Ma`ruza №4. O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi

Ma`ruza №4. O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi.

R e j a:

1.«Avesto» va adabiy manbalarda ijtimoiy-pedagogik g’oyalar

2.O’rta asrlarda O’rta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy-pedagogik g’oyalari 3.XVIII-XIX asr ma`rifatparvarlarining ijtimoiy-pedagogik qarashlari. XX asr boshlarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat

O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi oziga xos xususiyatga ega- fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda oquv fani sifatida. Qadim antik davrlardayoq bolani himoya qilish maqsadida oz ijtimoiy pedagogik tarbiyaga oid muammolarni oldinga surganlar.

Eramizdan avvalgi 7-6 asrlar markaziy osiyo xududida jahon dinlari orasida eng qadimgi din zardushtiylik dini xukumronlik qildi. Bu din insoniyatga katta tasir qildi, yani insonni birinchi iringa olib chiqdi. Zardushtilar muqaddas kitobi “Avesto” (olovga siginish) oz erasining oziga xos qomusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardushti dinda axloqiy meyorlar asosi (axloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto”da-inson yaxshi fikrlarga ega bilishi, faqat yaxshi sozlar va sabovli ishlar qilishi lozim deb yozilgan (xulq atvor).

“Avesto”ning katta qismi bilgan “ Yasna’larda inson kamolini korsatuvchi axloq–odob mezoni ana shu uchlikda xumata (gumata)–yaxshi fikr, xukta (gukta) – yaxshi soz va xvarsha (gvarshta)–yaxshi ishlarda ifodalanadi. “Men yaxshi fikr, yaxshi soz, yaxshi ishga shon shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat qonunga shon shavkat baxsh etaman” (“yasna”, 14), deyiladi. “Avesto” tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, sozlari va ishlariga ikki qaramaqarshi kuch: Voxu Mana (“Ezgu fijr”) va Apo Mana (“Yoviz fikr”) tasr korsatadi deydi. Barcha fikrlar, sozlar va ishlar ichida aslida ezgulik va yovizlik yotadi. “Yaxshi fikr” deganda ilohiy-qonun ruxidagi kishisiga meshribon bolish, maqsadlarga kimaklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga tayyor turish, kishilarni baxtsaodati uchun harakat qilish, ahillik va dostlik, totuvlikda yashashga intilish ruxidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi tushunilgan.

Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Kop ming asrlar mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi. Qadimgi zamonlardan buyon olamda insonning orni va roli, shaxsning axloqiy shakllanishida madaniyat va dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar. Sharq uygonish davri (9 –11asrlar) qomusiy olimlari Abu Nasr al Farobiy (873 –1037) shunday ijtimoiy pedagogik goyalarni aytib itganlarki, bolani ayni godaklik chogidanoq tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek, bolaning tarbiyasiga tabiat atrof muhitning tasiri va boshqa fikrlar kabidir.

Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning olim va allomalarimiz, marifatparvarlarimiz, jadidchilik harakati etakchilari, 20 asr boshlarida yashab, ijod qilgan allomalar Maxmudxija Bexbudiy (1874 –1919), Munavvar qori Abdurashidov (1878 –19q1), Abdulla Avloniy (1878 – 19q4), Abduqodir Shakuriy (1875 –194q), X.X.Niyoziy (18q9 –1929) va boshqalarning asarlarida sham koplab keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishi 20 asr 20- 30 yillari alohida orin titadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shakuriy, M.Qori Abdurashidov, X.X.Niyoziy, V.F.Lubensov, N.P.Arxongeliskiy, O.Sharofiddinov kabi pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular avvalo ijtimoiy izdan chiqib ketayotgan bolalarga yordam korsatish, Yani bu allomalar ijtimoiy pedagoglar bilib, ular tashkil etgan maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga tayanganlar.

1991-yil Ozbekiston Respublikasi e`lon qilinishi bilan pedagogikaning kopgina sohalarini, shu jumladan ijtimoiy pedagogikani ham rivojlantirish vazifasi qiyildi. 1997-yil “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta`lim tigrisida qonun” 1997yil) qabul qilinishi bilan manabiy-axloqiy tarbiyaning samarali yillarini topish, manaviy madaniyatni rivojlantirish, shaxsni fuqoro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni shakllantirishning eng samarali yo`llarini yaratish maqsadida pedagogik fan oldiga ta`lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalari qoyildi.

O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi va rivojlanishida boshqa mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi pivojlanish jarayonida vujudga kelgan muammolarni tashlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi amaliy faoliyatni irganishning irni beqiyos.

Fukarolar oz konstitustiyaviy xuquqlariga, konkret tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy–tarixiy, milliy ma`naviy–madaniy sharoitlarga asoslangan axloq normalariga tula rioya etgan holdagina rivojlana oladi. Ijtimoiy ta`lim va tarbiya tizimidan utgan har bir odam–shaxs sifatida shakllanadi.

Ijtimoiy vazifalarni bajarish layokatiga ega bilgan, ozining qiziqishi, qobiliyatini ijodiy namoish eta oladigan, jamiyatning boshqa a`zolari bilan mustaqil munosabatga kirisha oladigan odam shaxs sifatida ijtimoiy mavkega erishadi.

Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi pedagogika fanining mushim muammosi hisoblanadi. O’sib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya ob`ekti hisoblanadi. Insonning rivojlanishi butun hayoti davomida davom etadi. Bunda u turli ozgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat ozgarishlarni oz boshidan kechiradi. Insonda biladigan jismoniy ozgarishlarga–biyinning o’sishi, vaznining ogirlashib borishi, suyak va mushak tizimlarining ichki a`zolari va asab tizimining ozgarib borishi kiradi. Ruhiy ozgarishlari esa uning aqliy rivojiga aloqador biladi va insonda rushiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bolgan sotsial sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi. Odam bolasining rivojlanishi–bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta`sir kuchi hamisha bir xil bilavermaydi. Shaxsning fazilatlarini togri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib kirish lozim.

Pedagogikada "shaxs" tushunchasi "inson" tushunchasidan farqli o’laroq, u insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan muomalada bilishi, munosabat o’rnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va hakazo), hayotda o’z o’rnini topa olishi, uning Vatan, xalqningt ravnaqi yo’lida ogishmay, e`tiqod bilan xizmat qilish, imonli bo’lishi, insonni shaxs darajasiga ko’taradi.

Inson rivojlanishi juda qiyin protsess. Rivojlanishi har qanday tirik organizmga shu jumladan insonga ham xosdir. Rivojlanish tashqi va ichki faktorlar ta`siri ostida bo’ladi.

Tashqi faktorlarga: Insoni o’rab turgan tabbiiy va ijtimoiy mushit kiradi. Bolalarda ma`lum shaxsiy jishatlarni shakllashtirishga qaratilgan maqsadli yunaltirilgan faoliyat ko’radi.

Ichki faktorlar:biologik faktorlar kiradi. Inson rivojlanishga tasir qiladigan faktorlar boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo’ladi. Bolaning rivojlanishi protsessida turli faoliyatlarga duch keladi: o’yin, o’qish, mehnat, sport va boshqalar, turli kishilar bilan muloqotda bo’ladi, ota-onasi, aka ukasi, karindoshlari dustlari va boshqalar bilan.

A.Avloniy tarbiya xaqida gapirar ekan shunday degan edi: tarbiya bizlar uchun, yo shayot, yo momot, yo najot, yo halokat, yo sadoqat, yo falokat masalasidir.

Rasuli akrom Nabiyi muxtaram salloloxu alayxu vasallam afandimiz: «Insonlarning karami dinidadir, muruvvati aqlidandir, nasabi axloqdandir, -demishlar». Ma`lumki inson butun umri mobaynida o’zgarib, rivojlanib boradi. Lekin bolalik, o’smirlik va o’spirinlik davridagi o’sish nixoyatda kuchish kechadi. Bola mana shu yillar mobaynida ham jismoniy ham ruxiy jishatdan o’sishi va o’zgarishi tufayli shaxs sifatida kamolga etadi, bunda ular sharakteriga singdirilayotgan tarbiya maqsadga muvofik ta`sir etishi natijasida bola jamiyat a`zosi sifatida kamol topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda o’ziga munosib o’rin egallaydi.

Pedagogik va psixologik oqimlar shaxsning rivojlanishida irsiyatning rooliga katta ahamiyat berish bilan birga muhit va tarbiyaning ro’liga ham yuksak baho berishadi. Zotan shaxsning kamolga etishida irsiyat va biologik omillarning ro’lini inkor etish aslo mumkin emas, lekin bolalarga o’zgarmas xususiyatlargina o’tadi deb tushunmaslik ozgaruvchan xususiyatlar ham unutmaslik kerak. Tarixiy taraqqiyot jarayonida odamning anatomik belgilari o’zgarishlari avloddan-avlodga mustashkamlanib borishi nasldan-naslga o’tishi mumkin. Ayni vaqtda, odam bolasiga xos xususiyatlar sham irsiyat bilan o’tadi, ammo bu xususiyatlarning rivojlanishi uchun ular insonlar orasida yashashi, aloqa qilishi muhim ro’l o’ynashini unutmaslik lozim. Agar bolada tugma layoqatlar bulsayu, lekin, uni o’stirishga yordam beradigan ijtimoiy, oilaviy va tarbiya muhiti bo’lmas ekan inson bo’lib tugilishning xojati ham yuqdir.

Individning sotsiumga kirishii murakkab jarayon hisoblanadi. Bir tomondan, individga ham jamiyatlar a`zosi sifatida faoliyat kirsatish imkonini beradigan muayyan qardiyatlar tizimini (normalar, namunalar, bilimlar, tasavvurlarni) izlashtirib olishni o’z ichiga oladi. Ikkinchi tomandan, shaxsning o’z ijtimoiy tajribasini orttirishi va o’zini faol qaror toptirishini o’z ichiga oladi. Ijtimoiylashuvning samaradorligini (odamning ijtimoiy jarayonlarga to’la – tukis ko’shilganligini) bildiruvchi eng muhim kursatkichlar ijtimoiy faollik va harakatchanlikdir.

Ijtimoiy faollik–shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi, ularga ta`sir kirsatish imkoniyatining muvjuldigidir. Totalitar tizim sharoitida ijtimoiy tizimning shar qanday joyida odam ijtimoiy jarayonlarga ta`sir ko’rsata olmas, ularni o’zgartirish yo’lida ijtimoiy faollik ko’rsata olmas edi. Bu xol odamning jamiyatdagi o’z o’rnini belgilab olishi jarayoni ko’pincha uning real istaklari va intelektual qobiliyatlariga bogliq bo’lmasliligiga olib borar edi.

Ijtimoiy faollik–shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi, ularga ta`sir ko’rsatish imkoniyatining muvjuldigidir.

Jamiyat hayoti markazlashtirilgan bir sharoitda shaxsning ijtimoiy harakatchanligi ham, ya`ni jamiyatdagi o’z mavqeini istaklari va qobiliyatlariga muvofik o’zgartirish imkoniyati juda kam edi. Odamning shayotdagi o’z o’rni haqidagi tasavvuri bilan real mavqei o’rtasida farq bo’lgan bir sharoitda ijtimoiy maqomni shaxsiy talablar, qobiliyatlar va qadriyat yo’nalishlariga muvofik o’zgartirish mumkin emas edi.

Mustahkamlash uchun savollar.

• Pedagogikani fan sifatidagi xususiyatlarini kursatib bering.

2. Ijtimoiy pedagogikani funktsiyalarini aytib bering.

3. Ijtimoiy pedagogika terminiga tavsif bering.

4. Ijtimoiy pedagogikani funktsiyalarini sanab bering.

ETIBORINGIZ

UCHUN

RAXMAT!