Kurs: II fənn: Şəxsiyyət psixologiyası Müəllim

Qabiliyyətin nəzəriyyəsi.

1.Qabiliyyətin ilkin nəzəriyyəsi.

Platondan başlayaraq belə hesab olunur ki, qabiliyyət bioloji cəhətdən şərtlənmişdir və bütövlükdə irsiyyətlə bağlıdır. Təlim tərbiyyə yalnız qabiliyyətin üzə çıxmasını tezləşdirir. Bu ideyanın tərəfdarı insanlar arasındakı fərdi fərqləri misal göstərir, xüsusilədə erkən yaşlarda hələ təlim tərbiyyənin kifayət qədər rol oynaya bilmədiyi insanlarda qabiliyyətin biruzə verməsini misal göstərirlər.Ona misal göstərərək Motsartın (Almandı himni də yazıb) erkən musiqi qabiliyyətinin (3 yaşd) , Van Deykin rəssamlıq qabiliyyətinin erkən(10-yaşdan) biruzə verməsini və.s.

Başqa bir istiqamət qabiliyyətin formalaşmasında aparıcı rolu insan beynin kütləsinə verirdi. Məlum məsələdir ki, yaşlı adamın beyninin çəkisi 1400 q olur. Onlar daha admın beyninin çəkisini bundan xeyli çox olduğunuəsas gətirirdilər. Məs. İ.S.Turgenyevin beyninin çəkisi 2012 q, Ş D.Bayronun isə beyninin çəkisi 1800 q –dır. Sonralar bu ideyanın səhv olduğu digər faktlarla sübuta yetirildi, sübut olundu ki, bəzi dahi admların beyni hətda normal admın beyninin çəkisindən azdır. Məs.Məşhur kimyaçı Y.Libixin beyni 1362 q , yazıçı A.Fransın isə beyninin çəkisi 1017 q olmuşdur. Eyni zamanda ən ağır 3000 q beyni olan ağıldan kəm olan insanlarda vardır.

2. 
   Frenologiya- yunan dilində tərcümədən “frenos-ağıl, loqos- təlim” mənasını verir.
   

Bu istiqamətdə XIX əsirdə Frans Qall tərəfindən yaradıldı. Frenoloqlar hesab edir di ki, bu və ya digər qabiliyyətin inkişaf etməsi kəllənin formasına təsir göstərir, onu dəyişdirir nəticədə beyində müəyyən şişmələr əmələ gəli. Yarımkürələr qabığı müəyyən mərkəzlərdən (27 mərkəz) ibarətdir. Hər bir mərkəz müəyyən qabiliyyətin inkişafı üçün cavabdehdir. Onlar beyinin xəritəsini tərtib edir və xəritədə hər bir qabiliyyət üçün müəyyən mərkəzlər göstərirdilər. (musiqi qabiliyyəti şişli, rəssamlıq qabiliyyəti şişli və.s.) Bu nəzəriyyə sonradan özünün qeyri elmi olduğunu göstərdi.

3. Haltonun konsepsiyası- O qabiliyyəti irsi olan kimi nəzəriyyə keçirir və hesab edirdi ki, bu irsilik Darvinin təklif etdiyi təkamül nəzəriyyəsinə əsaslanır.

Belə ki, dünyada bəzi irq təkamül nəticəsində Xüsusi qabiliyyətli irq kimi (məs Avropalı-ağ dərili) bəziəri isə qismən aşağıdakı qabiliyyəti ilə formalaşır. (qara dərililər)

Buna misal olaraq Halton və onun tərəfdarları “Baxın ailəsinin” musiqi qabiliyyətini göstərir. İlk dəfə bu ailədə 1550-ci ildə ilk məşhur musiqiçi meydana gəlmiş, indiyə qədər nəsildə 60-qədər musiqiçşi olmuş, bunlardan 20-si dahilik səviyyəsinə çatmışdır.

Eyni zamanda müəyyən olunmuşdur ki, L.N. Tolstoyla, A.S. Puşkinin “ulu nənəsi”bacı olmuşlar.

4.Qabiliyyətin tədqiqində əkizlər metodu.

Əkizlər metodunun köməyi ilə qabiliyyətin formalaşmasında mühitin və irsiyyətin rolunu daha yaxşı izləmək mümkündür. Müşahidələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, Monoziqot (1 hüceyrədən əmələ gələn oxşar əkizlər)əkizlər qabiliyyəti 1-1 nə daha yaxın olur, nəinki Diziqot(1-1 nə oxşamayan ekizlər) əkizlərin hətta monoziqot əkizləri erkən yaşlarında 1-1 dən ayırıb müxtəlif şəraitdə tərbiyyə etdikdə belə onların qabiliyyəti arasında fərq böyük olmur. Bu fakt qabiliyyətin əsasında irsiyyətin durmasını sübut edir. Elmə Zazzo gətirmişdir. (Fransız psixoloqu) Qabiliyyətin inkişafında tərbiyyənin rolu.

Bu istiqamətdə hesab edilir ki, qabiliyyətin inkişafında təlim tərbiyyə mühüm rol oynayır. Onlar hesab edirdi ki, uşaqlar valideyinlərindən yalnız bioloji deyil, eyni zamanda sosial irsiyyətinidə alır. Uşaq valideyinlərinin davamçısı olur. Yalnız ona görə yox ki, o valideyinlərindən genlər vasitəsi ilə müəyyən qabiliyyətlər almışdır. Eyni zamanda o uşaq vaxtından böyüdüyü mühitdə olanları da əks etmişdir. Bu mühiti yaradan isə onun valideyinləridir.

6. K.A.Helvetsenin qabiliyyət konsepsiyası.

Helvetsi (XVIII əsirdə) hesab edirdi ki, köməyi ilə insanlarda dahlik formalaşmağı mümkündür. O belə bir misal istinad edirdi ki, primitiv qəbilələrin uşaqları müvafiq qəbilələrin təhsil və tərbiyə görəndə uşaqlardan heç nə ilə fərqlənmirlər. Helvetsinin ideyalarını öz tədqiqatlarında rus psixoloqlarından O.N. Ovçinnikova və Y.B.Qippenreyter də təsdiq edirlər.

Bu istiqamətlərdə hesab edirdilər ki, hər bir insanda istənilən qabiliyyəti formalaşdırmaq mümkündür. Bu baxışları müdafiə edən Amerika alimi U.Uşbi hesab edir ki, müəyyən insanın uşaqlıq illərində formalaşdırılan intelektual fəaliyyət proqramı mühüm rol oynayır. Bu proqrama uyğun insanların bəziləri yaradıcı tapşırıqlar həll edir, digərləri isə yalnız onlara yalnız həll üsulu öyrədilən tapşırıqları həll edirlər. Hal-hazırda bu konsepsiyanın tərəfdarları ABŞ- da talantlı, xüsusi qabiliyyətli uşaqlar yetişdirilən mərkəzlər yaratmışdır. Bu mərkəzə 4-5 yaşlı uşaqlar seçilib cəlb edilir. Hal-hazırda məşhur rus psixoloqlarından B.M.Teplov, B.D.Nebilitsin, A.N.Leontiyev və başqaları belə bir ideyada çıxış edirdilər ki, insanın qabiliyyəti öz təbiətinə görə biososialdır.

Yəni qabiliyyətdə bioloji olan təbii imkanlardır. (bu anadan gəlmədir məs. boyun ucalığı, barmaqların uzunluğu, beyin qurluşunun xüsusiliyi və s.) sosial olan isə onların yəni təbii imkanların sonralar fəalyyət prosesində inkişaf etdirilməsidir.

Qabiliyyətin bilik, bacarıq və vərdişlərlə əlaqəsi və onların fərqi.

Qabiliyyət bilik bacarıq və vərdişlərlə sıx əlaqədərdir. Belə ki, bilik bacarıq və vərdişlərin qabiliyyətin formalşmasına müsbət təsir göstərir. İnsan onlara yiyələndikcə onun qabiliyyətinin inkişafı üçün daha əlverişli şərait yaranır. Eyni zamanda insanın qabiliyyəti adətən hər hansı 1 fəaliyyət sahəsində bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməkdə də biruzə verir. Beləki yüksək qabiliyyətli insanlar müvafiq fəaliyyət sahəsində bilik, bacarıq və vərdişlərə asan yiyələnirlər.

Müvafiq fəaliyyət sahəsində qabiliyyəti olmayan ilk vaxt özlərinin bilik bacarıq və vərdişləri ilə fərqlənən insanlara adətən konkret fəaliyyət sahəsində yenilik əldə edə bilmir, 1 növ “yerində addımlayırlar.”

Qabiliyyət bilik , bacarıq və vərdişlərin əlaqəsi olmasına baxmayaraq bunları eyniləşdirmək olmaz. Ona görə ki, bilik, bacarıq və vərdişlərin olması hələ qabiliyyətin olmasına işarə deyildir. Bunlar yalnız qabiliyyətin formalaşmasına köməklik edir.

İnsanda hər hansı 1 qabiliyyətin olmasının əsasında onunu təbii imçkanları durur. Deməli bilik, bacarıq və vərdişlərin qabiliyyətin inkişafı üçün zəruri şərtlərindən biridir və qabiliyyət bilavasitə bilik bacarıq və vərdişləri də deyil, onların qazanılması dinamikasında biruzə verir.

Başqa sözlə desək qabiliyyətli insanlar müvafiq fəaliyyət sahəsində bilik bacarıq və vərdişlərin daha asan yiyələnirlər.