavfsizlik chegarasini qo'shing: kelajak haqidagi bashoratlar noaniq. Bashoratlaringiz va taxminlaringizdagi noaniqliklarga toqat qiladigan moslashuvchan rejangizni tuzing.
  
• 
  
  Zaxira rejasini tayyorlang: agar asl nusxasi muvaffaqiyatsiz bo'lsa.
  

• 
  

  Vazifani bajarish vaqtini taxmin qilish

  
  Odamlar ko'pincha topshiriqni bajarish uchun zarur bo'lgan vaqtga nisbatan juda optimistik munosabatda bo'lishadi. Go'del, Esher, Baxning taniqli muallifi Duglas Xofstadter shu qadar ko'pki, qonunni o'z nomiga shunday nomlagan:
  Hofstadter qonuni: Hofstadter qonuni hisobga olingan taqdirda ham, bu har doim kutganingizdan ko'proq vaqt talab etadi.
  Bitta nazariya shundan iboratki, odamlar topshiriqni bajarish uchun sarflanadigan vaqtni taxmin qilishganda, ular o'zlarining bashoratlarini turli xil qadamlarni tasavvur qilish orqali amalga oshiradilar, ammo ishlar noto'g'ri ketayotgan pessimistik stsenariylarni tasavvur qila olmaydilar. Shu bilan birga, odamlarga, ehtimol aniq to'siqlar haqida o'ylashlarini so'rashganda, tugatish vaqtiga nisbatan juda optimistik qarashadi (Nyu-Klark va boshq., 2000). Hofstadter qonunining tasdig'iga o'xshaydi!
  

Bu sahifa navigatsiya:

• 
  10.3. Qarorlarni baholash usullari
  
• 
  Barcha variantlar haqiqiymi Biz korib chiqishimiz kerak bolgan boshqa variantlar bormi
  
• 
  Variantning yaxshi / yomon oqibatlarini etiborsiz qoldirmadikmi
  
• 
  Mezon notogri ishlatilganmi
  

6-qadam: taraqqiyotni kuzatib boring va natijalaridan o'rganing Yaxshi qaror qabul qilish jarayoni qaror qabul qilingan payt bilan tugamaydi. Birinchidan, biz qarorni qanday amalga oshirilishini kuzatib borishimiz kerak. Ehtimol siz ta'tilga qaerga borishni hal qilib qo'ygan bo'lishingiz mumkin edi, lekin sayohat agentligingiz siz uchun chiptalarni bron qilishni eslab qoldimi? Siz borishingiz kerak bo'lgan (masalan, epidemiyalar, zilzilalar, zilzilalar) haqida siz bilishingiz kerak bo'lgan yangiliklar bormi? Buning o'rniga zaxira rejangizni bajarishingiz kerakmi?
Eng muhimi, hatto butun loyiha tugallangandan so'ng ham, biz keyingi safar yaxshiroq ishlashimiz uchun, biz nima qilganimizni yaxshi yoki nima qilganimizni ko'rish uchun jarayonni ko'rib chiqishimiz kerak. Masalan, investitsiya qarorlarini qabul qilganda, biz o'zimiz ko'rib chiqishimiz uchun yozuvlarni saqlashimiz va qarorlarimizning sabablarini yozib qo'yishimiz kerak. Vazifani bajarish vaqtini taxminan belgilab olish talab etiladi.

10.3. Qarorlarni baholash usullari

Biz tizimli qaror qabul qilish jarayoni sxemasini muhokama qildik. Bu bizga qarorlarni ham baholash uchun asos yaratadi. Asosan, bizning qaror qabul qilish jarayonimizning asosiy elementlari:

10.4Qaror qabul qilishdagi tipik muammolar
Oldingi bobda muhokama qilingan beshta masaladan tashqari, bizning qarorlarimizning ishonchliligiga ta'sir qiladigan psixologik-mantiqiy nuqsonlar va muammoli munosabat ham mavjud. Biz keng tarqalgan ba'zi narsalardan qochishimiz kerak:

• 
  
  Qabul qilish: bu juda tez qaror qabul qilish muammosi. Ushbu muammoni hal qilish uchun ushbu bobda tavsiya etilgan qarorlarni bajarish jarayoniga amal qilishimiz mumkin. Ko'pincha odamlar tez qaror qabul qilishadi, chunki ular o'zlarining sezgilariga ishonadilar. Ammo biz sezgi noaniq va qarama-qarshi bo'lishi mumkinligini aytdik. Bundan tashqari, agar biz sezgi asosini bilmasak, o'z qarorimizni boshqa odamlarga oqlay olmaymiz. Bu sezgi arzimaydi degani emas. Ular son-sanoqsiz kichik qarorlar uchun juda muhimdir. Ko'pgina mutaxassislar ichki sezgilariga ham ishonishadi, lekin ular odatda ko'p yillar davomida etishtirishadi va ular o'zlari juda yaxshi biladigan sohalarda cheklanib qolishadi. Qanday bo'lmasin, biz sezgilarimiz ishonchli yoki yo'qligini ob'ektiv ravishda tekshirishimiz kerak.
  
• 
  
  Hech qanday tizim yo'q: Ko'p o'ylanganidan keyin ham yomon qarorlar qabul qilishimiz mumkin. Fikrlash tartibsiz bo'lganda, bu sodir bo'lishi mumkin. Ba'zan odamlar noaniq yoki ahamiyatsiz masalalar haqida o'ylashadi yoki ular ma'lumotni vaqtincha tartibga sola olmaydilar, bu esa mavjud variantlarni baholashni qiyinlashtiradi. Shunga qaramay, echim bu erda tizimga rioya qilish va barcha qaror qabul qilish jarayonini shunga muvofiq ravishda tuzishdir.
  
• 
  
  Qarorning falaji va sustkashlik: qarorning falaji - bu qaror qabul qila olmaslik. Kechiktirish - zudlik bilan bajarilishi kerak bo'lgan vazifalarni bekorga bekor qilish. Ularning sabablari juda xilma-xil - mukammallik, muvaffaqiyatsizlik va noaniqlik qo'rquvi va boshqalar - ammo natijada unumdorlik past bo'ladi. Ularning psixologik manbalarini tushunish va ular bilan kurashishning real usullarini topish muhimdir.
  

Ijro etilmasligi: Ba'zan biz o'z qarorlarimiz to'g'risida mulohaza yuritishda qiynalmaymiz, ammo ularni amalga oshirmay qolamiz. Biz dangasa, unutuvchan bo'lishimiz mumkin yoki his-tuyg'ularimiz bizni yaxshilaydi. Ko'plab giyohvandlar qimor o'yinlaridan qochish kerakligini bilishadi, lekin kazinoda bo'lganlarida, ular hayajon va o'zlarining majburlashlari bilan hayratda qolishadi.

• 
  
  Kadrlar tuzilishi: Kadrlar - bu biz muammoni ko'rib chiqish uchun foydalanadigan istiqbollar va taxminlar to'plami. Ular qarorlar qanday qabul qilinishiga katta farq qiladi. Noto'g'ri ramka yaxshi alternativalarni e'tiborsiz qoldirishni yoki noto'g'ri muammoni hal qilishni anglatishi mumkin! Mijozlar o'z mahsulotlari haqida yordam olishlari uchun telefon ishonch telefoni bo'lgan kompaniyani ko'rib chiqing. Ammo ishonch telefoni shu qadar bandki, mijozlarga xizmat ko'rsatish uchun uzoq vaqt kutish kerak. Menejer muammoni hal qilish uchun yana qancha ishonch telefonlari operatorlarini yollashi kerakligi haqida o`ylashi mumkin. Ammo masalaning tuzilishining bunday usuli boshqa tegishli narsalarga e'tibor bermaydi. Mijozlar befarq mahsulot deb nomlaydilarmi? Mahsulotlardan foydalanish juda qiyinmi? Mahsulot veb-sayti yoki yaxshi hujjat ishonch telefoniga qo'ng'iroq qilish ehtiyojini bartaraf eta oladimi? Qaror qabul qilganda, uni yaxshiroq tushunish uchun muammoni har xil tomondan ko'rib chiqishimiz kerak.
  
• 
  
  O'ziga haddan tashqari ishonch: Ko'p odamlar o'zlarining qobiliyatlarini yuqori baholaydilar. Bu qaror qabul qilish uchun yomon, chunki bu odamlar qarorning turli jihatlari va ishlar qanday qilib noto'g'ri bo'lishi mumkinligi haqida kamroq o'ylashlarini anglatadi.
  
• 
  
  O'rganish yo'q: Ko'p odamlar yomon qaror qabul qilish qobiliyatiga ega, chunki ular o'tgan xatolaridan saboq olmadilar. Tajribani o'rganish juda muhim va bu bizning kuchli va zaif tomonlarimizni tushunishni o'z ichiga oladi. Biz qarorlarni olti bosqichga ajratdik. Har bir qadamga qancha vaqt sarflayotganingizni va ushbu qadamlarning har biri bilan yaxshi yoki yomon ekanligingizni o'ylab ko'ring. Shuningdek, o'zingiz qabul qilgan kamida bitta yaxshi qaror va bitta yomon qarorni o'ylab ko'ring va nima qilganingizni yaxshi yoki noto'g'riligini tushuntirishga harakat qiling. Qaror qabul qilishda bu takrorlanadigan mavzularmi yoki yo'qligini ko'rib chiqing va qaror qabul qilish jarayonini yaxshilash uchun aniq choralar ko'ring.
  

Achchiq uzum mentaliteti: bu o'z qadr-qimmatini va e'tirozlarini faqat yomon qaror natijasida o'zini yaxshi his qilish uchun o'zgartirish masalasidir. Aytaylik, siz A yoki B modelidagi uyali telefonni sotib olishga qaror qilyapsizmi, siz izlanishlaringizni to'g'ri bajarmadingiz va impuls bilan A modelini sotib oldingiz va endi pushaymon bo'ldingiz. Shunday qilib, siz A ni B dan yaxshiroq deb yaxshi ko'rganingizga ishontirishga harakat qilasiz, albatta, o'z fikringizni o'zgartirishda yoki o'zingizni yaxshi his qilish uchun fikringizni o'zgartirishda hech qanday yomon narsa yo'q. Noto'g'ri narsa shundaki, ratsionalizatsiya odatimizga aylansin, biz xatolarimizdan saboq olmasak va fikrlashimizni yaxshilay olmaymiz.


Qilingan harajatlarni taqib qilish - cho'kkan xarajatlar loyihaga sarf qilingan vaqtni, pulni yoki boshqa qayta manbalarni nazarda tutadi va uni qarorlaridan kelib chiqib qaytarib bo'lmaydi. Iqtisodiyot shuni ko'rsatadiki, kelajakdagi ratsional qarorlarda ularni e'tiborsiz qoldirish kerak. Shunga qaramay, odamlar ko'pincha shunday deb o'ylashadi: "Men hozir taslim bo'lolmayman, chunki men juda ko'p narsani qildim". Bu taslim bo'lish ko'proq foyda keltirishi mumkin bo'lgan taqdirda ham. Misol uchun, bir kishi amalga oshirilmagan munosabatlarga yopishib olishi mumkin, garchi u darhol unga nuqta qo'yishi yaxshiroq bo'lsa ham. Yoki kimdir muvaffaqiyatsiz bo'lgan sarmoyaga ko'p pul sarflagan bo'lishi mumkin va hatto undan voz kechgan taqdirda ham buni davom ettirishi iqtisodiy jihatdan yanada oqilona bo'lar edi. Ammo muammo shundaki, biz yuqoridagi imkoniyatlarni ko'rib chiqa olmaymiz.

Odatda har xil yo'llar bilan o'zaro bog'liq bo'lgan ko'plab tanlov va oqibatlarni o'z ichiga olgan murakkab qarorni o'ylab ko'rish qiyin. Bahslarni tahlil qilishda bo'lgani kabi, diagramma muammoning aniqroq ko'rinishini berishda foydali bo'lishi mumkin. Ular qaror daraxtlari yoki qarorlar diagrammasi sifatida tanilgan. Ob-havoga qarab yugurish kerakmi yoki yo'qmi, quyidagi diagramma bizga xabar beradi.

ha
yo’q ha yo`q ha

Ushbu rasmdagi chizmadan murakkab qarorlar bilan ishlashda ko'proq foydalidir. Ular, shuningdek, turli xil variantlarning sabablari va qarshi tomonlarini va ularning turli xil oqibatlarini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin.
15- mavzu Kreativ iqtisodiyot.
1. Iqtisodiyotda kreativ fikrlashni o’rni
2. Iqtisodiyot tarmoqlarida kreativ g’oyalarni yaratish va ularni pulga aylantirish g’oyalarni
3.Eng daromadgir sohalar 100 taligi

Kreativ iqtisodiyot: bu nima va u qaerdan paydo bo'lgan?

Globallashuv va yangi iqtisodiyot (bilimlar iqtisodiyoti) “ijodiy iqtisodiyot” deb ataladigan shaklning paydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi. Gap insonning ijodiy yoki ijodiy salohiyatiga, uning ko‘nikma va iste’dodiga asoslangan, zamonaviy texnologik platforma va bilimlar bazasiga asoslangan va buning natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlarini tezlashtirishga salmoqli hissa qo‘shishi mumkin bo‘lgan iqtisodiyot haqida bormoqda.
Kreativ iqtisodiyotning eng yorqin misollaridan biri sifatida odatda e-bay keltiriladi - u qisqa vaqt ichida dunyodagi eng boy kompaniyalardan biriga aylandi va uning muvaffaqiyatining eng muhim omili ulardan birining ijodiy g'oyasi bo'ldi.
Ijodiy iqtisodiyot - bu bilimlar iqtisodiyoti yutuqlaridan foydalanadigan va birinchi navbatda tadqiqot sohasida ham, biznes, san'at, madaniyat yoki dizayn sohasida ham yangi, o'ziga xos g'oyalar va g'oyalarni amalga oshirishga asoslangan iqtisodiyot.
2010-yilda YUNESKO hisobotida kreativ industriya global inqirozga qarshi turishda an’anaviy tarmoqlardan ancha kuchli ekanligini ta’kidladi. Hisobotda 2013-yilda bunyodkorlik iqtisodiyoti nafaqat daromad keltirish, balki yangi ish o‘rinlari yaratish va eksport tushumlarini oshirish bo‘yicha ham jahon iqtisodiyotining jadal rivojlanayotgan tarmoqlaridan biri sifatida ko‘rilmoqda.
Mamlakatlarda ijodiy iqtisodiyotning rivojlanish darajasi ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga sarflangan xarajatlar bilan belgilanadi. Ijodiy iqtisodiyot darajasi juda yuqori bo'lgan AQShda bu yo'nalishdagi mablag'lar tizimli va doimiy ravishda oshib bormoqda. Bunday turdagi investitsiyalar xo'jalik yurituvchi sub'ektlar tomonidan, kamroq darajada davlat tomonidan sezilarli darajada ustunlik qiladi. Amaliy samaralar ijodiy samaradorlikning oshishi, berilgan xalqaro patentlarning ko'payishi va umuman, ijodiy iqtisodiyotda band bo'lgan mutaxassislar sonining barqaror o'sishida ko'rinadi.
Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotning bunyodkorlik tarmoqlari yalpi ichki mahsulot oʻsishiga maksimal hissa qoʻshadi va jahon iqtisodiyotida eng yuqori oʻsish surʼatlarini (10-25%) taʼminlaydi.
Buyuk Britaniya kreativ iqtisodiyot sohasida yetakchi davlat hisoblanadi, bunda kreativ iqtisodiyot yalpi ichki mahsulotning 7 foizigacha ta'minlaydi, shu bilan birga sektor doimiy ravishda o'sib bormoqda. IT sohasi, dasturiy ta'minot va kompyuter o'yinlari eng ko'p daromad olib keladi.
Iqtisodiyotning kelajakdagi rivojlanishi uchun bunyodkorlik sohasining ahamiyatini tobora anglab yetayotgan, odamlarning ijodiy salohiyatini yuksaltirish uchun qulay shart-sharoit yaratayotgan, ijodkorlik sohalarini qo‘llab-quvvatlash va intellektual mulk huquqlarini himoya qilish uchun qulay shart-sharoit yaratayotgan rivojlangan davlatlar siyosati shu bilan izohlanadi.
Rivojlanish osonroq
Tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, ijodiy iqtisodiyot bir qator ob'ektiv holatlar tufayli qoloq mintaqa va mamlakatlarda rivojlanmaydi. Ularning iqtisodiyoti ijodiy industriyani shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarga javob bermaydi: boy iste'molchilarning etarli massasi yo'q, madaniyat sohasini rivojlantirish, subsidiyalar berish, ushbu mamlakatlar iqtisodiyotini qo'llab-quvvatlash uchun moliyaviy resurslar yo'q. past texnologik darajada.
Shu bois, bugungi kunda jahonda raqobatbardosh intellektual mulk ob’ektlarining asosiy yetkazib beruvchilari rivojlangan davlatlar, rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlar esa ularning eng faol iste’molchilari hisoblanadi. Bundan tashqari, kreativ iqtisodiyotning jadal rivojlanish sur'atlari tufayli rivojlangan iqtisodiyotlar va dunyoning qolgan qismi o'rtasidagi nomutanosiblik barqaror o'sib borishi prognoz qilinmoqda.

Kreativ iqtisodiyot tobora ko'proq yangi voqelik - va hatto insoniyat taraqqiyotining keyingi bosqichi deb nomlanmoqda. Dadil bashoratlarni faktlar va raqamlar tasdiqlaydi: o‘yinchilar soni ortib bormoqda, investorlar nafaqat “ijodkorlar” bilan ishlaydigan startaplarga, balki bevosita milliardlab sarmoya kiritmoqda.. 2024 yilga kelib esa global ijodiy iqtisodiyot bozori 1 trillion dollarga yetishi mumkin.

Kreativ iqtisodiyot (kreativ iqtisodiyot) - "keyingi avlod" iqtisodiyoti, bu erda asosiy kapitallashtirilgan qiymat yangi g'oyalardir. Bu innovatsiyalar, yangiliklar va ijodiy mahsulotlarga asoslangan iqtisodiyotdir.

Ba'zan "ijodiy iqtisodiyot" atamasi tor ma'noda qo'llaniladi - bu mustaqil mualliflar (ijodkorlar) o'zlari yaratgan noyob kontentdan daromad oladigan sohaning nomi.
Biroq, ikkinchi ta'rif birinchisiga mutlaqo zid emas: barcha turdagi kontent yaratuvchilari g'oyalar iqtisodiyotida muhim o'rinni egallaydi - yozuvchilar, bloggerlar, musiqachilar. Va ularning ishlarini ham o'ziga xos g'oyalar bilan bog'lash mumkin.
Innovatsion mahsulot yangi texnologiya bo'lishi shart emas: u tanish narsa bo'lishi mumkin, lekin yangi nuqtai nazardan, yangi kontekstda. Boshqacha qilib aytganda, kelajakdagi iste'molchilarning tasavvurini hayratda qoldiradigan mahsulot.
Kreativ iqtisodiyotning asosiy tushunchalari
Hozirda kreativ iqtisodiyot barqaror iqtisodiy vaziyat va fuqarolarning turmush darajasi yuqori bo'lgan rivojlangan mamlakatlarda (AQSh, G'arbiy Evropa) to'liq mavjud. Silikon vodiysi joylashgan va ishlab chiqarish instituti rivojlangan AQShni ushbu harakatning lokomotivi deb atash mumkin. Ammo Osiyo davlatlari ham asta-sekin ijodiy iqtisodiyotga jalb qilinmoqda. Ular muhim raqobat ustunligiga ega: katta auditoriya. Masalan, hozirda ijodiy kontent yaratuvchilar uchun №1 platforma deb atash mumkin bo'lgan TikTok xitoyliklarga tegishli.

Kreativ iqtisodiyot nimadan iboratligini yaxshiroq tushunish uchun uning asosiy tushunchalarini tushunib olaylik.

Kreativ biznes- daromad olish uchun innovatsion g'oyalar va intellektual kapitaldan asosiy "yonilg'i" sifatida foydalanadigan tashkilot. Ko'pgina startaplar ijodiy biznes bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Kreativ sinf- asosiy faoliyati g'oyalar yaratish va targ'ib qilishdan iborat bo'lgan odamlarning ijtimoiy qatlami (qatlami). Bu turli ijodiy kasblar vakillari (yozuvchilar, bastakorlar, rassomlar), shuningdek, olimlar, kontent ishlab chiqaruvchilari va "fikr etakchilari" ni o'z ichiga oladi. Bu juda xilma-xil jamoa bo'lib chiqdi - shunga qaramay, bu odamlarning barchasini ijodiy iqtisodiyotning etakchi kuchi ekanligi birlashtiradi.
Ijodiy soha vositalari- bu tarkibni yaratish, tarqatish va monetizatsiya qilishga yordam beradigan barcha turdagi xizmatlarni o'z ichiga oladi. Masalan:

• 
  
  kontent yaratish xizmatlari: tasvirni qayta ishlash, ovoz yozish, videoni tahrirlash uchun dasturlar (Kanva,Ableton,FL Studio,Supava boshqalar);
  
• 
  
  kontentni joylashtirish uchun media platformalar YouTube, Spotify, Instagram va boshqalar);
  
• 
  
  kontentni monetizatsiya qilish xizmatlari Patreon,Kickstarter va boshqalar).
  

Ijodkorlar― noyob g'oyalarni (yoki noyob tarkibni) ishlab chiquvchilar. Ular ijodiy iqtisodiyotda katta rol o'ynaydi. Ammo ulardan tashqari, bu biznesda boshqa o'yinchilar ham bor:

• 
  
  kontentni targ'ib qiluvchilar (maxsus agentliklar, Tik-Tok uylari, vositachilar);
  
• 
  
  g'oyalarni monetizatsiya qilishda yordam beradiganlar (bular to'g'ridan-to'g'ri investorlar va homiylarni topishga yordam beradigan vositachilar bo'lishi mumkin).
  

Kreativ iqtisodiyotning mohiyati nimada?
Ijodiy iqtisodning “o‘zagi” ijodkorlar – o‘ziga xos g‘oyalar yoki o‘ziga xos kontent yaratuvchilardir. Ular atrofida qo'llab-quvvatlovchi infratuzilma ishlab chiqilmoqda:

• 
  
  kontent/g‘oyalar bilan ishlash xizmatlari;
  
• 
  
  g'oyadan amalga oshirish yo'lida sizni qo'llab-quvvatlaydigan jamoa
  
• 
  
  g'oyani ishlab chiqishga yordam beradigan/kontent yaratishni o'rganadigan tashkilotlar (tezlatgichlar, inkubatorlar va boshqalar);
  
• 
  
  professional jamoalar;
  
• 
  
  kontentni tarqatish/g‘oyani ilgari surishda yordam beradigan tashkilotlar (marketing agentliklari, maqsadli mutaxassislar, SMM mutaxassislari va boshqalar);
  
• 
  
  investorlar (ba'zida tomoshabinlar investor sifatida harakat qilishlari mumkin, masalan, kraudfanding platformalarida yoki Patreonda).
  

Dunyoning qolgan qismi ijodiy mahsulotning potentsial iste'molchisidir: bu g'oya/kontent qo'llab-quvvatlanadimi yoki yo'qmi, u yuzlab (balki millionlab?) odamlarni qiziqtiradimi - bu ijodkorning sa'y-harakatlari va qo'llab-quvvatlovchi infratuzilmaga bog'liq. ishlasa, keyin g'oya o'sib boradi, bu bilan u ham pulga aylanadi.
Ijodiy iqtisodiyotning paydo bo'lishi uchun juda ko'p shartlar mavjud: bu dunyoning ko'plab mamlakatlarida turmush darajasi va farovonligining yaxshilanishi va o'ziga xos "seriyali" tovarlardan farqli o'laroq, hamma narsaga nisbatan tendentsiyadir. dunyoni suv bosdi. Bunga so'nggi 20 yil ichida g'oya qanchalik qimmatli ekanligini isbotlagan startap-industriyaning o'sishini qo'shing. Ehtimol, old shartlardan biri raqamli dunyoda ma'lumotlarning haddan tashqari ko'pligi deb hisoblanishi mumkin: biz kamroq e'tibor beramiz, tezroq unutamiz, biz doimo eslab qoladigan va hayratda qoladigan yangi ma'lumotlarga muhtojmiz.
Qanday bo'lmasin, g'oyalar bozori barcha jabhalarda o'sib bormoqda: Pre-seed bosqichida startaplarga venchur investitsiyalar hajmi (ya'ni, aslida bir g'oyada) o'sib bormoqda, ta'sir o'tkazuvchilar va kontent ishlab chiqaruvchilar bozori. o'sib borayotgan.
Yirik korporatsiyalar (masalan, Meta va TikTok) eng yaxshi kontent yaratuvchilari uchun o'zlarining rag'batlantirish fondlarini yaratmoqdalar va investorlar bloggerlarga sarmoya kiritmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, shuningdek, 2021-yilni Barqaror rivojlanish uchun Xalqaro ijodiy iqtisodiyot yili deb e’lon qildi.
Hammasi qanday rivojlandi?
Ma'lum darajada ijodiy iqtisod deyarli har doim mavjud bo'lgan: o'z g'oyalarini - ixtirolar, she'rlar yoki shunchaki, hozirgi voqealarga o'zlarining qarashlari shaklida hayotga tatbiq etgan iste'dodli "ijodkorlar" vaqti-vaqti bilan o'z faoliyatlarini monetizatsiya qilishga muvaffaq bo'lishdi. Ammo ijodiy iqtisodiyot tizimli rivojlanishga va o'z bozorini shakllantirishga keyingi 10-15 yil ichida keldi.
2000-yillarning boshidan boshlab ijodiy xizmatlarning o'sish sur'ati (reklama, mahsulot ishlab chiqish, musiqa sanoati va boshqalar) har yili 17% ga oshdi. Iqtisodiy o'sish tufayli tobora ko'proq odamlar g'oyalar moddiy farovonlikka qarama-qarshi narsa emas, balki, aksincha, ko'p daromad keltirishi mumkin bo'lgan narsa ekanligini tushunishdi. Keyingi 3-5 yilda bunyodkorlik iqtisodiyoti muhim bozor tendentsiyasi va jamiyat taraqqiyotining yangi bosqichi sifatida tilga olindi.
2021 yilda venchur kapital investorlari kontent yaratuvchilar bilan ishlashga qaratilgan 50 ta startapga jami 2 milliard dollardan ortiq sarmoya kiritdilar. Influencer Marketing Hub baholashi bo'yicha, bugungi kunga kelib, ijodiy industriyalarning jahon bozori hajmi qariyb 104,2 milliard dollarni tashkil etadi, 2024 yilga kelib esa dunyoda ijodiy iqtisodiyot hajmi 1 trillion dollardan oshishi mumkin. Jiddiy raqamlardan ham ko'proq!

Ijodiy iqtisodiyot dunyosida qanday qilib pul ishlash mumkin

Bu sohada pul topish uchun ko'plab imkoniyatlar mavjud - bu ko'rish qobiliyati va yorqin g'oyalarga ega bo'lish shart emas. Ijodiy sohada pul ishlashingiz mumkin bo'lgan asosiy yo'nalishlar:

• 
  
  Fikrlarni yaratish. Startap asoschilari, yozuvchilar, musiqachilar, rejissyorlar o'z g'oyalarini ishlab chiqish va amalga oshirishning nihoyatda qiyin, ammo beqiyos yo'lidan borishadi.
  
• 
  
  Noyob tarkibni yaratish. Bu muntazam ravishda o'z tinglovchilari uchun qiziqarli bo'lgan noyob tarkibni yaratadigan bloggerlar tomonidan amalga oshiriladi. Kontent har qanday bo'lishi mumkin: Instagram fotosuratlaridan tortib filmlarning video sharhlarigacha, hayotdan kichik eslatmalardan tortib san'at asarlarigacha.
  
• 
  Ishlab chiqarish. Prodyuserlar ijodkor sifatida emas, balki g'oyalarning o'z yo'lini topishiga, ochilishiga va monetizatsiyasiga yordam beradigan tashkilotchilar sifatida ishlaydi.
  
  
  
• 
  
  Shaxsiy brendni rivojlantirish. Ba'zan talab qilinadigan va qiziqarli bo'lgan tarkib sizning shaxsiy shaxsiyatingiz bo'lishi mumkin. Va ma'lum bir auditoriya hajmiga erishilganda, bu kishi hech bo'lmaganda chiplarni reklama qilishi mumkin, hech bo'lmaganda o'z kriptovalyutasini yaratishi mumkin - hamma narsa tijoriy jihatdan muvaffaqiyatli bo'ladi. Qiyinchilik shundaki, bunday muvaffaqiyat titanik mehnat va juda ko'p omillarning mos kelishini talab qiladi.
  
  
  
• 
  
  Ijodiy jamoada ishlash. Siz to'g'ridan-to'g'ri ta'sischi bo'la olmaysiz, lekin g'oyani rivojlantirish uchun eng yaxshi ko'nikmalaringizdan foydalangan holda startap jamoasida (yoki bloggerlar jamoasida) ishlaysiz.
  
  
  
• 
  
  Fikrlarni taqsimlash. Bu erda biz g'oyalarni tarqatish va targ'ib qilishda yordam beradigan "qo'llab-quvvatlash sanoati" - reklama, marketing, SMM, PR va boshqalarda ishlash haqida gapiramiz.
  
  
  
• 
  
  G'oyalar uchun investitsiyalarni tanlash. Maslahatchilar va vositachilar xizmatlari tobora ommalashib bormoqda, ular yordamida yaratuvchi ishonchli moliyalashtirish manbalarini topadi.

  Ijodiy iqtisodning o'sish omillari

  
  Onlayn rejimga umumiy o'tish. Dunyo aholisining ko'pchiligining kundalik onlayn mavjudligi ijodiy industriyaning o'sishi uchun ko'plab imkoniyatlarni taqdim etadi: bu katta auditoriya, kundalik kontent iste'moli va yangi g'oyalarga ehtiyoj.
  G'oyalarni yaratish jarayonida moslashuvchanlik. virtual reallik, NFT kabi turli xil texnologiyalarning rivojlanishi bilan ijodiy kontent yaratish va innovatsiyalar uchun imkoniyatlar ortib bormoqda.
  G'oyalar va ijodkorlikni monetizatsiya qilish. Har yili g'oyalar va noyob kontentni turli yo'llar bilan monetizatsiya qilishning tobora ko'proq usullari mavjud va g'oyalarga investitsiyalar hajmi o'sib bormoqda - nafaqat texnologik g'oyalar, balki sof badiiy.
  
• 
  Bozor yetakchilarining paydo bo'lishi. Kreativ iqtisodiyot bozori hali shakllanayotgan va qoidalar aniqlanayotgan bir paytda, kontent ishlab chiqarish bo'yicha yordamchi xizmatlar orasida ham, bevosita o'yinchilar-ijodkorlar orasida allaqachon etakchilar mavjud. Ular o'rtasidagi raqobat tabiiy ravishda butun bozorning rivojlanishiga olib keladi.
  ***
  Ijodiy iqtisodiyot bizga nima beradi? Har doim "ijodkorlar" uchun juda qiyin bo'lgan: adabiyot va kinodagi klassik mavzulardan biri bu iqtisodiy jihatdan foydasiz samimiy ijod va foydali ruhsiz hunarmandchilik o'rtasidagi ziddiyatdir. Biz ushbu mojarodan g'olib chiqishga muvaffaq bo'lgan ko'plab odamlarning ismlarini bilamiz, ammo qanchasi bajarilmagan? Bundan tashqari, shon-shuhrat va moddiy farovonlik ba'zan ijodkorlarga faqat o'limdan keyin kelgan: tirikligida yagona rasmini sotgan Van Gogni qanday eslamaslik kerak?
  Aftidan, ijodiy iqtisod nihoyat bu mojaroni hal qilishga qodir. Shunday qilib, dunyoga misli ko'rilmagan turli xil g'oyalarni berish. Va agar sizda uzoq vaqtdan beri aqldan ozgan, ammo juda qiziqarli g'oya bo'lsa - ehtimol uni sinab ko'rish vaqti keldi?
  
• 
  
  1 Mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  2 Mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  3 Alex F.Osborn. Applied Imagination: Principles and Procedures of Creative Thinking, 1963. 4 Alex F.Osborn asarlari asosida mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  4 Alex F.Osborn asarlari asosida mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  5 Alex F.Osborn asarlari asosida mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  6 Edward de Bonoasarlari asosida mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  7 Whetten, David (2011). Developing Management Skills. Upper Saddle River, N.J.: Prentice Hall. p. 744. ISBN 978-0-13-612100-8.
  
• 
  
  8 “Vertical Thinking Vs. Lateral Thinking”. Custom training and elearning, anywhere anytime!. Retrieved 2015-11-04.
  
• 
  
  9 “Oxford English Dictionary: Lateral thinking”. Oxford University Press. Retrieved 19 December 2016.
  
• 
  
  10 Mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  11 Mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  12 "Differences Between Vertical and Lateral Thinking - Memorise". Memorise. Retrieved 2015-11-04.
  
• 
  
  13 Sloane, Paul (1992). Lateral Thinking Puzzlers. Kogan Page. ISBN 978-0806982274.
  
• 
  
  14 Mualliflar tomonidan tayyorlangan
  
• 
  
  15 Карнеги Дейл. Муваффақият калити. (Таржимон Ф.Намозов). Т.: Янги аср авлоди, 2013 йил, 634-бет.
  
• 
  
  16 Тим Браун. Дизайн-мышление: от разработки новых продуктов до проектирования бизнес-моделей.
  М.: Издательство «МИФ», 2012. 173 стр.
  
• 
  
  17 Muallif ishlanmasi
  
• 
  
  18 Muallif ishlanmasi
  
• 
  
  19 Muallif ishlanmasi