M. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

<sup>O`ZBEKISTON</sup> RESPUBLIKASI DAVLAT SOLIQ QO`MITASI SOLIQ AKADEMIYASI

M.I.KUTBITDINOVA
«INSTITUTSIONAL IQTISODIYOT»

FANIDAN

MA’RUZALAR MATNI

TOSHKENT-2013

© M.I.Kutbitdinova Institutsional iqtisodiyot (Ma’ruzalar matni ) –DSQ Soliq akademiyasi, 2013 y.

Taqrizchi: iqtisod fanlari doktori, professor Hasan Pirnazarovich Abulqosimov va Sh.R. Djumaniyazov.

Ma’ruzalar matni “Institutsional iqtisodiyot” fani dasturiga muvofiq yozilgan va unda ushbu fanning metodologik asoslari, predmeti va asosiy tushunchalarining mazmun-mohiyati yoritilgan. Shuningdek, qo`llanmada jamiyatda rasmiy va norasmiy institutlarning roliga, shartnomalar, transaksiya xarajatlari, xufyona iqtisodiyot, mulkchilik, firma, davlat va uy xo`jaligi nazariyalarining asoslarini yoritishga keng o`rin berilgan.
Ushbu ma’ruzalar matnidan oliy o`quv yurtlari bakalavriat yo`nalishi talabalari, magistrantlar, aspirantlar hamda o`qituvchilar, shuningdek, institutlar iqtisodiyoti masalalari bilan qiziquvchi mutaxassislar foydalanishlari mumkin.

Kirish

Har qanday jamiyat institutsional muhitini tashkil etuvchi ma’lum bir institutlar doirasida faoliyat yuritadi va rivojlanib boradi.
O`zbekistonda mustaqillikning dastlabki yilidan boshlab besh tamoyil asosida<sup>1</sup> bosqichma-bosqich amalga oshirilgan islohotlar jarayonida ijtimoiy- iqtisodiy hayotning barcha sohalarida o`zgarishlarga erishildi, iqtisodiyotning yangi xo`jalik yurituvchi sub’ektlari – yirik aksiyadorlik jamiyatlari, xolding kompaniyalar va xususiy mulkchilikning turli shakllari barpo etildi. Shu bilan bir vaqtda ular faoliyat yuritishini belgilovchi rasmiy qoidalar (konstitutsiya, qonunlar, farmonlar va b.)ni hamda milliy qadriyatlar, urf-odatlar va boshqa norasmiy normalarni o`z ichiga oluvchi institutsional asoslar yaratildi. Ana shular jamiyatda mulkchilik, ishlab chiqarish va taqsimot munosabatlarini takomillashuviga, moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga kuchli ta’sir ko`rsatadi.
Shu bois institutsional muhitni faollashtirish, faoliyat ko`rsatayotgan iqtisodiyotning rivojlanish qonuniyatlarini bilish, uni modernizatsiya qilish yo`llarini tanlash va xavf-xatarning oldini olishning samarali vositasi zarur. Ana shunday vositalardan biri bo`ib intistutsional iqtisodiyot hisoblanadi.
Institutsional iqtisodiyot – bu iqtisodiy nazariya va xo`jalik amaliyotini institutsional o`zgarishlarning o`zaro bog`liqligida o`rganuvchi zamonaviy iqtisodiy fikrlarning ilmiy yo`nalishlaridan biridir. Ushbu yo`nalish G`arb mamlakatlari iqtisodiyoti rivojlanishi, talab va taklif qonunlarining ishlashi, xo`jalik yurituvchi sub’ektlarning hulq-atvori, bozor va ma’muriy mexanizmlarning faoliyat ko`rsatishi, iqtisodiy o`sish va shu kabi boshqa bir qator jarayonlar va hodisalarni o`rganishda keng tatbiq etib kelinmoqda.
Shularni hisobga olganda ushbu nazariyani keng o`rganish va undan O`zbekiston iqtisodiyotida institutsional islohotlarni kengaytirish hamda barqaror iqtisodiy o`sishni ta’minlashni muhim nazariy asosi sifatida foydalanish mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi.
Hozirgi kunda institutsional iqtisodiyot fani iqtisodiy nazariyaning uzviy bir yo`nalishi sifatida dadil maydonga chiqdi. Ushbu fan Rossiya, Ukraina, Boltiq bo`yi va boshqa qator o`tish iqtisodiyotiga ega bo`lgan mamlakatlarning iqtisodiyot yo`nalishida kadrlar tayyorlovchi oliy o`quv yurtlarida keng o`qitilmoqda va mazkur fan bo`yicha kafedralar tashkil etilgan.
E’tiboringizga havola etilayotgan mazkur ma’ruzalar matnida neoinstitutsional nazariyaning metodologik asoslariga, asosiy qoidalariga, tamoyillariga, ushbu yo`nalish vakillarining ilmiy qarashlariga, jamiyatdagi rasmiy qoidalar va norasmiy normalarni muvofiqlashtirish muammosiga, norasmiy institutlarning roliga muhim ahamiyat berilgan.
Shuningdek, ma’ruzalar matnida institutsional iqtisodiyotning tadqiqot usuli sifatida o`yinlar nazariyasi va modellashtirish tavsifiga, reja va bozor institutlari

¹ Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. –T.: “O`zbekiston”, 1995, - 269 b.

faoliyati normalari hamda shartnomalar xillariga e’tibor qaratilgan. Transaksiya va transaksiya xarajatlari nazariyasi, transformatsion yondashuvning o`ziga xos xususiyatlari va uning ahamiyati hamda tahliliy usullari izohlab berilgan. Qo`llanmada institutlarni yangi institutsional muhitga joriy etish jarayonlarini o`rganishga keng o`rin ajratilgan.
Ushbu ma’ruzalar matnining asosini T.Veblen, R.Kouz, D.Nort, O.Uilyamson, T.Eggertson kabi institutsionalizmning jahonda tan olingan asarlariga tayangan Mustaqil davlatlar hamdo`stligi mamlakatlari olimlarining so`nggi yillar mobaynida chop etilgan neoinstitutsional nazariya doirasidagi tadqiqotlarning yangi yo`nalishlarini belgilab bergan ilmiy ishlari tashkil etadi. Bu yerda gap, birinchi galda, Rossiyalik olimlar A.N.Oleynik, R.I.Kapelyushnikov, V.M.Polterovich, V.L.Tambovsev, A.Ye.Shastitko hamda O`zbekistonda o`tish davri iqtisodiyotida mulkchilik huquqi, institutsional islohotlar, transaksiya va shartnomalar, xufyona va norasmiy iqtisodiyot nazariyalari bilan bog`liq bo`lgan X.Abulqosimov, A.Bekmurodov, I.Butikov, A.Rasulev, A.Ortiqov, T.Shodiyev, Sh.Shodmonov, A.Isaxodjayev, N.Yusupova, R.Yaushev, A.Qodirov, S.G`ulomov va boshqalarning ishlari haqida borayapti.
Ushbu ma’ruzalar matnining paydo bo`lishida ko`p jihatdan Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti kutubxonasida jamlangan institutsional iqtisodiyot bo`yicha xorijiy, xususan, Rossiyada chop etilgan ilmiy monografiyalar, darsliklar va o`quv qo`llanmalardan keng foydalanish imkoniyati muhim rol o`ynadi. Ma’ruzalar matnining mazmun-mohiyatini yanada boyitish va uni takomillashtirish yuzasidan bildirilgan xolisona fikrlarni muallifga DSQ Soliq akademiyasi “Iqtisodiy fanlar” kafedrasiga yo`llashingiz mumkin.