Magistratura məRKƏZİ BƏDƏlova əfsanə adiL

Sxem 1.

B eynəlxalq ticarət nəzəriyyələrinin təkamülü¹

Xarici ticarətin hərtərəfli müxtəlif aspektlərini dəqiq izah edən ilk nəzəriyyə merkantilizm nəzəriyyəsidir. Adıçəkilən nəzəriyyə feodalizm quruluşunun dağılıb, milli dövlətlərin möhkəmləndiyi dövrdə meydana çıxmışdır. İlk dəfə olaraq quldarlıq feodal özünütəminetmə nəzəriyyələri araşdırmaları hüdudlarından kənara çıxaraq, ilkin yeni təsərrüfat sistemində məhsulların əmtəənin rolunu əsaslandıran nəzəriyyə məhz merkantilizm nəzəriyyəsi olmuşdur. Bu nəzəriyyənin əsas nümayəndələri Tomas Men, Antuan Monkretyen, Çarlz Davenant, Vilyam Staffor və digərləri olmuşdur. Merkantilistlərə görə, iqtisadi sistem aşağıdakı üç sektordan ibarət idi: istehsal sektoru, kənd təsərrüfatı sektoru və xarici koloniyalar. İqtisadi sistemin ən mühüm subyektinin tacirlər, istehsalın əsas amilinin isə əmək olması qeyd edilən nəzəriyyənin əsas məğzini təşkil edirdi. Merkantilistlər ölkənin qızıl və qiymətli metal ehtiyatlarını onun sərvətinin əsas mənbəyi hesab olunan edir, dövlət xəzinəsinə ölkənin şəhərin iqtisadi və siyasi gücünün demək ki, təməli kimi baxırdılar.

Merkantilizm nəzəriyyənin nümayəndələri bir ölkənin yalnız digər cür bir ölkənin yoxsullaşması formasında halında varlana biləcəyini qeyd edirdilər. Beynəlxalq ticarət haqqında bu cür təsəvvür ilk baxışda sadəlövh və qeyri-elmi görünə bilər. Lakin qeyd edilən nəzəriyyədə ondan sonrakı nəzəriyyələrin də yararlanmalı olduğu rasional toxumların olduğunu görürük. Belə ki, ilk dəfə bu nəzəriyyə xarici ticarətin dövlət ölkə iqtisadiyyatı üçün sistemli əhəmiyyətini qeyd edərək, müasir iqtisadiyyata “tədiyə balansı” anlayışını gətirmiş, bununla da, klassik məktəbin inkişafına təkan vermişdir.

Ölkə sərvətinin əsası kimi ticarəti deyil, istehsalı, daha doğrusu, kənd təsərrüfatı istehsalını vurğulamaqları fiziokratları merkantilistlərdən fərqləndirən əsas fikir idi. F.Kene düşünürdü ki, dövlət yalnız müvafiq qanunlar qəbul etməklə ictimai həyatda gedən proseslərə müdaxilə edə bilər. Lakin fiziokratizm nəzəriyyəsinin müddəalarından, iqtisadiyyatı bir sistem kimi tədqiq etmədiyi üçün sərvətin mənbələri kimi barədə suallara cavab demək tapmaq mümkün deyildi. Bu suallara cavab isə ondan sonra yaranan klassik məktəb tərəfindən verilmişdir.

Adam Smit millətin rifahının onun yığdığı qızıldan deyil ticarət etmək qabiliyyətindən asılı olduğunu qeyd etmişdir. Bu isə insanların iqtisadi baxımdan tam azad olduqları halda əldə edilə bilər. Beynəlxalq əmək bölgüsünə olan əsaslanan xarici ticarət sistemi son nəticədə dünya mövqeyinin istehsalının artmasına ciddi gətirib çıxarır. Bununla da, A.Smit merkantilistlərin “xarici ticarətdə hər bir dövr tərəf qazanırsa, demək olar digər tərəf uduzur” fikrini təkzib edir. Çünki, xarici ticarətdən hər iki tərəf qazanır.

A.Smitin mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi adlandırılan konsepsiyasına əsasən, ölkələr daha az məsrəf-xərclərlə istehsal etdikləri məhsul-əmtəələri ixrac edir eyni halda başqa ölkələr tərəfindən mövqeyindən daha az məsrəf-xərclərlə istehsal olunan məhsul- əmtəələri idxal edir.

Əmək-dəyər nəzəriyyəsinə əsaslanması, əmək bölgüsünün üstünlüklərini yalnız milli deyil, eyni zamanda beynəlxalq səviyyədə əks etdirməsi mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsinin müsbət tərəflərindəndir. Lakin nəzəriyyə “əgər hər hansı dövlət, bir ölkə heç bir birbaşa istehsal sahəsində mütləq tam üstünlüyə malik deyilsə, deyərikmi, bu zaman digər dövlət ölkələr bu ölkəylə ticarət idxal-ixrac edəcəkmi? İstehsal xərcləri tərəfdən mütləq üstünlüyə sahib olmayan hansısa ölkə beynəlxalq ticarətdən ciddi iqtisadi səmərə qazana bilməzmi?” sualına cavab vermir.

Reallıqda isə bir sıra nəzəriyyənin nümayəndələrinin fikrincə istehsalın bir tərəfdən neçə amili sistemi vardır. İstehsal amilləri konsepsiyasının nəzəriyyəsinin yaradıcısı Jan Batist Sey əməyi, torpağı və kapitalı əsas amil kimi qəbul edir. Onun fikrincə, adı çəkilən amillərin bazar qiymətləri istehsal xərclərini əmələ gətirir. XIX əsrdə əmək-dəyər nəzəriyyəsinin sıxışdırılması nəticəsində neoklassiklər Bu zaman müxtəlif variantlar irəli sürülsə də, gözəçarpan yeniliklər XX əsrin 20-ci dövrlərində illərinin ortalarında düzəlişlər baş verdi. İsveç neoklassik- tərəfdarları iqtisadçıları Eli Hekşer və onun dövründəki şagirdi Bertil Olin tərəfindən hazırlanan yeni nəzəriyyə istehsal amillərinin nisbəti nəzəriyyəsi adlandı. Nəzəriyyənin əsas məğzi ondan ibarətdir ki, ölkə hər hansı istehsal amiliylə zəngindirsə, məhsulun istehsalında həmin amildən nə daha çox istifadə edilən olunan əmtəələri daha da ucuz istehsal edər həm də bu sahədə ixtisaslaşar.

Amerika iqtisadçısı Pol Samuelson dediyi tərəfindən Hekşer-Olin teoreminə uyğun əsaslananmaqla sübut edilən konsepsiyaya bu teorem məhsul istehsal amillərinin qiymətlərinin bərabərləşdirilməsi funksiyası teoremi adlanır. Hekşer-Olin-Samuelson teoremi beynəlxalq ticarət mübadiləsində iştirak edən ölkələrdə dövlət istehsalın homogen amillərinin düzgün mütləq və nisbi tərəflərinin qiymətlərinin bərabərləşməsinə demək ki, gətirib çıxarması düşüncəsini fikrini müdafiə edir.

Qeyd edilənlər isə gözlənilən nəticəyə uyğun gəlmirdi.

Bir çox iqtisadçılar klassik nəzəriyyələrin daha beynəlxalq ticarəti izah etməkdə aciz olması qənaətindədirlər.

Bundan başqa, əmtəənin hansı tərəfdən istiqamətdə inkişaf etdirilməsi istehsalçı istehlakçılardan asılı olduğuna üçün əmtəə istehlakçıya yaxın olan yerdə istehsal edilməlidir.

Pozner ticarətdə yeni texnologiyanın tətbiqi ilə bağlı nəzəriyyəni üs­tün­lük nəzəriyyəsinə əsasən hansısa ölkədə baş verən texnoloji yenilik ticarət edən hər iki ölkə üçün iqtisadi fayda yaradır. Yeni texnika başqa ölkələrdə yayıldıqca inkişaf etməkdə olan ölkə daha çox fayda qazanır, ye­ni­ texnologiyanın yarandığı ölkə isə getdikcə öz üstünlüyünü itirir.

Porter nəzəriyyəsində istehsal amillərinin əhəmiyyəti qəbul edilsə də, onların sayı yeniləri ilə artırılır. Neoklassik məktəbdən fərqli olaraq o, bu amillərin millətə hazır şəkildə miras qalmadığı, geniş təkrar istehsal prose­sin­də ya­randığı qənaətinə gəlir. Tələb şərtləri parametri isə firmanın inkişafını təmin edən daxili ba­za­rın tələbidir. Hansı ki, o şirkətin davamlı fəaliyyətinə əsaslı təsir göstərir. Məs, nis­bə­tən kiçik evlərdə yaşayan yaponlar enerjiyə qənaət etmək üçün kiçik kon­di­sio­ner­lə­r istehsal etməyə baş­ladı. Bu cür kondisionerlər daha əlverişli olduğu üçün digər dövlətlər də yapon təcrübəsindən yararlanmışdır. Yeməyi tez hazırlayan amerika sistemi də eyni qayda ilə bütün dünyaya yayılmışdır.

İtaliyada zərgərlik sənayesinin yüksək inkişafı ölkənin qiymətli metal və daşları emal edən maşınların istehsalı üzrə dünya lideri olması ilə əlaqədardır.

Təbii ki, firmalarda idarə sistemi heç də eyni deyildir. İtaliya sənayesi tez dəyişə bilən idarə üsuluna malik olduğu halda, alman sənayesi üçün sərt mər­kəz­ləşdirilmiş idarə sistemi xarakterikdir. Firmanın dünya bazarında rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksək olması üçün daxili rəqabətin mövcudluluğu şərtdir.

İqtisadi artım iqtisadi mənaya anlayış kimi çox da geniş mənaya uyğun malik olduğundan onun əhəmiyyəti mahiyyətini dərk etmək olar, bunun üçün ilk növbədə, həm ona iqtisadi tərif həm də funksiya vermək zəruridir. Ümumiyyətlə, iqtisadi artım anlayış dedikdə, əmtəələrin, məhsulların və xidmətlərin həyata keçirilməsində istehsalın uyğunlaşması başa düşülür. İqtisadi artım axtarışında araşdırılan zamanı uyğun aşağıdakı sual hamının diqqətini cəlb edir. Necə etmək bilərik ki, cəmiyyətdə istehsal hazır olunan ÜMM hamının ehtiyacını tələbatını ödəsin və həm də onların yaxşı dolanması yaşamasına imkan yaratsın?

Kapitalist ölkələrində iqtisadi artımın qiymətləndirilməsi prosesinin qeyri-stabilliyi modelin zəif cəhətlərindən biri kimi özünü göstərir. Model iqtisadi artım modelləri arasında sadəliyi ilə fərqlənsə də, yetəri qədər dəqiq təhlillər aparmağa şərait yaratmışdır. Günümüzdə də geniş istifadə edilən Solou modelinin məhdudiyyətləri də vardır: 1965-ci ildə Kupmans Ramseyin nəzəri modelinə əsaslanaraq iqtisadi artım modelini bir qədər də inkişaf etdirmişdir. Mövcud olan modellərdən əsasında müxtəlif ölkələrin iqtisadi artımı səviyyəsi araşdırılmışdır. Bu qiymətləndirilmədən əldə olunan nəticələr modellərin hansı dərəcədə nəzəri yaxud empirik tərəfinin mövcud iqtisadi vəziyyətə uyğun olduğunu göstərir.

İlk dəfə 1957-ci ildə Solou iqtisadi artım üçün əsas şərtin kapital deyil, texniki tərəqqi olduğunu müəyyən etdi. İstehsal texnologiyasının dəyişdirilməsi istehsal prosesinin də təkmilləşməsi ilə nəticələnir. Nəticə etibarilə istehsalda zavodlarda struktur dəyişiklikləri yaranır-baş verir.

Müasir nəzəriyyələrdən fərqli olaraq Smit və Maltus iqtisadi tərəfdən artımda torpağın məhdud funksiyasını rolunu göstərmişlər.

Adam Smit 1776-cı ildə hazırladığı əsərdə iqtisadi inkişafın tərifini izahını vermişdir. İnsanların torpaq üzərində həm tam mülkiyyəti olduğu baxımından üçün kapital toplanması eyni vaxtda onlar üçün əhəmiyyətsiz olardı. Belə olanda sual meydana gəlir: iqtisadi artımın funksiyaları dinamikası necə olmuşdur? Nə qədər ki, vəsait kapital yox idi dövlətdə ölkədə məhsul buraxılışı camaatın əhalinin sayına nisbətən baxanda iki dəfə çox qalxırdı. Bəs real əmək ödənişi haqqı necə idi? Əmək ödənişi haqqı bütün ÜMM-i təşkil edirdi.

Məhsul buraxılışı hamının əhalinin dinamikası ilə həm eyni olduğu üçün dəqiq real əmək haqqında hansısa bir dəyişiklik müşahidə axtarılmırdı olunmurdu. Amma qızıl vaxt dövr adlandırılan bu vaxt dövr daimi davam edə gedə bilməz.

Maltus bildirirdi ki, əmək ödənişi haqqı minimum yaşayış sərhəddini həddini təmin etdiyi təqdirdə halda əhali artacaq, əmək ödənişi haqqının aşağı düşməsi azalması isə ölümün artıb, camaatın əhalinin sayının aşağıya düşməsinə azalmasına səbəb vayis olacaq. O, belə fikirləşirdi düşünürdü ki, fəhlələr həm kobud, çirkin və həm də qısa həyat ömür yaşamağa məcburdurlar.