Marketinqə qarşı sosial iradlar 15 Marketinqin cəmiyyətə təsiri

Missiya yönümlü marketinq. Missiya yönümlü marketinq deyərkən şirkətin öz missiyasını yalnız dar məhsul satışı prizmasından deyil, daha geniş sosial şəraitdə müəyyənləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Şirkət sosial missiya müəyyən etdiyi zaman onun işçiləri öz işlərindən məmnun qalırlar və onlara verilən əmrləri daha aydın dərk edirlər. Məsələn, dar çərçivədə məhsul satışı həyata keçirən “Uniliver” şirkətinin “Ben & Jerry” filialının missiyası ilə yalnız dondurma və dondurulmuş qatıq satıla bilərdi. Buna baxmayaraq, məhsul iqtisadi və sosial missiyalar yaratmaqla “Ben & Jerry” öz missiyasının əhatəsini genişləndirir. İstehlak məhsullarının satışının əsas istiqamətlərinin istehlakçıların, işçilərin və şirkətin əhatə etdiyi digər ictimaiyyət nümayəndələrinin maraqlarına xidmət edən böyük missiya ilə əvəz olunması taktikası, nəticədə “Ben & Jerry”-ə həyati əhəmiyyətli məqsədləri reallaşdırmağa imkan verir. “Ben & Jerry” kimi digər şirkətlər də hal hazırda sosial məsuliyyətli fəaliyyətlər həyata keçirmək öhdəliyini götürmüş və sahib olduqları mədəni dəyərlər əsasında cəmiyyətlərinin qayğısına qalırlar.

Sosial marketinq. Sosial marketinqə riayət edərək maariflənmiş şirkətlər istehlakçıların tələblərini, maraqlarını, şirkətin tələblərini və cəmiyyətin uzunmüddətli maraqlarını nəzərə alaraq marketinq ilə bağlı öz qərarlarını verirlər. Şirkətə yaxşı məlumdur ki, istehlakçıların və cəmiyyətin uzun müddətli maraqlarını nəzərə almamaq istehlakçılara və cəmiyyətə ziyan vurur. Ayıq şirkətlər cəmiyyətin problemlərinə bir şans və yeni imkanlar kimi baxırlar.

Sosial marketinq hədəf qrupları arasında sosial ideyaların, onların səbəblərinin və təcrübi nümunələrinin mümkünlüyünü artırmaq yollarını arayan proqramların hazırlanması, həyata keçirilməsi və nəzarətidir. Cəmiyyətə meyl edən marketoloqlar təkcə qane edici deyil, həmçinin faydalı məhsul istehsal etmək istəyirlər. Məhsullar müştərilərin məmnunluğunu və müştəriləri uzun müddətli mənfəətlərini təhdid etmə səviyyəsinə görə (və ya məhsulların sosial baxımdan təsnifatı) təsnif edilir. Bunlar: nöqsanlı məhsullar, məmnun edici məhsullar, faydalı məhsullar və arzu olunan məhsullardır. Nöqsanlı məhsullar (məsələn, dadsız və ya keyfiyyətsiz dərmanlar) nə yaxın gələcəkdə, nə də uzun müddətli perspektivdə şirkətə heç bir fayda qazandırmır. Məmnun edici məhsullar yüksək səviyyədə dərhal məmnunluq versə də, uzun müddətli perspektivdə o, istehlakçılara zərər verə bilər. Buna misal olaraq siqaretləri göstərmək olar. Faydalı məhsullar aşağı tələbata malik olan, lakin müştərilərə uzun müddət fayda verə biləcək məhsullardır. Məsələn, maşınının təhlükəsizlik kəmərləri və hava balışları. Arzu olunan məhsullar dərhal yüksək məmnunluq və uzunmüddətli fayda (məsələn, dadlı və qidalandırıcı səhər yeməkləri) verən məhsullardır. Arzu olunan məhsulların çoxlu nümunələri vardır. “Philips” şirkəti yaxşı işıqlandıran və eyni zamanda uzun müddət işləməklə qənaətə səbəb olan “Earth Light” fluoressens işıq lampaları istehsal edir. “Toyota” şirkətinə məxsus qaz-elektrik mühərrikli “Prius” hibrid brendi, həm maşına səssiz getmək imkanı verir, həm də maşına yanacağa qənaət etməyə imkan verir. “Herman Miller” şirkətinə məxsus stullar həm cəlbedici, funksional, həm də ətraf mühitin qorunması tələblərinə cavab verir. Dünyanın ən böyük ofis mebeli istehsalçısı olan “Herman Miller” ekoloji baxımdan təmiz məhsullar istehsal etdiyi üçün bir çox mükafatlar almışdır. 15 il bundan əvvəl şirkət öz dizayn prosesini ətraf mühitin qorunması dəyərlərinə uyğunlaşdıraraq, ətraf mühitin qorunmasını həyata keçirən işçi heyəti üçün qaydalar formalaşdırmışdır. İşçi heyəti yenidən bərpa olunmuş materiallardan nə qədər məhsul düzəldilməsi, məhsulun istifadə dövrü başa çatdıqdan sonra nə qədər məhsulun yenidən istifadəyə verilə bilməsi istiqamətində araşdırmalar aparmışdır. Məsələn, işçi heyəti şirkət üçün ekoloji baxımdan az zərərli və istifadə müddəti başa çatdıqdan sonra yüksək səviyyədə yenidən istifadəyə verilmə qabiliyyətinə malik stullar dizayn etmişdir.

Sosial marketinqə görə şirkət özünün bütün məhsullarını arzu olunan məhsullara çevirməyə cəhd edir. Şirkətlər məmnun edici (həzz verən) məhsulların satışını yaxşı həyata keçirsələr belə, son nəticədə istehlakçılara zərər vura bilərlər. Buna görə də məhsulun satışını yüksək səviyyədə həyata keçirmək üçün məhsulun məmnun edici keyfiyyətlərini azaltmadan ona uzun müddətli fayda əlavə etmək lazımdır. Müştərilərin yaddaşında arzu olunan məhsul kimi qala bilmək üçün faydalı məhsullara məmnun edici keyfiyyətlər əlavə etmək lazımdır.

Marketinq etikası. Vicdanlı marketoloqlar bir çox mənəvi dilemmalar ilə üzləşirlər. Bəzən ən düzgün yolu müəyyən etmək mümkün olmur. Bir çox menecerlər əxlaqi hissələrə malik olmadığı üçün şirkət korporativ marketinq etikası siyasətini (təşkilatdakı hər kəsin əməl etməsi zəruri olan direktivlər) formalaşdırmağa ehtiyac duyur. Bu siyasət distribyutor əlaqələrini, reklam standartlarını, müştəri xidmətlərini, qiymət təyini, məhsulun inkişafı və ümumi etik standartları əhatə etməlidir.

Ən yaxşı direktivlər belə, marketoloqun üzləşdiyi bütün mürəkkəb etik problemləri həll edə bilməz. Əgər marketoloqlar bütün hallarda dərhal satış-istehsal fəaliyyətinə üstünlük verirsə, onların bu addımları pozğun və hətta etik qaydalara zidd hesab oluna bilər. Əgər onlar istənilən fəaliyyətin əleyhinə gedərsə, o zaman marketinq mencerləri kimi onların fəaliyyətinin səmərəsi olmaya bilər və daim əxlaq gərginliyi səbəbindən uğursuzluğa düçar ola bilərlər. Menecerlər hər bir situasiyanın əxlaqi əhəmiyyətini qavramağa kömək edən və sağlam düşüncə ilə nə qədər məsafə qət edə biləcəklərini müəyyənləşdirməyə kömək edən prinsiplərə ehtiyac duyurlar.

Hansı prinsiplər şirkət və marketinq menecerlərinə etika və sosial məsuliyyət məsələlərində kömək edə bilər? Əvvəla, bu tip məsələlər sərbəst bazar və hüquqi sistem tərəfindən qərarlaşdırılır. Bu prinsiplər əsasında şirkətlər və menecerlər etik normalar müəyyən etməkdə məsuliyyət daşımırlar. Şirkətlər qanun çərçivəsində xoş niyyətlə istənilən növ fəaliyyət ilə məşğul ola bilərlər. İkinci yanaşmada (konsepsiyada) isə qanunlar deyil, fərdi şirkətlərin idarəçiləri və menecerlər məsuliyyət daşıyırlar. Bu yanaşmaya görə şirkətlər “sosial şüur”-a sahib olmalıdırlar. Başqa sözlə, bu yanaşma bütün məsuliyyəti sistemin yox, fərdi şirkətlərin və menecerlərin üzərinə qoyur. Daha maarifləndirilmiş bu fəlsəfəyə görə şirkətin “ictimai vicdanı” olmalıdır. Şirkətlər qərar qəbul edərkən qanunun qadağalarından asılı olmayaraq, yüksək əxlaqi standartlar və ədəb qaydaları tətbiq etməlidirlər. Tarixdə şirkətlərin qanuni, lakin məsuliyyətsiz fəaliyyətlərinə dair çoxlu misallar var. Məsələn, “Pure Food” və “Drug Act” adlı pəhriz həblərinin reklamında bu həbləri qəbul etməklə insanların istənilən vaxt faktiki olaraq hər şey yeyə və çəkilərini azalda bilməsi iddia olunurdu. Həqiqətən də reklamda iddia olunanlar düz idi. Məhsulun hazırlanmış hesabatları və qorxuducu səmərəliliyi bir-birlərinə uyğun gəlirdi. Sadəcə bu “pəhriz həbinin” tərkibindəki əsas aktiv komponentlər parazitlərdən ibarət idi. Bu parazitər bağırsaqda yaranın meydana gəlməsinə şərait yaradır və bu həbləri qəbul etdikdən sonra insan kəskin şəkildə acırdı.

Hər bir şirkət və marketinq meneceri sosial məsuliyyətli və etik davranışların konsepsiyasını hazırlamalıdır. Sosial marketinq konsepsiyasının əsasında hər bir menecer nəyin qanuni və ya qadağan olduğunu müəyyən etməklə yanaşı, həm də fərdi səmimiyyətə, korporativ vicdana və uzun müddətli istehlakçı rifahına əsaslanan standartlar müəyyən etməlidir. Aydın və məsuliyyətli siyasət şirkətə çətin problemləri həll etmək imkanı verir.

Environmentalizm kimi etika qaydaları da beynəlxalq marketoloqlar üçün xüsusi tələblər irəli sürür. Hər bir ölkənin digərlərindən xeyli dərəcədə fərqlənən biznes standartları və praktikası vardır. Məsələn, Amerika firmalarında rüşvət qadağan olunsa da, Cənubi Amerika ölkələri üçün bu hal standart biznes praktikası hesab olunur. Son araşdırmalar göstərmişdir ki, bəzi ölkələrin şirkətləri başqa bir ölkənin bazarlarına daxil olmaq üçün rüşvət verərək müqavilə bağlayırlar. Ən biabırçı rüşvət ödəyən firmalar əsasən Rusiya, Çin, Taivan və Cənubi Amerikadan idilər. Korrupsiyaya uğramış digər dövlətlər isə Hindistan, Pakistan və Banqladeşdir. Korrupsiyanın ən az olduğu şirkətlər isə əsasən Avstriya, İsveç, İsveçrə, Avstraliya və Kanadaya məxsus olmuşdur. Burada əsas problem belə ölkələrdə aşağı standartlar ilə effektli rəqabət aparmaq üçün şirkətlərin öz etik standartlarını yüngülləşdirib yüngülləşdirməmək sualına cavab tapmaqdır.

Şirkəti əhatə edən bütün tərəflərin (müştəri, tədarükçü, işçilər, səhmdarlar və ictimaiyyət) xatirinə dünya miqyasında qəbul olunmuş standartlara əməl etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, “John Hancock Mutual Life” sığorta şirkəti mübahisəli biznes və idarəetmə təcrübələrinin mövcud olduğu Cənubi Şərqi Asiyada qərb standartları ilə uğurla fəaliyyət göstərir. Yerlilərin şirkətə uğurla fəaliyyət göstərmək üçün öz prinsiplərini pozmalı olacağı ilə bağlı xəbərdarlıq etməsinə baxmayaraq, “Hancock” ciddi qaydalar tətbiq etmişdir.

Bir çox sənaye və peşəkar assosiasiyalar əxlaq kodeksləri təklif edirlər və indi əksər şirkətlər öz əxlaq kodekslərini qəbul edirlər. Məsələn, marketinq menecerləri və alimlərinin beynəlxalq assosiasiyası olan Amerika Marketinq Assosiasiyası Etika Kodeksi hazırlamışdır. Şirkətlər də mühüm əxlaqi problemlər və onlardan çıxış yolları tapmağa kömək etmək məqsədilə menecrlər üçün təlim proqramı hazırlamışdır. Onlar əxlaq mövzuları ilə bağlı seminarlar və tədbirlər təşkil edir və cəmiyyətlər yaradırlar. Bundan başqa, əksər amerika şirkətləri etika qaydalarını müdafiə etməklə yanaşı bu sahədəki problemləri həll etmək, işçilərin rəy və təkliflərinə qulaq asmaq məqsədilə yüksək səviyyəli səlahiyyətli şəxslər təyin etmişdir. Məsələn, “Pricewaterhouse Coopers”-i (PwC) göstərmək olar. 1996-cı ildə “PwC” etika departamenti geniş əxlaq proqramı hazırlamışdır. Onların idarəsini isə şirkətin yüksək səviyyəli baş köməkçiləri həyata keçirirdi. Etika proqramları davranış kodeksləri ilə başlayır. Bu kodeks “Biz belə işləyirik” adlanır. “Navigating Grey” adlı geniş treninq proqramı çərçivəsində “PwC”-nin işçiləri davranış kodeksi və mürəkkəb əxlaq normalarının idarə edilməsi yollarını öyrənirlər. Proqrama əxlaq ilə bağlı qaynar xətt və bütün səviyyələrdə daimi kommunikasiya da daxildir.

Əksər şirkətlər işçilərinə etik qaydaları və prinsipləri öyrətmək üçün müasir metodlardan istifadə edir. Ən məhşur metod “Dear Abby”-in istifadə etdiyi “poçt çantası”-dır. Bu “poçt çantası” şirkətin əxlaq məsələləri məşğul olan səlahiyyətli şəxslər tərəfindən hazırlanır və əsasən işçilərin üzləşdiyi mürəkkəb problemləri həll edir. Buna baxmayaraq, əxlaq proqramları və yazılı kodekslər əxlaq davranışlarına riayət olunacağına zəmanət vermir. Əxlaq və sosial məsuliyyət ümumi korporativ öhdəlik tələb edir. Onlar bütün korporativ mədəniyyətin komponenti olmalıdır.

Yeni minilliyə doğru irəlilədikcə marketinq menecerləri gələcəkdə bir çox problemlər və imkanlar ilə üzləşəcəklər. Telekommunikasiya, informasiya texnologiyaları, internetdən tutmuş səhiyyəyə qədər bütün sahələrdə texnoloji imkanlar geniş marketinq imkanlarını təmin edir. Buna baxmayaraq, sosial iqtisadiyyat, mədəni və təbii mühit qüvvələri marketinqin həyata keçirilməsi mümkün olan şəraitləri məhdudlaşdırır. Sosial məsuliyyət qaydası ilə yeni müştərilər əldə etməyə müvəffəq olan şirkətlər dünyanı fəth edəcəklər.

İstifadə edilmiş ədəbiyyatın siyahısı

1. 
   Qolubkov E. P., Osnovı marketinqa, Uçebnik, M., Franspress, 1999, s. 534-573
   
2. 
   Baqiev Q. L., Taraseviç V. M., Ann X., Marketinq, SPb., Piter, 2005, s. 65 -80
   
3. 
   Djobber D., Prinüipı i praktika marketinqa, Uçebnoe posobie, M., İzdatelğskiy dom «Vilğəms», 2000, s. 563-567
   
4. 
   Zavğəlov P. S., Marketinq v sxemax, risunkax, tabliüax, M., İNFRA-M, 2000, s. 371-391
   
5. 
   Kotler F., Marketinq menedjment, SPb., Piter Kom, 1999, s. 807-823
   
6. 
   Marketinq, M., Banki i birji, 1996, s .305-434
   
7. 
   Ia?eaoeia, I., YEIIN, 1998, s. 279-289
   
8. 
   Məmmədov X., Mirzəyev S., Marketinqin əsasları, Bakı, QAPP-
   
9. 
   POLİQRAF, 2001, s. 260-267