Mavzu: alisher navoiy aruzi

Safoi safuati ro’yat birext obi bahor,
Hauoi jannati ko‘yat bibext mushki tator.
(Mazmuni: Pokiza yuzingning sofligi bahor suvini to‘kdi. .Jannatdek manzilingning havosi
xushbo'y hid taratdi). Navoiy bu o’rinda forsigo’y adib Salmon Sovajiy (1310-1376)ning qasidasi
haqida fikr yuritib, uning matla’sida tarsi’ san’ati bilan bog’liq asosiy mezon, ya’ni ikki misradagi
barcha so’zlarning o'y.nm ohaiigdoHh boMish cioidasi bir juflikda (obi - mushki) hiizllgailllglnl
ta’kidlaydi. Fikrini davom ettirar ekan, ushbu matla'ga Javob yozgan aksar shoirlar muddaoga
erisha olmay, pand ycgaiilarini, o‘zi esa unga javobiya tarzida quyidagi baytni bitganligini faxriya
tarzida shunday bayon qiladi:
“Bu matla’ga tatabbu’ qilg’on ko‘p suxanvarlar va nazmgustarlar chun muqobalada
debdurlar, lat yebdurlar. Bu faqirning matla’i budurki, bayt:
Chunon vazid ba bo’ston nasimi fasli bahor,
K-az on rasid ba yoron shamimi vasli nigor.
(Mazmuni: Bahor faslining shamoli bo‘ston uzra shunday esdiki, undan oshiqlarga nigor
(sevikli yor) vaslining xush isi yetishdi). Basorat ahli mulohaza qilsalar bilurlarki, bu raatla’ tarsi’ga
voqe’ bo‘lur, aybdin muarro va murassa’g’a kelur, e’tirozdin mubarrodur”. Darhaqiqat, ushbu
baytdagi so‘zlar raviy va ohangdoshlik nuqtai nazaridan o‘rganib chiqilsa, ulardagi barcha
so‘zlarning o'zaro mos ekanligini kuzatish mumkin. Navoiy shuningdek, tarsi’ san’ati asosida arab
va forsiy she’riyatda ungacha hech kim ruboiy janrida she’r bitmaganligini ta’kidlar ekan, shunday
yozadi:
“Bu nav’ she’rning ta’kid va mubolag‘asi uchun yana bir ruboiy ham debmenki, to Xalil binni
Ahmad ruboiy qoidasin vaz’ qilibdur, tarsi’ san’atida ruboiy aytilg‘on eshitilmaydur, balki yo‘qtur
va ul budurkim, ruboiy:
Ey rui tu kavkabi jahon oroe,
V-ey bui tu ashhabi ravon osoe,
Be mui tu, yo Rab, chunon farsoe,
Gisui tu chun shabi fig‘on afzoe.
98
(Mazmuni: Ey, sening yuzing jahonni bezovchi yulduzdir, Ey, sening xushbo’y hiding jon
rohatidir; Yo Rab, sening soching bo’lmasa, chunonam parishonlik bo’ladi, Kokiling (esa) fig’onli
tunga o’xshaydi).
“Majolis un-nafois”da shoirlarning badiiy mahoratiga baho berishda maqlubi mustaviy (misra
yoki bayt tarkibidagi ibora yoki jumlalarning teskari o’qilganda ham ma’no anglatishiga asoslangan
badiiy san’at)ga to’xtalar ekan, Atoulloh Husayniyga ajratilgan faslda shoirning bir baytini tahlil
qiladi va uning mahoratini aniqlash uchun ushbu san’at qo‘llangan bayt kifoya qilishini aytadi:
“Bovujudi ixtisor maqlubi mustaviy san’atidakim, andin mushkulroq san’at bo’lmas, bu bayt ul
risolada aning xossa baytidurkim:
Shakkar dahano g‘ame nadoriy,
Dayr о daniyi mug'ona darkash.
Aning tab’i diqqatig‘a bu bayt dalili basdur”.
Shuningdek, Mavlono Shihob nomli ijodkorga baho berar ekan, uning tabiatida bo’lgan
o‘zgarishni maqlubi mustaviy san’ati asosida yozgan she’riga bog’lab talqin qiladi:
Mushi xari farrux shavam,
Darki raqam qar hard.
Bunda har bir misra alohida teskari holda o'qilganda, yana о’нЬа misra hosil bo‘ladi. Lekin
baytda shaklga e’tibor kuchayib kotib, ma’noga putur etgan. Birinchi misra “Farrux eshagining
uleliqoni bo‘lay” degan mazmunni bildirgani holda ikkinchi mlHi-adan ma’no anglashilmaydi.
Navoiy ijodining badiiy qimmati, shoir san’atkorligining o'ziga xos qirralari uning badiiy
tasvir vositalari va san’atlardan amaliyotda foydalanish yo‘llarida yanada konkretroq namoyon
bo'ladi. Navoiy lirikasida yuzdan ortiq badiiy san’atlar qo'llanilgan bo‘lib, ularning ayrimlari
misolida ham shoir badiiy tafakkurining yuksak darajasi haqida tasavvur hosil qilish mumkin
bo'ladi. Shoirning badiiy san’atlardan foydalanish tamoyillarini quyidagi holatlarda ko'rish mumkin