Ligi farg‘ona davlat universiteti tarix o’qitish metodikasi fani bo’yicha

1) aralash dars
2) to’liq yoki qisman yangi mavzuni o’rganishga bag’ishlangan dars;
3) umumlashtiruvchi - takrorlash darsi;
4) bilimlarni tekshirish va hisobga olish darsi
Shuni aytish kerakki, P.S.Leybengrub shu masalaga bag’ishlangan asarlarida ham o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida i tajribasida ilg’or o’qituvchilar qo’llanib kelayotgan dars turlarining hammasini ko’rsatmagan bo’lsada bu masalani o’rtaga qo’yib, matbuot sahifasida munozara boshlab berishi g’oyat foydali ish bo’ldi. Shundan so’ng, 1957 yilda A.Vaginning tarix darslari turlariga bag’ishlangap risolasi e'lon qilinadi. Avtor bu risolasida V.G.Kartsev va P.S.Leybengrublar ko’rsatganidek, tarix darslarining turlari to’rtta emas, balki ko’pligini, ularni turli formalarda olib borish zarurligini pedagogik jihatdan isbotlab berishga harakat qiladi.
Darslar mohiyatiga qarab turlarga ajratiladi. Tarix darslarining mohiyatini ta'lim jarayoni tashkil qiladi. Demak, ta'lim jarayonining ob'ektiv qonuniyatlariga asoslanib, tarix darslarini turlarga bo’linishi masalasini to’g’ri hal qilish mumkin. Darsning har xil turlariga xarakteristika berishda o’quvchilarni tarixiy voqealarni idrok qilishga tayyorlash, materialni tahlil qilishga, asosiy tarixiy faktlar, tushunchalar va qonuniyatlarni anglab olishga, umumlashtirishga, olgan bilimlaridan zarur paytda foydalanishga o’rgatish kabi ta'lim jarayonlari e'tiborga olinadi. Tarix darslarini turlarga bo’lishda uning bir turini boshqa turlaridan ajratib qarash yaramaydi. Chunonchi, o’quvchilarning yangi temani puxta o’zlashtirishi uchun dastlab temaning kirish darsi o’tkaziladi; o’rganilgan tema yoki bo’limni yakunlash uchun — yakunlovchi dars turidan foydalaniladi. Masalan, Qadimgi dunyo tarixining «Ibtidoiy odamlar turmushi» degan birinchi bo’limi oxirida bo’ladigan bir soatlik yakunlovchi darsda to’rt soat davomida o’rganilgan materialni tahlil qilib, o’quvchilar ibtidoiy jamoa tuzumining asosiy bel-gilarini tushunib, bilib oladi. Shuningdek, «Qadimgi Sharq» degan ikkinchi bo’lim oxirida bo’ladigan darsda o’quvchilar Sharqdagi eng qadimgi davlatlarda sinfiy jamiyatning vujudga kelishini, uning mohiyati, eng qadimgi Sharq xalqlarining jahon madaniyati taraqqiyotiga qo’shgan hissasini, «Qadimgi Gretsiya» nomli uchinchi bo’lim oxiridagi darsda quldorlik tuzumining eng yuqori bosqichini, quldorlik tuzumining ibtidoiy jamoa tuzumiga nisbatan taraqqiy etganini, qadimgi greklarning jahon madaniyatiga qo’shgan hissasini «Qadimgi Rim» degan to’rtinchi bo’lim oxiridagi darsda ham, quldorlik tuzumi taraqqiyotining yuqori bosqichini, uning yemirilishi va halokatining qonuniyatlarini bilib oladi.
O’qituvchi o’quv materialini bayon qilish jarayonida uni tahlil qilib boradi va umumlashtiradi. Biroq, ba'zi murakkab mavzular va bo’limlar yuzasidan maxsus tahlil qilish darslari, tarix kursining g’oyaviy mazmuni, ta'lim qonuniyatlari bilan bog’lab maxsus umumlashtiruvchi - takrorlash darslari o’tkaziladi. Har bir darsda, o’quvchilarda xarita, har xil kartinalar, illyustratsiyalar ustida ishlash, jadvallar, reja va konspekt tuzish ko’nikma va malakalari hosil qilish yuzasidan ish olib boriladi. Demak, o’qitishning ilmiy asosda tashkil qilinishi o’qituvchining darsda har xil vazifalarni muvaffaqiyatli bajara bilishiga bog’liq. Tarix o’qitish tarixiy voqealarni bayon qilib berish va uni navbatdagi darsda so’rashdan iborat emas. O’qituvchi o’quvchilarni tarixiy voqealar ustida mustaqil fikrlashga, o’rganilgan tarixiy materiallardan tegishli xulosalar chiqarib olishga, uni umumlashtirishga, mavzular va umuman kursning asosiy masalalarini puxta o’zlashtirib olishga, turli matnlar, xaritalar bilan mustaqil ishlay bilishga, reja, konspekt, xronologik va sinxronistik jadvallar tuzishga, ma'ruza va referatlar tayyorlashga, diagrammalar mazmunini tushunishga o’rgatishi lozim.
Xo’sh, tarix darslarini turlarga bo’lishda nimalarni ko’zda tutish kerak?
O’quv materialining g’oyaviy mazmuni, uning ―darsining tur‖ o’ziga xos xususiyati, sinf o’quvchilarining umumiy tayyorgarligi hamda darsdan kuzatilgan didaktik maqsadlar dars turini, uning strukturasi va metodlarini tanlashda asos bo’lib xizmat qiladi, tanlab olingan dars turi va metodi esa uning g’oyaviy mazmunini muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi. Dars turlari masalasini hal etishda formalizmga va standartga yo’l qo’ymaslik kerak, o’qituvchi navbatdagi temani planlashtirganda, uning mazmuni, ta'lim-tarbiyaviy vazifalarini izchillik bilan, mantiqan bog’lab o’rganishga yordam beradigan dars turlarini oldindan aniq belgilab olishi kerak.
Shunday qilib, tarix V—IX sinflarda va o’rta maxsus ta'lim tizimida o’qitiladi. O’quvchilar sinfdan sinfga o’tgan sari tarixiy materialning ko’-lami ortib, mazmuni murakkablashib, o’quvchilarning tarixiy bilimlari ham chuqurlashib, ko’nikma va malakalari o’sib boradi. Shu bilap birga, darslar struktura jihatidan va mazmunan murakkablashib, darslariing xilma-xil turlaridan foydalanish zaruriyati tug’iladi. Zamonaviy tadqiqotlarga ko’ra, V— IX sinflar uchun 7 xil, o’rta maxsus ta'lim tizimi uchun esa 10 xil dars turi tavsiya etilmoqda.
O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix ta'limining yangi mazmuni va o’quvchilarning bilish faoliyatini yanada faollashtirish vazifalari tarix o’qitishning shakli va metodlarini takomillashtirish uchun imkoniyatlar ochib beradi. O’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitish mazmunan boyidi, o’qitishning mavjud shakli va metodlari takomillashdi, yangi shakl va metodlar yuzaga keldi. Keyingi yillarda seminar va boshqa amaliy mashg’ulotlar yuqori sinflarda tarix o’qitishning o’ziga xos shakliga aylanib qoldi.
Dars turlariga xarakteristika berishda ta'lim jarayonining qonuniyatlari, uning asosiy bosqichlari (o’quvchilarni tarixiy voqealarni idrok etishga tayyorlash, material bilan tanishtirish, uni tahlil qilish, umumlashtirish, mustahkamlash, ko’nikma va malakalar hosil qilish, olgan bilimni ishga solishga o’rgatish va tekshirish) asos qilib olinadi. Tarixni o’rganishning har bir bosqichi materialning mazmuniga qarab, o’ziga muvofiq shakl oladi. Tarix darsining turi o’rganilayotgan temaning g’oyaviy mazmuniga va o’quv-ta'limiy va tarbiyaviy vazifalariga qarab belgilanadi. Binobarin, ta'lim qonuniyatlarini amalga oshirish va temani o’rganishda foydalaniladigan dars turlarini unga muvofiqlashtirib borishning aniq usullari tarix dasturi materialining mazmuniga qarab belgilanadi.
Demak, tarix darslarini klassifikatsiya qilish, uning xilma-xil turlaridan foydalanish o’qituvchining shaxsiy xohishiga emas, balki o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix kursining maqsadi, ta'lim-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish zaruriyatidan kelib chiqadigan tarix ta'limining asosiy qonuniyatlari bilan bog’liqdir. Shuning uchun o’qituvchi dars turlarini tanlashda o’rganiladigan mavzuning mazmuni, xarakterini hamda uni o’quvchilarning ongli va puxta o’zlashtirishini, ya'ni ta'lim jarayonining asosiy qonuniyatlarini asos qilib olishi lozim. Dars turini bu yo’sinda tanlash esa o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitishning ta'lim-tarbiyaviy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish hamda o’qitish metodlari va usullari haqidagi masalani ijodiy hal qilishga yordam beradi.
Maktabda tarix o’qitishning maqsadi, ta'lim – tarbiyaviy vazifalari va mazmunini bilish uchun tarix o’qitishning ilmiy asoslarini egallab olishning o’zi kifoya qilmaydi. Tarix fannni o’qitish uchun, uni o’quvchilarning o’rganishi ham darsda, ham darsdan tashqari mashg’ulotlarda davom etadi. Maktabda ta'lim - tarbiya ishlarining asosiy tashkiliy shakli darsdir. Binobarin, tarix darsining o’quvchilarga bilim berish, ularni vatanparvar ruhda tarbiyalash va komil inson bo’lib yetishishidagi orni beqiyosdir.
Shuni alohida qayd etib o’tish lozimki, O’zbekiston Respublikasi tarix darsiga bo’lgan umumiy psdagogik va didaktik talablar asosida zamonaviy dars variantlarini eksperimental tajribalar asosida ishlab chiqish shu kunga qadar biron tadqiqotchi olim yoki amaliyotchi o’qituvchining ilmiy izlanish ob'yekti bo’lmagan. O’tmish tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, Turkiston Xalq Maorifi Komissarliginiig 1918 yil 12 seityabrda chiqargan farmonida, boshlang’ich maktabda tarix o’rganish quyidagi tartibda amalga oshirilishi qayd etilgan:
Ijtimoiy va madaniy taraqqiyot jarayoni bo’lgan umumiy tarixni o’rganish, Rossiya va Turkistoi xalqlari tarixini birmuncha aniqliklar kiritilgan holda o’rganish, o’rta maktabda G’arbiy Yevropa xalqlari tarixi – qadimgi, o’rta asrlar va ayniqsa yangi tarixni, shuningdek rus tarixini o’rganish tavsiya etilgan edi.
O’zbekiston maktablarida tarix fanini o’qitish tarixini sinchiklab o’rganar ekanmiz, 20 – yillarga kelganda Turkistonda tarix o’qitish metodikasini pedagogik fan sifatida shakllanishida dastlabki dadil qadamlar qo’yila boshlanganligini guvohi bo’lamiz. Masalai, 1927 yilga kelganda Turkistoi o’lkasida pedagogika fanini taraqqiy etdirishda katta hissa qo’shgan pedagog olim N. P. Arxangelskiy¹ tomoiidan O’zbekiston umumga'lim maktablarida tarix o’qitish samaradorligini oshirishga bag’ishlangai qator ilmiy – metodik maqola va o’sha sharoit uchun nodir metodik qo’llanmalar yaratildi. Ona tariximizga nazar tashlar ekanmiz, o’zbek xalqining fashizmni tor – mor keltirishda o’zining ulkan hissasini qo’shganligini ko’rsatadigan dalillarni guvohi bo’lamiz. Dalillarga murojaat qilaylik:Masalan, O’zbekiston urush yillarida davlatga 3 mln. 806 tonna paxta, 54067 tonna pilla, 1 mln. 282 ming tonna don, 48000 tonna meva qoqi, 159 ming tonna go’sht, 22300 tonna jun va boshqa mahsulotlar yetkazib berdi.
O’zbekistondan 1 mln. ga yaqin kishi jangga safarbar etildi, urush yillarida O’zbekistonga sobiq Sovet Ittifoqining frontga yaqin va front zonalaridan 1 mln.ga yaqin kishi, jumladan 200.000 ming bola evakuatsiya qilindi, 1941 yiliiig iyul oyidan noyabr oyiga qadar O’zbekistonga Moskva shahri va viloyati, Ukraina, Belorussiya, Volga bo’yi hududlaridan yuzdan ko’proq korxonalar ko’chirib keltirildi, evakuatsiya qilingan korxonalar o’zbek ishchisi va xizmatchilarnniig kahramonona g’ayrati tufayli qisqa muddat ichida joylashtirildi va ishga tushirildi. Mazkur korxonalarning ko’pchiligi oldingi vaqtiga qaraganda ko’proq mahsulot chiqaradigan bo’ldi. Urush davomida O’zbekistoilik jangchilardan 120 ming kishi orden va medallar bilan mukofotlandilar.
Agar «Urush yillarida O’zbekiston maktablarida tarix o’qitish» masalasining o’zini alohida olib qaraydigan bo’lsak, bu davrda O’zbekistonda umumta'lim maktablarida tarix o’qitish xususida va umuman O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganish borasida tahsinga molik ko’pgina ilmiy – uslubiy asarlar yaratilgailigini bilamiz.
Tarix o’qitish metodikasiga doir uslubiy va didaktik adabiyotlarda tarix o’qitishga bo’lgan zamonaviy talablar ham alohida qayd etiladi. Jumladan, Akademik Mirza Mahmudovning «Sovremenniy urok» (M. «Prosveheniye», 1989), P.S. Leybeshrubning «Didakticheskiye trebovaniya k uroku istorii» (M. Izd ~ vo APN RSFSR, 1960). N.G.Dayrnining «Sovremenno'e trebovaniya k uroku istorii» ( M. 1979) va boshqalar. Bu asarlar garchi bevosita tarix o’qitish masalasiga bag’ishlanmagan bo’lsada, aslida 60 – 70 – 80 – yillar sharoitida yozilgan. Lekin metodist olimlarning sho’ro jamiyatining 70 yildan ziyod davr ichida yaratgan ilmiy – uslubiy va didaktik asarlari o’sha davr xususiyatidan kelib chiqqan ba'zi kamchiliklarga qaramasdan bugungi o’z istiqloliga erishgan O’zbekiston Respublikasi maktablarida ham foydalanilib kelinmoqda. Endilikda Respublikamiz tarixchi metodist – olimlari vazifalari ana shu ulkan merosdan O’zbekiston xalqlari tarixining bugungi davri talabi asosidan ilmiy – uslubiy va didaktik yo’llarini yuqori saviyada ishlab chiqishdan iboratdir.
Birinchi Prezidentimiz aloxida kayd etib o’tganidek, «Yangi demokratik ta'lim konsepsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish lozim bo’ladi. Bunda o’zbek xalqining va respublika hududida boshqa xalqlarning milliy, tarixiy va madaniy an'analari, ma'naviy tajribasi ta'lim va tarbiya tizimimizga uzviy ravishda kiritilishi zarur» . Ilmiy - uslubiy va didaktik jihatdan to’g’ri tashkil etilgan tarix ta'limi dars jarayonida Samara beradigan turli - tuman shakl va usullardan foydalanishni taqozo etadi.
Tarix o’qitish deganda faqatgina o’qituvchini voqealar to’g’risidagi hikoyasini tinglash - u, kelgusi darsda uni o’quvchilardan so`rashgina emas, balki, tarix o’qitish jarayonida biz o’quvchilarimizni fikrlash va tarixiy voqealarini tahlil etish, o’rganilayotgan tarixiy material asosida xulosalar chiqarish va ularni umumlashtirish, tafakkur etish, o’rganilayotgan hamma mavzular va kursning yetakchi g`oyalari ongli ravishda mustahkam o`zlashtirib olish, ularni tarixiy hujjatlar va ayniqsa O`zbskiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlari, nutqlari matni ustida mustahkam ishlab, rejalar va konspekt, xronologik va sinxronologik jadvallar tuzishga, ularni tahlil etishga, qisqacha ma'ruzalar tayyorlashga, tarixiy xaritalar bilan ishlash va to`g`ri tarixiy mo`ljal olishga qunt bilan o`rgatish jarayoniganiga aytiladi.
Tarix darsining o`quv materialini navbvtdagi bir bo`lagi deb hisoblab, uni o’quvchilarga zudlik bilan bayon etib, keyingi bo`lagiga o’tishdangina iborat deb o`ylagan o’qituvchi, albatta xato qilgan bo`lar edi.
Dars - tarix dasturining bir oddiy bo`lagigina emas. Dars - birinchi galda o’quv mashg`ulotidir.