Kuran, ahmet bedevi 5 Bibliyografya : 6

KUTN ⁶⁰¹

KUTRUB

Ebû Alî Kutrub Muhammed b. Gİ-Müstenîr b. Ahmed (ö. 210/825 civan) Lügat, nahiv ve edebiyat âlimi.

Basra'da doğdu. Selm b. Ziyâd'ın âzatlı-sıdır. Hocası Sîbeveyhi'nin. her sabah se­her vaktinde kapısını açınca karşısında kendisini görmesi üzerine, "Sen bir gece böceğisin" (Kutrubü leyi) demesi sebebiyle Kutrub lakabını almıştır. Başta Sîbeveyhi olmak üzere îsâ b. Ömer es-Sekafî, Yû­nus b. Habîb ve Ahfeş el-Evsat gibi âlim­lerden lügat ve nahiv dersleri aldı. Kelâm öğrendiği hocası Nazzâm'ın tesiriyle Mu'-tezile mezhebine intisap edince sert ten­kitlere mâruz kalan Kutrub, Mu'tezilî gö­rüşe göre telif ettiği tefsirini camide oku­tabilmek için zamanın devlet adamların­dan yardım istemek zorunda kaldı. Halkın tepkisine rağmen Halife Me'mûn bu eserinden dolayı onu huzuruna kabul etti ve mükâfatlandırdı. Ancak Kutrub, Me'-mûn"un yanında şaşırarak, "Halifenin va­adi armağanından daha büyüktür" deyin­ce Me'mûn öfkelendi. Huzurda bulunan Sehl b. Hârûn, Kutrub'un sıkılganlığından dolayı düşündüğünü iyi ifade edemedi­ğini söyleyerek halifeyi yatıştırmaya ça­lıştıysa da Me'mûn onu cahil ve ahmak olarak nitelemekten kendini alamadı.

Tahsilini tamamlayıp özellikle nâdir ve garîb kelimelerde ihtisas sahibi olduk­tan sonra Bağdat'a giderek telif ve tedrisle meşgul olan Kutrub. oğlu Ha­san, İbnü's-Sikkît, Muhammed b. Habîb, Muhammed b. Cehm es-Sımmerî ve Ebü'l-Kâsim el-Bâhilî gibi birçok öğrenci yetiştirmiş, Halife Mehdî-Billâh ve Emîn ile Ebû Dülef el-İclî'nin çocuklarını da okutmuştur. Biyografik eserler Kutrub'un Bağdat'ta 206'da (821) vefat ettiğini kaydediyorsa da talebesi Muhammed b. Cehm'in, Kutrub'un Kitâbü'l-Ezmine adlı eserini kendilerine 210 (825) yılında yazdırdığını belirtmesi ve ölümünün Me'-mûn'un hilâfeti zamanında (198-2 i 8/814-833) gerçekleşmesi onun 210 ile 218 yıl­ları arasında vefat ettiğini gösterir.

Câhiz, Müberred, İbnü'n-Nedîm, Hatîb el-Bağdâdî, İbnü'l-Kıftî, İbn Hallikân, Fî-rûzâbâdî ve Murtazâ ez-Zebidî gibi âlim­ler Kutrub'u özellikle lügat konusunda güvenilir bulurken başta öğrencisi İbnü's-Sİkkît olmak üzere Ebû Zeyd el-Ensârî, Zeccâc, Ezherî, Merzübânî ve Süyûtî bu­nun aksini iddia etmiş, ancak bu olum­suz değerlendirmede genellikle İbnü's-Sİkkît'in etkisi olduğu belirtilmiştir. İb-nü's-Sikkîfin Küfe dil mektebine mensup bulunması, Kutrub'un Mu'tezilîliği, hali­felerin ve devlet ricalinin çocuklarınaho-calık yapması dolayısıyla kıskanılmış ol­ması gibi sebepler yüzünden kendisine karşı böyle bir tavır içine girilmiştir. Kut­rub'un ulemâ üslûbu üzere az fakat gü­zel şiirler nazmettiği de kaydedilir.

Kutrub'un cümle içindeki isimlerin so­nuna konan harekeler konusunda garip bir görüşü vardır. Ona göre bu harekeler kelimelerin cümle içerisindeki konumunu yani fail, mefûl, mecrûr vb. olduklarını belirtmek (i'râb) için değil sadece kelime­yi sükûndan kurtararak konuşmada akış ve kolaylık sağlamak İçindir.⁶⁰²

Eserleri.

1. Kitâbü'l-Ezmine (ue tetbi-yeti'l-câhilîyyefı tesmiyeti semâ'ihâ ue şemsihâ ue kamerihû ve necmihâ ue ley-lihâ ve nehârihâ ue sâ'âtihâ). Alanında günümüze ulaşan en eski eser olup za­manla ilgili isimleri, sıfatları, şiirleri ve seçili ifadeleri ihtiva etmektedir. Ayrıca Câhiliye telbiyelerine yer verilen kitap fi­lolojik bir çalışma olmakla beraber aynı zamanda meteoroloji, astronomi ve ast­rolojiyle de ilgilidir. Eserin baş kısmı Şam'­da bulunan bozuk bir nüshadan tahkiksiz olarak neşredilmiştir.⁶⁰³ Tam bir yazma nüshasına ⁶⁰⁴ dayanan il­mî neşrini ise Muharrem Çelebi ⁶⁰⁵ Hatim Salih ed-Dâ-min ⁶⁰⁶ ve Hannâ Cemîl Haddâd (Zerkâ 1405/1985) gerçekleştir­miştir.

2. Kitâbü'l-Ezdûd. Karşıt anlamlı kelimelere dair yazılmış ilk sözlüklerden olan eseri Hans Kofler ⁶⁰⁷D. Kohen ⁶⁰⁸ ve Han­nâ Cemîl Haddâd (Riyad 1405/1984) ya­yımlamıştır.

3. Kitûbü'S-Fark ⁶⁰⁹ beyne holkı'l-insân ve halkı'1-behâ'im.⁶¹⁰ İnsanın organ­larıyla diğer canlıların benzer organları arasındaki isim farklılıklarına dair muhtasar bir çalışmadır. Zengin şiir örnekleri içeren eser Rudolf Geyer ⁶¹¹ Ha-lîl İbrahim el-Atıyye (Kahire 1987) ve Sabîh et-Temîmî - M. Ali er-Rudeynî (Bey­rut 1987) tarafından neşredilmiştir.

4. el-Müşelleş. Aynı harflerden oluşan, yalnız ilk harfinin harekesinin değişmesiyle üç farklı kelime teşkiline imkân veren kom­binezonların sözlüğü olup bu alandaki ilk çalışmadır. Çok sayıda şerhi ve manzum hale getirilmiş şekli bulunan eserin Abdülvehhâb b. Hasan el-Behnesî tarafın­dan nazma çekilmiş biçimini E. Vilmar Carmen devocibus tergeminisAra-bicis adıyla yayımlamış (Marburg 1857), daha sonra bu manzume Müşelleşü Kut-rub adıyla da basılmıştır (Kahire 1315). Üzerine çok sayıda şerh yazılan manzu­meyi Muhammed b. Şeneb (Cezayir 1907) ve Rıza es-Süveysî de (Tunus 1978) neşretmiştir.⁶¹² Kutrub'un lugavîyönü ağır basan bir tefsir mahiyetindeki Me'âni'l-Kur'ön'ının eşsiz bir eser olduğu ve Fer-râ'nın Me'âni'l-Kurân adlı eserini onun metodunu örnek alarak telif ettiği riva­yet edilir.

Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-İştikâk, el-Ka-vâfî, el-Envâ, en-Nevâdir, el-Evsat, eş-Şılât, el-cİlel fi'n-nahv, Halku'l-feres, Halku'l-insân, el-Garîb fi'1-luğa, öa-ribü'l-hadîş, er-Red 'ale'l-mülhidîn fî müteşâbihi'l-Kurân, eî-Hemz, Fe'ale ve ef'ale, Müşkilü'l-Kur'ân, İ'râbü'l-Kur^ân, Müteşâbihü'l-Kur'ân, Mecâzü'1-Kur'ân, Kitâbü'l-Mecâz min kelâ-mi'l-ıArab, el-Muşanneîü'l-ğanb ü'l-luğa, Ğarîbü'1-âşâr, el-Uşûl.

Bibliyografya :

Mazin el-Mübârek). Beyrut 1406/ 1986, s. 70-71;Ebü't-Tayyibel-Lugavî, Merâü-bü'n-nahuiyyîn(nşr. M. Ebü'1-Fazl), Kahire 1375/1955, s. 67; Sîrâfî, Ahbârü 'n-nahuiyyîn (nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî- M. Abdülmün-imel-Hafâcî), Kahire 1374/1955, s. 38;Ebû Be­kir ez-Zübeydî, Tabakâtü'n-nahuiyyîn ue'l-iu-ğauiyyln (nşr. M. Ebü'1-Fazl İbrahim), Kahire 1392/1973, s. 99; İbnü'n-Nedîm. et-Fihrist, Beyrut, ts., s. 58; Hatîb. Târîhu Bağdad, III, 298; Kemâleddin el-Enbârî, Nûzhetü't-elibbâ' (nşr Muhammed Ebü'1-Fazl). Kahire 1386/1967, s. 91-92; YâkÜt. Mu(cemü'l-üdebâ\ Beyrut 1922, XVI, 114-115; İbnü'l-Kıftî. İnbâhü'r-ru-vât, III, 219-220; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 312-313; Süyûtî. Buğyetü'l-uu'ât, I, 242; Sezgin, CAS, VIII, 61-67; IX, 64-65; Muharrem Çelebi. Kutrub, Hayatı, Eserleri veKitâbü'l-Ezm'me, Er­zurum 1981, tür.yer. Muharrem Çelebi