Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Məmmədov Vüsal Məhəbbət oğlu

«İnvestisiya prosesinin akselerasiyası» modeli güman edir ki, investisiyanın artım sürəti ilə iqtisadi inkişafın artım sürəti arasında korrelyasiya əlaqəsi var. Yəni o, iqtisadi artımdan törəyir və Keynsin göstərdiyi iqtisadi artım ondan asılı deyildir.

XX əsrin əvvəllərində Amerika iqtisadçısı D.B.Klark güman edirdi ki, investisiyaların həcmi məhsul buraxılışının təsiri altında dəyişir. D.B.Klark belə bir vəziyyəti müəssisənin fəaliyyəti ilə əlaqələndirir. O, qeyd edirdi ki, iqtisadiyyatda ümumi investisiya qoyuluşlarında müəssisələrin payı olduqca böyükdür. Fikrimizcə, onun bu tezisi investisiya fəaliyyəti çərçivəsində istifadə olunan vəsaitlərin çox hissəsinin müəssisənin birbaşa fəaliyyəti ilə bağlı olduğunu göstərir.

Digər Amerika iqtisadçı Nobel mükafatı laureatı D.Tobin Q investisiya nəzəriyyəsini təklif edir. O, qeyd edir ki, firmanın kapitalının bərpa dəyəri ilə bazar dəyəri arasında bir q-fərqi var. Əgər, bazar dəyəri bərpa dəyərindən çox olarsa, onda firma gələcək gəlirlərinin həcminin artması ilə yaxud, öz real kapitalını səhm buraxmaqla artıra bilər. Yox əgər q-fərqi mənfidirsə, onda firma öz investisiya fəaliyyətini həyata keçirmir. Çox vaxt iqtisadiyyatda investisiya anlayışına sinonim kimi kapitalın beynəlxalq hərəkətinə xidmət edən və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin forması mənasında işlədilən «kapital» anlayışından istifadə olunur. Beynəlxalq kapital öz hərəkətində bir sıra faktorlara əsaslanır və müxtəlif məqsədlər daşıyır.

Məlum həqiqətdir ki, müxtəlif investorlar tərəfindən təqdim olunan kapital sahibkar və borc şəklində olur. Birinci iqtisadiyyatın istənilən sahəsinə yönəldilə bilər və aşağıdakı istiqamətdə həyata keçirilir: a) qiymətl kağızların alqı-satqısı; b) xaricdə şəxsi firmaların tikilməsi; v) törəmə firmaların və filialların yaradılması; q) qarışıq tipli müəssisələrin yaradılması. Lakin yatırımın forması qiymətli kağızlara və əmlaka olan mülkiyyət hüququndan asılı olaraq əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bütün hallarda investisiya olunmuş kapitaldan istifadə edilməsinə nəzarət müəyyən dərəcədə təmin olunur. Nəzarət funksiyasının həyata keçirilmə dərəcəsindən asılı olaraq investisiyalar birbaşa və portfel investisiyalara bölünür. Birbaşa investisiyalar xarici firmanı bilavasitə idarə etmək, investora isə idarəetmədə iştirak etmək hüququnu verir. İkinci halda xarici firma üzərində nəzarət məhdudlaşıdırılır və invetorun müstəsna hüququ gəlirin müəyyən hissəsini əldə etməklə bitir.

Birbaşa və dolayı investisiyaların arasında sərhəddin qoyulması probleminin mühüm metodoloji əhəmiyyəti var. Danılmaz həqiqətdir ki, bu sərhəd şərti xarakter daşıyır və müşahidə olunan fərqlər özünü aşağıdakı əlamətlərlə göstərir. Vaxt amilinə görə istifadə portfel investisiyalar müvəqqəti olur və spekulyativ xarakter daşıyır. Birbaşa investisiyalar isə iqtisadiyyatın inkişafına və onun maliyyələşdirilməsinə uzun müddət təsir göstərir. Gəlirin əldə olunma səviyyəsindən asılı olaraq portfel investisiyaları «kapitala görə sabit gəlir əldə edilməsi» və «firmanın bütün istiqamətlərdə fəaliyyətinə nəzarət olunması» məqsədini daşıyır. Birbaşa investisiyalar yüksək gəlir əldə etməyi və dolayı investisiyalardan fərqli olaraq daha yüksək rentabelliyə nail olmağı hədəfləyir. İqtisadiyyatda investisiya qoyuluşunda yerinə və roluna görə birbaşa investisiyalar daxili bazara çox mühüm təsir göstərir. Belə ki, yeni iş yerləri yaradılır, marketinqin və menecmentin yeni formalarını tətbiq etməyi sürətləndirir və son nəticədə ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə yerini və milli iqtisadiyyatın sahəvi strukturunu dəyişir.

Kapitalın beynəlxalq hərəkətində birbaşa xarici investisiyalar əsas yer tutur. Birbaşa xarici investisiyaların əsasında müəssisələr arasında uzunmüddətli işgüzar əlaqələr yaranır, investor və kreditorlar vəsait yerləşdirdiyi müəssisədə qərarların qəbul edilməsində əhəmiyyətli rol oynamağa başlayır.

Aydındır ki, birbaşa xarici investisyaların ixrac və idxalının səbəbləri kifayət qədər müxtəlif ola bilər. Əsas səbəb kimi kapitalın maksimum gəlir gətirə biləcək ölkədə yerləşdirilməsi, vergi ödəmələrinin səviyyəsinin azaldılması və risklərin diversifikasiyası göstərilə bilər. BMT-nin iqtisadi qurumlarının rəhbərliyi altında aparılan çoxsaylı tədqiqatlar göstərir ki, birbaşa investisiyaların ixracı və idxalının spesifik səbəbləri əhəmiyyətli dərəcədə üst-üstə düşür.

Birbaşa investisiyaların ixracının səbəbləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar: