Kuran, ahmet bedevi 5 Bibliyografya : 6

KURTUBÎ, AHMED B. ÖMER

Ebü'l-Abbâs Ziyâüddîn Ahmed b. Ömer b. İbrâhîm el-Ensârî el-Kurtubî (ö. 656/1258)

Endülüslü muhaddis ve Mâliki fakihi. 578'de (1182) Kurtuba'da (Cördoba) doğdu. İbnü'l-Müzeyyen künyesiyle de anılır. Küçük yaşta babası ile birlikte Mağ-rib'e gitti. Tilimsân'da Ebû Muhammed Abdullah b. Süleyman, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Yahsubî'den hadis ve fı­kıh öğrendi. Mâlik b. Enes'in el-Muvat-fa'ını ve Şahîhi Müslim'i rivayet icaze­ti aldı. Fas'ta Ebü'l-Kâsım Abdurrahman b. îsâ el-Ezdî ve Ebû Abdullah Muham­med b. Abdurrahman et-Tücîbî'den, Seb-te'de (Ceuta) Abdülhakb. Muhammed b. Abdülhakel-İşbîlî'den, Mekke, Medine, Kudüs, Mısır ve İskenderiye'ye giderek buralarda pek çok âlimden faydalandı. İs­kenderiye'ye yerleşip öğretimle meşgul oldu. Talebeleri arasında Ebü'l-Hasan b. Yahya el-Kureşî. Abdülmü'min b. Halef ed-Dimyâtî, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Ebû Abdullah İbnü'l-Ebbâr gibi isimler yer alır.

Hayatının ilk dönemlerinde aklî ilimler­le meşgul iken daha sonra hadis, fıkıh, belagat, Arap dili ve edebiyatında derin­leşen Kurtubî delillerini zayıf gördüğü konularda Mâlikîler'in görüşlerine karşı çıkmış. Şâfıîler'in veya ehl-i hadîsin görüş­lerini tercih ettiği olmuştur. Kurtubî 4 Zilkade 656'da (2 Kasım 1258) İskenderi­ye'de vefat etti. İbn Ferhûn onun 626'da (1229) öldüğünü söylüyorsa da bu doğru değildir.

Eserleri.

1. Telfyîşu Şahîhi Müslim. Şahîh-i MüsJim'deki hadislerin senedle-rinin ve mükerrer hadislerin alınmadığı bir ihtisar çalışması olup Rif at Fevzî ve Ahmed Mahmûd e!-Hûlî tarafından neş-redilmiştir.²³⁹ Ayrıca Muhyiddin Dîb Müstû, Ahmed Muham­med es-Seyyid, Yûsuf Ali Bedyevî (Büdey-vî) ve Mahmûd İbrahim Bezzâl eseri el-Müfhim adlı şerhiyle birlikte yayımlamış­lardır. ²⁴⁰

2. el-Mühim şerhu Şahîhi Müslim.²⁴¹ Bir önceki eserin şerhi olup Ebû Ferhâ ei-Hüseynî, Ebü'n-Nûr Mu­hammed el-Ahmedî, İbrahim el-Ebyârî, Hamza ez-Zeyn ve Muhammed b. Abdül-hakîm el-Kâdî tarafından neşredilmiştir ²⁴²Eseri ayrıca Muhyiddin Dîb Müstû, Ahmed Muhammecl es-Seyyid, Yûsuf Ali Bedyevî ve Mahmûd İbrahim Bezzâl el-Müfhim limâ eşkele min Telhisi kitabi Müslim adıyla yayım­lamışlardır. ²⁴³

3. Keşfü'1-Kınâ can hükmi'i-vecd ve's-se-mâı fani'l-uecd ue's-sema (Tanta 1992).

4. îhtişâru Şahîhi'l-Buhârî.²⁴⁴ Konya Mevlâna Müzesi ²⁴⁵ ve Kara-viyyîn ²⁴⁶ kütüpha­nelerinde nüshaları mevcuttur. Kaynak­larda Kurtubî'nin ayrıca Buhârî'nin Şa-hîh'ine şerh yazdığı ve et-Tezkire iî zik-ri'1-mevtâ ve ahvâli'1-âhire adlı bir eseri bulunduğu zikredilmektedir.

Bibliyografya :

Ahmed b. Ömer el-Kurtubî. et-Müfhim limâ eşkele min Telhisi kitabi Müslim (nşr. Muhyid-din Dîb Müstû v.dğr), Beyrut 1417/1996, neş-redenlerin girişi,I, 8-40; a.mlf., Telhîşu Şahthi'l-imâm Müslim (nşr. Rıfat Fevzî-Ahmed Mah­mûd el-Hûlî). Kahire 1409/1988, neşredenle-rin girişi, I, 7-28; Zehebî. Tezkiretü't-huffâz, ili, 1438; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü'l-müzheb, 1, 240-242;Makkarî. Nefhu'Uîb, II, 615; Keşfü'z-zu-nün.I, 554, 557; II, 1493; HediyyetüV arifin, I, 96; Brockelmann, GAL Suppt., I, 265, 664; Ab-dölbaki Gölpınarlı, Meulânâ Müzesi Yazmalar Katalogu, Ankara 1967,1, 60; M. Âbid el-Fâ­sî. Fihrisü mahtûtati Hizâneti'i-Karauiyyîn, Dârülbeyzâ 1399/1979,1, 147-148; Abdülveh-hâbb. Mansûr, A'/âmü'l-Mağribi'l-'Arab'ı, Ra­bat 1406/1986, IV, 142-144.

Nuri TopaloĞlu

KURTUBI, MUHAMMED B. AHMED

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-Kurtubî (ö. 671/1273) Tefsir, hadis ve fıkıh âlimi.

Kurtuba'da (Cordoba) dünyaya geldi. Doğum tarihi VI. (XII.) yüzyılın sonları ve­ya VII. (XIII.) yüzyılın başları olarak tahmin edilmiştir.²⁴⁷ Baba­sı çiftçilikle geçinen bir kimseydi ve hıris-tiyan İspanyalılar'ın 3 Ramazan 627'de (16 Temmuz 1230) gerçekleştirdikleri bir saldırıda öldürüldü. Kurtubî, gençlik yıl­larında çömlek yapımında kullanılan top-rak taşımacılığı yaparak ailenin geçimine yardımcı oldu. Tahsilinin ilk yıllarını Kurtuba'da geçirdi ve burada İbn Ebû Hucce diye tanınan Ebû Ca'fer Ahmed b. Mu­hammed el-Kaysî, Rebî b. Abdurrahman b. Ahmed el-Eş'arî, Ebü'l-Hasan Ali b. Kutrâl el-Ensârî gibi âlimlerden yararlan­dı. Kurtuba'nın 633 (1236) yılında Kastilya-Leon Kralı 111. Fernando kuvvetleri ta­rafından ele geçirilmesinden sonra şehri terkederek İskenderiye'ye geçti; burada İbnü'l-Müzeyyen diye anılan Ahmed b. Ömer el-Kurtubî'den el-Müfhim fi şerhi Sahihi Müslim adlı eserinin bir kısmını dinledi; ayrıca Ebû Muhammed Abdül-vehhâb b. Revâc, Ebû Muhammed Ab-dülmu'tî el-Lahmî'den faydalandı. Şehâ-beddin el-Karâfî ile Feyyûm'a seyahat et­ti. 647'de (1249) Mansûre'ye uğradı ve burada Ebû Ali Hasan b. Muhammed el-Bekrfden ders okudu. Kahire'de bir müd­det kalan Kurtubî, Saîd bölgesinde Mün-yetü Benî Hasîb'e yerleşti ve hayatının so­nuna kadar burada yaşadı. Kendisinden istifade edenler arasında oğlu Şehâbed-din Ahmed'le İbnü'z-Zübeyr, İsmail b. Mu­hammed b. Abdülkerîm, Ebû Bekir Mu­hammed b. Ahmed b. Ali el-Meymûnî ve Ziyâeddin Ahmed b. Ebü's-Suûd es-Satrî-cfnin adları zikredilebilir.²⁴⁸ Mütevazı ki­şiliği ve sade yaşayışıyla tanınan, zühd ha­yatına önem veren Kurtubî Şevval 671'-de (29 Nisan 1273) Münyetü Benî Hasîb'-de vefat etti ve burada defnedildi. Kabri, 1971 yılında onun adına inşa edilen cami­deki türbesine nakledilmiş olup halen zi­yarete açık bulunmaktadır.²⁴⁹

Tefsir, hadis, kıraat, fıkıh gibi alanlarda çok iyi yetişmiş olduğunu eserleriyle orta­ya koyan Kurtubî'yi Zehebî "ilimde derya" olarak nitelendirmiş, diğer müellifler de hakkında benzer İfadeler kullanmıştır. Kurtubî eserlerinde Ehl-i sünnet'i savun­muş, başta Mu'tezile olmak üzere İmâ-miyye, Râfıziyye, Kerrâmiyye gibi fırkaları eleştirmiştir.²⁵⁰ Mâliki olmakla birlikte mezhep taassubuna karşı çıkmış ve taklitçiliği bir metot olarak benimsemediğini dile getir­miştir.²⁵¹ Kitap ve Sünnet yolunu tutan tasavvuf ehline karşı çıkmamışsa da telakkileri cehalet ve hu­rafe temeline dayanan sûfîler hakkındaki olumsuz tutumunu açıkça ortaya koymuş­tur.²⁵² Bu arada devlet adamlarını çekinmeden eleş­tirmiş, zamanın idarecilerinin rüşvet aldı­ğını ifade etmiş ²⁵³ onların hukuk dışı davrandıklarını, menfaat karşı­lığında hükmettiklerini, Allah'ın dinini de­ğiştirdiklerini ileri sürmüştür.²⁵⁴

Eserleri.

1. el-Câmi H'ahkâmi'lI-Kur-ân. Kurtubî'nin en önemli eseri olup ge­niş hacmine rağmen ilim çevrelerinde büyük ilgi görmüş ve çeşitli baskıları yapıl­mıştır.²⁵⁵ Tefsi­rin mukaddimesini Alâeddin Ali Rızâ ei-Vecîz fi fezâ'ili'l-kitâbi'l-'azîz ²⁵⁶ Muhammed Talha Bilâl Mukaddimetü Tefsiri'1-İmâm el-Kurtubî (Beyrut 1418/1997) adıyla yayım­lamış, Ahmed Hicâzîes-Sekkâ, aynı mu­kaddimenin bir kısmını Fezâ îlü'l-Kur-yân ve âdâbü't-tilâve ismiyle neşretmiş-tir (Kahire 1989). İbnü'l-Mülakkın eseri ihtisar etmiş²⁵⁷ el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-âmme Muhtaşaru Tefsîri'1-Kurtubî (Kahire 1977) ve Tevfîk el-Hakîm Muhtâru Tefsiri'1-Kurtubî el-Câmif li-ahkâmi'1-Kur'ân (Kahire 1977), Muhammed Kerîm Râcih Muhtaşaru Tefsîri'l-Kurtubî (Beyrut 1986) adıyla yaptıkları ihtisarları neşretmişlerdir. Meş­hur Hasan Mahmûd Selmân ve Cemâl Ab-düllatîf ed-Desûkî de eser için Keşşaf tahlilî li'l-mesâ İli'l-hkhiyye Tefsîri'l-Kurtubî adıyla fıkıh konularına göre dü­zenlenmiş bir fihrist hazırlamışlardır (Tâif 1408/1988). el-Câmi M. Beşir Eryarsoy Türkçe'ye çevirmeye başlamış ve bu çalışmanın on bir cildi basılmıştır (İstanbul 1997-2000).

2. el-Esnâ iî şerhi esmâ'il-lâhi'l-hüsnâ. Müellifin eJ-Câmicde pek çok atıfta bulunduğu eser ²⁵⁸ M. H. Cebel'in tahki­kiyle yayımlanmıştır. ²⁵⁹

3. el-Nâm bimâ fî dîni'n-naşârâ mine'l-fesâd ve'1-evhâm ve izhâri mehâsini dîni'l-İslâm ve işbâti nübüvveti nebiy-yinâ Muhammed aleyhi'ş-şalâtü ve's-selâm. Tuleytula'da (Toledo) adı bilinme­yen bir kişi tarafından kaleme alınıp Kur-tuba'ya gönderilen bir risaleye reddiye olarak yazılmış olup Ahmed Hicâzî es-Sekkâ tarafından neşredilmiştir (Kahire 1980). Naşir kitabın kapağında müellif adını sadece el-İmâm el-Kurtubî olarak zikretmiş, yazma nüshanın sonunda müstensihin. "Eserin yazımı 726'da (1326) tamamlandı" şeklindeki ferağ kaydından hareketle kitabın başka bir Kurtubî'ye ait olabileceğini ileri sürmüş, İbn Ferhûn'un müfessir Kurtubî'nin eserleri arasında bu eseri zikretmemesini de delil olarak kay­detmiştir. Ancak müelliflerin eserlerinin ölümlerinden asırlarca sonra da istinsah edilebildiği gerçeği karşısında bu tereddüde ²⁶⁰ an­lam vermek güçtür. Ayrıca eserin Köprülü Kütüphanesi'nde mevcut iki nüshasından birinde ²⁶¹ (mükerreri) müellif adı Muhammed b. Ahmed b. Ferh el-Kurtu-bî. Diğerinde ²⁶² İbn Ferh el-Kurtubî olarak belirtilmiştir. Faiz Saîd Salih eseri tahkik ederek bir doktora çalışması yap­mıştır. ²⁶³

4. el-İ'lâm ü marifeti mevli-di'1-Muştafâ 'aleyhi'ş-şalâtü ve's-selâm.²⁶⁴ Eserin bir nüshası, el-Plâm fîmâ yecibü 'ale'1-enâm min mdriieti mev-lidi'l-Muştaiâ 'aleyhi's-sel&m adıyla Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. ²⁶⁵

5. Urcûzefîesmâ'i'n-nebiyyi şallallöhü te'âlâ 'aleyhi ve sel-îem. Hz. Peygamber'in 300'den fazla is­minin bir araya getirilip açıklamalarının yapıldığı belirtilen eserin ²⁶⁶ günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilin­memektedir.

6. el-Tezkire fî ahvali'l-mevtâ ve'1-âhire. Müellifin ei-Câmicde adını sıkça zikrettiği eserin ²⁶⁷ çeşitli baskılan yapılmıştır.²⁶⁸ Kitabı Abdülvehhâb eş-Şa'rânîMuh-taşaru Tezkireti'l-Kurtubî ²⁶⁹ Ah­med b. Muhammed b. Ali es-Sühaymîet-Tezkiretü'1-fâhire fî ahvâli'l-âhire ²⁷⁰ ve M. İbrahim Salim Yevmü'l-ievzi'l-ekber (Kahire 1405/1984) adıyla ihtisar etmiş, Şa'rânî'nin muhtasarı Hasan Tahsin Emi-roğlu tarafından Kısaltılmış Tezkire-i Kurtubî adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir (Konya 1995). Süyûtî, et-Tezkirey Şerhu'ş-şudûr fî şerhi hâli'l-mevtâ fi'l-ku-bûr adıyla şerhetmiş. kısaca Kitâbü'l-Berzah diye meşhur olan bu şerh (Kahi­re 1309, 1329) Farsça'ya da tercüme edil­miştir. ²⁷¹

7. Kam u'l-hırş bi'z-zühdi ve'1-kanâ'a ve reddü züUi's-sü'âli bi'i-kesb ve'ş-şı-nâ'a. Adı bazı kaynaklarda, bu arada mü­ellifin tefsirinin değişik baskılarında biraz farklı şekilde zikredilen eser ²⁷² Mecdî Fethî es-Seyyid tarafından yayımlanmış (Tanta 1408/1988), muhakkik kitabın ikin­ci kısmını el-Ketâf ve'l-kanâca (Tanta 1408/1988), üçüncü kısmını ez-Zühd (Tanta 1408/1988) adıyla ayrı basım olarak da neşretmiştir. Mus'ad Abdülhamîd Muhammed es-Sa'denî eseri ayrıca tahkik etmiştir (Beyrut 1414/1994).

8. et-Tezkâr fî efdali'l-ezkâr. Nevevî'nin et-Tibyânfî âdâbi hameîeti'l-Kur'ân'mm metodu üzere kaleme alınan, ancak Nevevî'nin eserinden daha doyurucu olduğu belirti­len kitap ²⁷³ kırk bölüm halinde düzenlenmiştir. ²⁷⁴

9. Kaşîde fi'ştı-lâhi'l-hadîs. ²⁷⁵

10. el-Mişbâhfi'1-cem beyne'l-Ef'âl ve'ş-Şıttâh. Muhtaşarü'ş-Şıhâh adıyla da zikredilen eserin bir nüshası Süleyma-niye Kütüphanesi'ndedir. ²⁷⁶

11. et-Takrîb li-Kitâbi't-Temhîd. İbn Abdülber en-Nemerî'nin et-Temhîd îimâ fi'l-Muvatta mine'l-me'ânî ve'1-esânîd adlı eseri üzerine yapılmış bir çalışma olup bir nüshası Fas Karaviyyîn Kütüphanesi'ndedir . ²⁷⁷

12. Şerhu't-Tekaşşî. İbn Abdülber en-Nemerî'nin et-Tekaşşî li-hadîşi'1-Muvatta ve şü-yûhi'1-İmâm Mâlik adlı eser üzerine yazılmış bir şerh olup günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

13. Risale fîeikâbi'l-hadî.²⁷⁸

Kurtubî bazı eserlerine bizzat kendisi atıfta bulunmuş olup bunlardan tesbit edilebilenler şunlardır: el-Lümcfu'1-lü'-iüfyye fi şerhi'l-'ışrînâti'n-nebeviyye ²⁷⁹ Menhecü'i-'ubbâd ve mahaccetü's-sâlikîne ve'z-zühhâd ²⁸⁰ el-Muktebes fî şerhiMuvatta^iMâlikb. Enes ²⁸¹el-întihâzfıkun&i ehlİ'1-Kûîe ve'1-Başra ve'ş-Şâm ve eh-li'l-Uicâz.²⁸²

Kurtubînin hayatı ve eserleri üzerinde muhtelif çalışmalar yapılmış olup el-Ka-sabî Mahmûd Zelat, Miftâh es-Senûsî. Abdülkâdir Rahîm el-Heytî ve Meşhur Ha­san Mahmûd Selmân'ın eserleriyle ²⁸³ bu müelliflerden sonuncusunun el-Kmtubî ve't-ta$avvuf (Zerkâ 1988) ve Şekva'l-Kurtubî min ehli zemânih (Zerkâ 1988) adlı diğer iki kitabı burada zikredilebilir. Arif Gezer Kurtubî'nin Ha­dis İlmindeki Yeri ²⁸⁴ Bû Şu-ayb Mihmâdî et-Tefsîrü'1-fıkhî 'inde'l-Kurtubî ²⁸⁵ adıyla birer doktora çalışması yapmış, Ali b. Süleyman el-Abîd de el-Kurtubî müfessir adlı bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır.²⁸⁶

Bibliyografya :

Kurtubî. el-Cârrû1 Iİ-ahkâmİ'l-Kur3ân, Beyrut 1405/1985,1, 56, 137, 173, 193, 326, 378; II, 191, 193, 212, 241, 340; III, 84, 237; IV, 272; VII, 277; Vlll, 3; X, 268, 270, 366; XIII. 16, 179; XV, 215, 216, 249-250; XVI, 146; a.mlf..e(Tez-kire fi ahvâli'l-meuta ue umûri'l-âhire (nşr. Ebû Süfyân Mahmûd b. Mansûr el-Bestavîsî), Me­dine 1417/1997,1, 53; II, 482; a.mlf., et-Tezkâr fi efâali'l-eçkâr, Beyrut 1406/1986, s. 29, 107, 135; Zehebî, Târibu'l-lslâm: sene 671-680, s. 74-75; Safedî, et-Vâfi, 11,122-123; İbn Ferhûn, ed-Dibâcü'l-müzkeb, II, 308-309; Makrîzî, e(-Mukaffe't-kebİrlnşT, Muhammed el-Ya'lâvî), Beyrut 1411/1991, V, 147-148; Dâvûdî, Jaba-kâtü'l-müfessirin, II, 65-66; Makkari, Neffm't-fıb, H, 210-212; Keşfü'?-?unûn. I, 62, 534; Ser-kîs, Mu'cem, II, 1504; Brockelmann, GAL, 1, 529; SuppL, I, 298, 737; îzâfru'i-meknûn, II, 241;HediyyetûVâriftn,\\, 129;Zİriklî. el-A'lâm, X, 185; el-Kasabî Mahmûd Zelat, e(-^fur(ubî oe menhecühû fi't-tefsîr, Kahire 1399/1979, s. 6-64; Meşhur Hasan Mahmûd Selmân. e/-/mâ-mü'l-Kurtubi şeyhu e'immeti't-tefsir, Dımaşk 1413/1993, tür.yer.; Abdülkâdir Rahîm Ciddî el-Heytî. Ebû ıAbdİli£h el-^urtubî ue cühûdûhu fi'n-naho ue'l-luğa fî kitâbihi'l-Câmi' li-ahkâ-mi't-Kur'ân, Amman 1417/1996, s. 21-40; Mif-tâh es-Senûsî Bel'am, el-Kurtubî: Hayâtühû ue âşâruhû'l-'ilmiyye ue menhecühû fı't-tefslr, Bingazİ 1998, s. 85-150; Hidayet İşık, "Kurtubî ve el-İ'Iâm Adlı Eserine Göre Kitâb-ı Mukad-des'te Hz. Muhammed", Din Eğitimi Dergisi, sy. 40, Ankara 1993, s. 39; Abdülkadir Karahan, "Süyûü", İA, XI, 262; R. Ameldez, "al-Kurtubi", E/2(lng.).V,512-513. Tayyar Altıkulaç