Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL

Neoklassik model. Maltusun nəzəriyyəsində bütün texniki nailiyyətlər həm investisiyalar iqtisadi artımın birbaşa əsas hərəkətverici qüvvəsi olaraq nəzərdə tutulmurdu. Fabrik və zavodların açılması yaranması, dəmir və şose hissələrin yollarının çəkilməsi, həm paraxodlar həm də başqa istehsal münasibətlərin imkanlarının mütərəqqiləşməsi iqtisadçının Maltusun nəzəriyyəsini yarıda kölgədə qoydu.

XX əsrdə təzə-yeni sahələrin yaranması meydana gəlməsilə əlaqədar, sərmayə kapital yığımı həm də yeni texnologiya iqtisadi tərəfdən inkişafın hərəkətverici qüvvəsinə şərait yaratdı. Həmin amillərin iqtisadi yüksəlişə artıma təsirini anlamaq başa düşmək üçün bu-neoklassik modeli axtarmaq araşdırmaq zəruridir.

Bu nəzəriyyənin yaradıcısı-banisi 1987-ci ildə nobel mükafatını almış layiq görülmüş professor iqtisadçı Robert Solou olmuşdur. İqtisadiyyatı nəzərə siyahıya alan neoklassik sistemə modelə əsasən eyni uyğun məhsul istehsalı əmək həm də kapital olmaqla iki sistemdən amildən asılıdır. Maltusçuların nəzəriyyələrindən konsepsiyasından fərqli olaraq sayın əhali artımının iqtisadiyyata olan təsiri daxili amil kimi diqqətdən nəzərdən keçirildiyinə görə bu iqtisadi dəyişikliklərə müdaxiləsi təsiri əsas olaraq götürülmür. Neoklassik modeldə bu baxımdan iqtisadi artımın əsas ünsürləri elementləri kapital eyni zamanda texniki yeniliklərdir. Müasir nəzəriyyəçi iqtisadiyyatçılar iqtisadi artımda dediklərimizin kapitalın dərinləşməsini vacib əsas hesab edirlər. Bu da həmin əmək ehtiyatlarının kapitalla uyğunlaşdırılmasının təminatının zaman keçdikcə yüksəlməsi artması deməkdir.

İndi isə bu neoklassik modelin qrafik olaraq analizini verək.

Bu dediyimiz qrafik məcmu məhsul istehsalı funksiyası adlanır. Bu əyri xətt bildirir göstərir ki, istehsalın bu kəmiyyətdə həcmi orada çalışanların müəyyən kapitalla tə`minatı həcmindən dərəcəsindən asılıdır. Bu cəhətdən həmin bölgüyə baxanda hamısı ya torpaq səhəsinin, ya da təbii ehtiyatlarla uyğunlaşdırılmanın təminatın və texnologiyanın son anda nəticə etibarilə vacib amil qəbul etmişlər. Qrafikdən diqqətə çatdığı göründüyü kimi işçinin əlində sərəncamında kapital nə qədər çoxdursa adambaşına düşən tam məcmu ictimai məhsulda həm bir o qədər çox artıq olar. Yəni bu müəyyən kəmiyyətə həddə qədər bu səviyyə ilə qalxır, elə buda əyrinin şimal-şərqə tərəf doğru əyilməsinə şərait yaradır-səbəb olur.


Bəs kapitalla uyğunluq təminat nə vaxt necə düşür? Məsələn müharibə ölkənin sərmayəsini kapitalını həmişə fəallığı tərəf doğru meyl elətdirir. Belə halda olan müharibədən sonra sərmayəylə kapitalla təminat azalır düşür və kapital çatışmamazlığı azlığı yaranır. Neoklassik modeldə həmişə uzunmüddətli tarazlıq halından bəhs edərkən danışarkən texniki tərəqqiyə yönəlmək toxunmaq lazımdır, çünki bir az sürətli tez bir az gec yavaş kapital ehtiyatları hazırlanması istehsalın bəlli müəyyən kəmiyyətində səviyyəsində azalır tükənir. İqtisadiyyat qısa dövr zama ərzində möhkəm dayanıqlı olur. Yəni həm bu kapitalın dərinləşməsinin güclənməsinin dayandığı halda olur. Real olaraq əmək haqqı isə getdikcə qalxır. Qrafikdən görünən kimi bir fərdə nəfərə düşən əmək bölgüsü kapital təminatı artdıqca yüksəldikcə artacaq.

Lakin bu o demək deyil ki, texniki tərəqqi olmadan hansısa V səviyyəsində sonra əmək haqqının həm də əhali gəlirlərinin artımı olmuyacaq. Bu hal əhalinin yaşayış kəmiyyətini minimumunadək gəlib çıxır.

Qrafikdə göstərildiyi kimi bu halda texniki tərəqqi nəticəsində cəmi məcmu istehsal funksiyasının həcmi qrafiki yuxarı tərəf yerini dəyişəcək. Bu qrafik ABŞ iqtisadiyyatı baxımından üçün 1950-95-ci illərdə həm də özünü doğrultmuşdur. Bu özünü digər halda əmək, texnika, kompüter eyni zamanda digər sahələrdə biruzə vermişdir. Ona görə də, biz iqtisadi artımın analizində təkcə bu amillərin kapitaldan istifadənin artmasına dərinləşməsinin deyil, bir baxımdan da texniki nailiyyətləridə fikrimizdə qeyd etməliyik.

Keynsçilik. Keynsçilərə görə iqtisadiyyatda milli gəlirin səviyyəsi, kəmiyyəti, dinamikası və bölgüsü istər makroiqtisadiyyatın əsas problemlərindəndir. Haqlı olaraq Keyns əsas diqqəti sırf tələbin tərkib hissələrinin araşdırılmasına, tələbata və yığıma, həm də həmin tərkib hissələrin davranışıyla əlaqədar olan amillərin təsirlərin təhlilinə yönəltmişdir. Keyns bunu milli gəlirin həcm həm də dinamikasını tələbat və yığımın davranışı hərəkəti ilə əlaqələndirmişdir. İqtisadçı-Keyns bildirirdi ki, məhz istehsala investisiya yatırımı nə qədər artırsa bu tələbatın səviyyəsi elə o qədər aşağı azalacaq düşəcək. Keyns davamlı iqtisadi artım üçün əsas vacib şərtin qənaəitçilik və investisiya olduğu bərabərliyi olduğunu düzgün qeyd edirdi. Qənaətçilik investisiyayla müqayisədə demək olar ki, çox olarsa bu artıq kapitalın ehtiyyatın yaranmasıyla nəticələnər, elə bununla da məşğulluğun azalması- işsizlik artmış olar. Keyns konsepsiyasının xüsusi diqqət nəzər etdiyi məsələ uzunmüddətli zamanda faktiki qanaətçilik eləcə də gözlənilən investisiya halları məsələsi olmuşdur.