Massignon, louiS

MATBAA-İ AMİRE ⁶³

MATBAA-İ EBUZZİYA

Ebüzziyâ Mehmcd Tevfik'in (ö. 1913) kurduğu, Türk basın tarihinde önemli yeri olan matbaa.

Baskı sanatına getirdiği yeniliklerle

Türk matbaacılık tarihinde bir dönüm noktası olup 1881'de İstanbul'da kurul­muştur. Daha önce Tasvîr-i Efkâr gaze­tesindeki yazılarıyla basın hayatına atılan Ebüzziyâ Mehmed Tevfik'in matbaacılık mesleğine fiilen girişi, Şinâsi'nin ölümü (1871) ve matbaasının Mustafa Fâzıl Pa­şa tarafından terekesinden satın alınma­sıyla başlar. Mustafa Fâzıl Paşa, başkanı bulunduğu Yeni Osmanlılar Cemiyeti'nin amaçlan doğrultusunda işletilmesi kay­dıyla matbaayı cemiyet üyelerinden Nâ­mık Kemal, Kayazâde Reşad, Menâpîrzâ-de Nuri ve Ebüzziyâ Mehmed Tevfik'e ba-ğışlamsş. daha sonra hisselerin tamamı Ebüzziyâ'ya devredilmiştir. Şinâsi'nin anı­sına hürmeten onun koyduğu Tasvîr-i Efkâr adını koruyarak yayım hayatına gi­ren Ebüzziyâ matbaayı önce Sultanhama-mi'na, ardından Beyoğlu'nda Haçopulo Çarşısfna, daha sonra Babıâli'de Naili Mescid'in karşısındaki 2 numaralı haneye taşımış, İbret, Hadîka ve Sirâc gazete­leriyle Cüzdan dergisini ve bazı kitapları bu matbaada bastırmıştır (1872-1873). Rodos sürgününe giderken matbaayı Mihran'a kiralamış ve yayım faaliyetleri onunla Şemseddin Sami tarafından sür­dürülmüştür. Sürgün dönüşünde (1876) matbaa işleri için bir süre Vıyana'da bu­lunmuştur.

Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, 1881'de Al­manya'dan getirttiği baskı makineleri ve gerekli edevatıyla matbaasını Karaköy'de Eski Mahkeme sokağındaki Ticaret Hanı'nda Matbaa-i Ebüzziyâ adıyla açtı. İlk basılan eser Rebî-i Ma'rifet adlı yıllığın İkinci sayısıdır (13 Mayıs 1882). Daha ön­ce Mihran Matbaası'nda tabedilen Mec-mûa-i Ebüzziyâ 21. sayısından itibaren ⁶⁴ burada yayımına devam etti. Kaliteli baskılarıyla matbaa iki yıl kadar faaliyet gösterdi. Bi­na yetersiz kalınca Karaköy'de Avusturya Lisesi'nin karşısında Kart Çınar (bugünkü Çınar) sokağındaki tarihî binaya taşındı. Burada büyük gelişme gösteren matbaa, Türkçe'nin yanında Batı dillerinde kulla­nılan hurufatla her türlü kitap ve evrakı bastı. Bu parlak dönem Ebüzziyâ'nın 10 Nisan 1900'de Konya sürgününe kadar devam etti. Bu sırada asıl görevi devlet memurluğu olduğu için matbaacılığı pa­dişah katında uygun görülmediğinden matbaasının hazine tarafından 650 lira karşılığında satın alınmak istendiği ken­disine bildirildi. Ebüzziyâ çok düşük bul­duğu bu miktarı kabul etmedi. Sürgün süresince mühürlenerek sekiz yıl kapalı kalan matbaada bakımsızlıktan büyük za­rar gören makineler ve diğer aletler işle­meyecek hale geldi. II. Meşrutiyetin ilâ­nından sonra 2 Ağustos 1908'de İstan­bul'a dönen Ebüzziyâ, matbaasından geri kalan işe yarar malzemeyi alıp Sultanah­met'te Divanyolu'nda yakın zamana ka­dar Sağlık Müzesi olarak kullanılan bina­nın zemin katında yeniden tesis edip 1909'da faaliyete geçirdi. Önce Yeni Tas­vîr-i Efkâr gazetesini, ardından sürgüne giderken yayımına son verdiği Mecmûa-i Ebüzziyâ'y] çıkarmaya başladı (4 Mayıs 1911). Ancak burada bastığı kitaplar, JVu-mûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye'n'm al­tıncı ve son baskısı dışında eski kaliteyi yakalayamadı. Ebüzziyâ'nın vefatında oğullan Talha ve Velid beyle­re geçen matbaa Cağaloğlu'nda Şeref Efendi sokağındaki Münif Paşa Konağı'na taşındı (22 Şubat 1913). Matbaa-i Ebüz­ziyâ yayımcılığını burada sürdürdü ve 1955'te tarihe karıştı.

Matbaacılık ve yayımcılığı yanında Ebüzziyâ Mehmed Tevfik aynı zamanda hattat, hakkak, grafiker, ressam, dekora­tör, seramikçi ve peyzaj mimarı idi; halıcı­lık ve ince marangozluk gibi değişik alan­larda da usta bir sanatkârdı. Yeniliklere her zaman açık oian Ebüzziyâ baskı, harf, süs. biçim gibi öğeleri dönemin modern grafik sanatına uygun olarak seçmiş, ay­rıca Avrupa'da yaptırdığı klişeleri kullan­mıştır. Renkli baskının yeni yeni gelişti­ği bir devirde bastığı nefis eserlerine, o dönemin matbaacılık merkezi olan Leip-zig'de Der Ausschuss für den Interna-tionalen Graphischen Muster-Aus-tausch adıyla yayımlanan yıllığın 1881-1889 yıllarında çıkan dokuz cildinin her birinde yer verilmiştir. Fransa Cumhur­başkanı Faure basımcılığındaki başarısın­dan dolayı kendisine liyakat nişanı gön­dermiş (1898], Times gazetesinde Mat­baa-i Ebüzziyâ'yi öven bir yazı 1310 (1892-93) tarihli Nevsâl-i Ma'rifet'in dış ka­pağında yayımlanmıştır.

Ebüzziyâ Mehmed Tevfik Türkiye'de kartpostal basımında da öncülük etmiş. bu alanda 1897-1900 yıllan arasında ça­lışmaları olmuştur. Bastığı tesbit edilen ilk kartpostal 28 Rebîülâhir 1306 (1 Ocak 1889) tarihlidir. Yılbaşı İçin hazırlanan kartpostalın ön yüzünde İtalyanca "buon capo d'anno" (iyi yıllar) ve "mübarek ola"

Matbaa-i Ebüzziyâ'da basılan Takuîm-i Ebüzziyâ ve Sene-i Mâliyyc Hakktnda Mütâlaâl adlı kitapların dış kapakları yazılan bulunmaktadır. Değişik konularda altı ayrı seri halinde, üzerlerinde genel olarak "Yâddâşt-ı Kostantiniyye Souve-nir de Constantinople" ifadesinin yer al­dığı, yirmi sekiz kartpostal tesbit edilmiş­tir. Bastığı bütün kitaplara bir iç kapak koymuş, bazı yayınlarında ve özellikle yıl­lıklarında şömiz kullanmıştır. Ayrıca seri eserler neşretmiş ve Fransızlar'ın "Les hommes illustres" koleksiyonunu örnek alıp 1883'te yayıma başlayan "Kİtâbhâ-ne-i Meşâhîr" serisinde seksen ünlünün hayat hikâyesi yer almıştır. Daha sonra Al-manlar'ın Universal Bibliothek yayımını örnek tutarak 1887'den itibaren "Kitâb-hâne-i Ebüzziyâ"yı yayımlamış, bu seride de 110 kitap çıkmıştır.

Bibliyografya :

Ebüzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi [haz. Ziyad Ebüzziya), İstanbul 1973-74, 1-1)1; Fahriye Gündoğdu, Ebüzziya Teufik'İn Türk Basımcılı­ğına Getirdiği Yenilikler ve Türk Kütüphaneci­liğine Katkıları {bi\im uzmanlığı tezi, 1982), Ha­cettepe Üniversitesi; a.mlf., "Ebüzziya Tev­fik'in Türk Basımcılığına Getirdiği Yenilikler", Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, XXX1I/1, Ankara 1983, s. 5-10; Alim Gür, Ebüzziya Teo-fik: Hayatı, Dil, Edebiyat, Basın, Yayın ue Mat­baacılığa Katkıları, Ankara 1998; Necdet Hay­ta, Tarih Araştırmalarına Kaynak Olarak Tas-uir-i Efkâr Gazetesi (1278/1862-1286/1869), Ankara 2002; Hasan R. Ertuğ. "Yayın Hayatı­mızda Devir Açan Bir Büyük Gazeteci", Yıllar-boyu Tarih: Yakın Tarih Dergisi, IX/12, İstan­bul 1982, s. 45-47; Ümit Bayazoğlu, "Ebüzziya Takvimi", Sanat Dünyamız, sy. 42, İstanbul 1990, s. 52-64; Ömer Faruk Şerifoğlu, "Ebüzzi­ya Kartpostalları", a.e.,sy. 73 i 1999), s. 277-305. Turgut Kut