M. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

Xufyona bozor institutsional tizim sifatida

Xufyona sektor bilan bog`liq eng katta xavf bu bozor konstitutsiyasidan keskin farq qiluvchi xatti-harakatlar va bitimlar tuzishning alohida me’yorlarining shakllanishdir. Xufyona me’yorlarning asosida ularning amal qilishi hududiy jihatdan va G’ yoki shaxslarning ma’lum doirasi tomonidan chegaralangan ijtimoiy mexanizmlar yotadi - qonunga bo`ysunish me’yorlarining mavjud emasligi, me’yorlarning amal qilishini ijtimoiy mansubligidan qat’i nazar, barcha iqtisodiy sub’ektlarga tarqatishga imkon bermaydi.
Xufyona me’yorlarning yozilmagan va lokal xususiyati tufayli xufyona bitimlar tuzish uchun universal o`yin qoidalarini ifodalab bo`lmasa-da, xufyona iqtisodiyot «konstitutsiyasi»ning asosiy unsurlarini aniqlash mumkin. Misol tariqasida Italiya, Sitsiliya, Kalabriya va Kampaniyani olamiz: rivojlangan xufyona sektorga ega bo`lgan ushbu mintaqa iqtisodchilar va sotsiologlar tomonidan yaxshi o`rganilgan.
Davlatning (dastlab Ispaniya, so`ngra Italiya davlatining) kam ishtiroki va uning mahalliy aholining turmushini va mulkchilik huquqlarini himoyalashni ta’minlashga layoqatsizligi Italiya janubi tarixiy rivojlanishining muhim omillari bo`ldi. Davlat ushbu mintaqalarning uzoqda joylashganligi va o`zi olib boradigan
«bo`lib ol va hokimiyat o`rnat» siyosat tufayli ularning mavjudligi haqida shunchaki unutib qo`ydi. Shuning uchun, ayniqsa feodal huquqning bekor qilinishi va mayda mulkdorlar sinfining shakllanishi munosabati bilan mulkchilik huquqlarini tafsirlash va shartnomalar bajarilishini ta’minlashning davlatning aralashuviga muqobil mexanizmari talab etildi. Mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoyalash bo`yicha davlatga muqobil institut sifatida mafiya haqida dastlabki tilga olinishi feodalizmdan mayda va o`rta yer mulkchiligiga o`tishning aynan shu pallasiga taalluqli. «Mafiya» atamasi odatda turli ma’nolarda va turli xildagi hodisalarni yoritish uchun qo`llaniladi. Iqtisodiy tahlilda ushbu atamadan asosan bitimlarni tuzishda amalga oshiriladigan xatti-harakatning alohida me’yorlari va na’munalarini belgilash uchun foydalaniladi. Ya’ni, mafiya rasmiy tashkilot bo`lmasada, xatti-harakat va hukmdorlik munosabatlarining alohida xili hisoblanadi. Boshqacha aytganda, mafiya institut sifatida shaxslarga o`zining iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalardagi faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini beruvchi o`yin qoidalarining yig`indisidir.
Birinchi me’yor «o`yin konstitutsiyasi» o`zaro hamkorlik maqsadlarini aniqlashga taalluqli, uni sha’n me’yori sifatida ifodalash mumkin. Agar mafiyaning avjiga chiqqan klassik davri (1890-1970 yillar)da Italiya janubi aholisining asosiy maqsadi o`zining foydaliligini oshirishdan emas, balki o`z sha’nini va o`z oilasining sha’nini saqlab qolishdan iborat bo`lgan. Hatto o`zini mafiya deb hisoblagan insonning o`zini nomlashi – «sha’n odami» - uning faoliyati maqsadining an’anaviy xususiyatini tasdiqlagan. Kelishuvlar nazariyasi atamasidan foydalangan holda, sha’n me’yorini an’anaviy kelishuv jumlasiga kiritish mumkin, chunki gap oilaning sha’ni va obro`si haqida, birinchi galda, er- xotinning sha’ni haqida ketayapti. Sha’nning yo`qotilishi ijtimoiy o`zaro munosabatlar sohasidan chiqarilishga olib keladi – uni yo`qotgan insonlar hatto alohida, qishloqlarning chekkalarida yashashadi va faqat o`z muhiti doirasida muloqatda bo`lishadi. Haqiqiy mafioz uchun hatto tijorat sohasidagi muvaffaqiyat ham mustaqil qadr-qimmat emas, balki sha’n belgisi sifatida ko`rib chiqiladi.
Agar utilitarizm me’yorini oqilona harakat me’yori to`ldirsa, u holda sha’nni himoya qilish va tasdiqlashning asosiy vositasi – «hasad raqobatchiligi», erkaklar ega bo`lgan zulm o`tkazish salohiyatini doimiy ravishda taqqoslash (ta’kidlash lozimki, mafiyaning madaniy sohasi – «machizm», ya’ni erkakka sig`inish). Shaxs tomonidan kontragentlar ehtiyojlarini qondirish orqali foydalilikni oshirishning
bozor tamoyili (unga ko`ra almashuvning barcha ishtirokchilari yutadi)dan farqli o`laroq, hasad raqobatchiligida ikkita g`olib bo`lishi mumkin emas: faqat bitta g`olib mavjud - qolganlar hammasi – mag`lublar. Kundalik turmushni tartibga soluvchi vosita sifatida zulm o`tkazishdan foydalanish uchun taqiqlarning mavjud emasligi, zulm o`tkazishni monopollashtirishga urinish iqtisodiy sohadagi mafiya vakillarining xatti-harakatlariga ham o`z ta’sirini o`tkazmoqda. Mafiya bilan bog`liq tadbirkorda foyda olishga cheklashlar oshkora tadbirkornikiga qaraganda kam. Xufyona tadbirkor zarur hollarda zulm qo`llanilishi bilan to`xtab qolmaydi, oshkora tadbirkor esa zulm o`tkazish uchun davlat monopoliyasi oqibatida erkinlikning ushbu darajasidan mahrum etilgan. Shuning uchun mafiya bilan bog`liq korxonalarning raqobat jihatdan ustunliklari raqobat natijasida emas, balki lokal monopoliyani hosil qilish va raqobatni cheklash natijasida yuzaga keladi. Mafiya qoidalari bo`yicha faoliyat ko`rsatuvchi bozor mukammal raqobat shartlaridan yiroqlashadi, bunday qoidalarning mavjud bo`lishi iqtisodiy mexanizmlarning amal qilishi tartibini o`zgartiradi.
Navbatdagi me’yor – ishonch – an’anaviy xususiyatga ega, chunki u oila doirasida lokalizatsiyalashgan. Oila ichida ishonch bo`lmasa, uning boshlig`ining sha’ni tushunchasi o`z kuchini yo`qotadi. Shu nuqtai nazardan ishonch an’anaviy tarzda oila turmushining bazaviy tamoyillaridan birini aks ettiradi va uning tashqarisiga amal qilmaydi, demak, u bozor konstitutsiyasida ko`zda tutilganidek, oqilona harakatning sharti bo`lishi mumkin emas. Mafiyaning bazaviy tashkiliy birligi – sossa – 15-20 (ko`pi bilan 70-80, kamida 7) kishidan iborat va oila- qarindoshchilik aloqalari asosida shakllanadigan guruhni o`zida namoyon etadi. Sossa faoliyati doirasiga tushgan barcha shaxslar uning a’zolari bilan do`stona munosabatlar yoki «patron-mijoz» munosabatlari orqali bog`liq.
Oila ichidagi munosabatlarni qurish uchun foydalaniladigan ishonch mafiyaning iqtisodiy faoliyatini ham belgilab beradi. Mafiya bilan bog`liq tadbirkorlarning yana bir raqobat jihatdan ustunligi bo`lib ishonch asosida shartnoma munosabatlarini qurish hisoblanadi – mafiya shartnoma majburiyatlari bajarilishining eng yaxshi kafolati hisoblanadi. D.Gambetta yozganidek, mafiyani bozorning ishonchning «tabiiy» darajasi haddan ziyod past bo`lgan va bitim tuzish imkonini bermaydigan sektorlarida va ana shunday mintaqalarda (Italiya Janubida bunday holat o`rin tutadi) ishonchni tug`dirish, reklama qilish va sotish bilan shug`ullanuvchi alohida korxona sifatida namoyon etish mumkin. Shuningdek, ishonch tanqisligi sharoitida amalga oshiriladigan oshkora tovarlar bilan istalgan xufyona bitimlarga va taqiqlangan tovarlar (qurol, giyohvandlik moddalari) bilan istalgan bitimlarga ham e’tibor qaratiladi. Tovar sifatida ishonchning o`ziga xos jihatini hisobga olgan holda, mafiya uni sotishni g`oyrioddiy usul bilan – oila- qarindoshchilik, do`stona yoki mijozlik aloqalari sohasiga manfaatdor tadbirkorni aralashtirish orqali amalga oshiradi. Xususan, mafiyaning iqtisodiy faoliyatini yoritish uchun ko`pincha mafiyaning oilaviy aloqalari asosida tashkil etiladigan
«tarmoq» tushunchasidan foydalaniladi. Aynan o`zgaruvchan sharoitlarga tez moslashuvchi tarmoqlar doirasida «o`zlariniki» o`rtasida yuqori ishonch
salohiyatidan foydalanuvchi mafiyaning asosiy iqtisodiy faoliyati amalga oshiriladi.
Bitimlar bo`yicha hamkorlarni «o`ziniki» va «begona» toifasiga bo`lish prinsipial jihatdan muhim, bu yerda gap ikkita standart, ikki xil xatti-harakat haqida boradi. «O`ziniki» doirasida sha’n va obro`ga birgalikdagi sa’y-harakatlar orqali erishiladi va himoya qilinadi, munosabatlar ishonch asosida quriladi.
«O`ziniki» va «begona» o`rtasida «hasadguylik raqobatchiligi» bo`lishi muqarrar, ishonch esa dushmanlik va zulmga o`z o`rnini bo`shatib beradi. Xatti-harakatning ikki yoqlama standarti mantiqiga yana bir muhim me’yor – maxfiylik kiritiladi. Ushbu me’yor tashqi olam bilan, ayniqsa davlat vakillari bilan munosabatlarda to`liq yopiqlikni belgilab beradi, uning teskari tomoni sifatida to`liq ochiqlik va oila a’zolaridan faqat haqiqatni gapirishni talab qilish ishtirok etadi. Haqiqiy mafiozlar hamma vaqt jim turishadi.

Xulosa

Iqtisodiy sub’ekt tomonidan o`z biznesi uchun institutsional muhitni – oshkora yoki xufyona – tanlash to`g`risidagi qaror birinchi va ikkinchi holatlarda bitimlarni amalga oshirishda yuzaga keladigan transaksiya xarajatlarini qiyoslash orqali belgilanadi. Boshqacha aytganda, qonunga bo`ysunish normasi yana bir bor oqilona asoslanadi: shaxs uning talabini mutlaq imperativning ta’siri ostida emas (qonuniy narsalarning hammasi yaxshi), balki qonunga amal qilishdan kutilayotgan foydalar tufayli bajaradi. Qonunga ixtiyoriy bo`ysunishga undovchi omillar shaxsda faqat, davlat iqtisodiyotining oshkora sektorida transaksiya xarajatlarini pasaytirish yo`li bilan uning manfaatlarini amalga oshirishga qodir bo`lgan taqdirda, paydo bo`ladi.
Iqtisodiy sohada xufyona bitimlar amalga oshiriladigan o`yin qoidalarida, birinchi galda bozor konstitutsiyasidan bitimlarning barcha ishtirokchilarini
«o`ziniki» va «begonalarga» ajratish bilan katta farq qiladi. O`zinikilarga nisbatan opportunizmni oldini olishning ijtimoiy mexanizmlari amal qiladi, ishonch va o`zaro yordam me’yorlari hukmronlik qiladi. Aksincha, «begonalarga» nisbatan opportunizm me’yor bo`lib qoladi. T.Veblen yozganidek, xufyona iqtisodiyot
«hasadguylik raqobatchiligiga» asoslangan «yovvoyi» bozor modeliga juda yaqin. Va nihoyat, xufyona iqtisodiyot maksimal darajada fragmentlangan va mozaikli, u to`liq tizim shaklini qabul qilmaydi hamda bozorning barcha ishtirokchilari uchun yagona va majburiy bo`lgan konstitutsiyani qabul qilmaydi. Bundan ko`rinib turibdiki, qonunga bo`ysunishning yuqori narxiga muqobil variant ham g`oyat qimmat ekan.