Mavzu: O`zbek xalqining etnologiyasi reja

DINIY TASAVVURLAR VA DINIY KO`ZQARASHLARDI O’RGANISHDAGI ETNOLOGIK MA`LUMOTLAR: O`zbek xalkining ijtimoiy, oilaviy-maishiy va shaxsiy turmushida diniy tasavvurlar muhim o`rinni egallab kelgan. Din ibtidoiy jamoa to’zumidan hozirgacha xalkimiz ma`naviy madaniyatining tarkibiy kismi sifatida jamiyatning, oila va shaxs xryotining barcha hujayralarigacha singib ketgan. Uning ildizi eng qo dimiy tosh davriga borib taqo ladi va butun keyingi tarixiy tarakkiyot jarayonida turli shaklda namoyon bulib kelgan.

Paleoantropologiya va arxeologiya fanlarining yutuqlariga qaraganda, insoniyat tarixida juda o’zoq vakt ikki yarim milliondan ortiq yillar davomida din bulmagan. Olimlarning fikricha, neolit, ya`ni yangi tosh davrida yashagan odamlar tabiatning daxshatli kuchlari oldida ojizligidan bir qator noto`g`ri, xayoliy tasavvurlar ta`sirida bulganlar. Bunday holat ularni dafn marosimida ayrim irimlarga rioya qilishga undagan. Ba`zi neandertal` makonlarda uliklarning muayyan tartibda kumdirilganligi bunga dalildir. Shunga asoslanib ayrim olimlar dastlabki diniy e`tiqo dlar neandertallarda paydo bula boshlagan, degan fikrga kelganlar. Mazkur fikrni tasdiqlash uchun Janubiy O`zbekistondagi Teshiktosh gorida kumilgan 8—10 yashar neandertal` bola jasadining suyaklari va boshqo topilmalarni xrm kursatadilar. Bu makonda jasad muayyan holatda dafn kilingan, o`likning bosh suyagi tevaragida echki shoxlari erga kadalgan, muddat yokilgan olov izi mavjud. Balki olov ibodat bilan borliq marosim tufayli yoqilgandir, deb faraz kilinadi. Teshiktoshdagi jasad buklanib, yonboshlab uxlayotgan kishini eslatadi, uning oyoq-quli borlangan bulishi ham mumkin. Mazkur ko`mish marosimi hozirgacha saklanib kelgan. Masalan, Yangi Gvineya papuaslari o`lik qaytib kelib urug`doshlariga zarar etkazmasin, deb jasadning qul-oyogini borlab dafn qiladilar.

Afsuski, arxeologik ma`lumotlar nixoyatda kam, ularni jonlantirish va tuldirish, jonsiz buyumlarni gapirtirish uchun etnografik tadkiqotlarga muro-jaat kilishga to`g`ri keladi. Fanda qabul kilingan tasniflashga binoan ibtidoiy dinning eng qadimiy shakllaridan biri totemizm bulib, u ilk ururchilik jamiyati davrida paydo bulgan. Totemizm tushunchasi ayrim shaxsning yoki bir guruh kishilarning, urur yoki kabilaning kupincha qandaydir bir hayvon yoki o`simlik bilan, ba`zan jonsiz moddiy buyum yoki tabiat xrdi-salari bilan rayritabiiy yakinligi, xatto konqarindoshlik aloqasi bor, degan e`tiqodni anglatadi. Bu dinga sirinuvchilar o`zi yoki ururning barcha a`zolarini muayyan xayvon, usimlik va boshka narsadan kelib chikqan degan tasavvurga tayanadi. Ayrim totemistik tasavvurlar sarqitlarini O`zbeklarning oilaviy-maishiy urf-odatlarida hozirgacha uchratish mumkin. Ma­salan, otga sirinish va uning gushtini iste`mol ki-lishdagi irimlar, muqaddas qushlar (kaptar, musicha va xokazo) va xayvonlarning suyagi (ayniqo a kalla suyagi), tirnori, pari va xrkazolarni tumor shaklida ishlatish, ba`zi jonivorlarning nomi bilan ayrim ururlar yoki qo bilalar (taka, qurt, serka va xrkazo)ning atalishi, uylar va toklarda kuchqor shoxining osib qo`y ilishi kabilar totemistik tasavvurlar qol-diklari ekanligini tadkiqotchilar kayd kilganlar.

Yana bir qadimiy din shakllaridan fetishizm (portugalcha «feytisho» so`zidan tumor, seholangan buyum degan ma`noda) din tarakqiyotining barcha poronalari-da ibodatning muxim elementi sifatida oddiy, ilk dinlardan to xozirgi murakkab jaxrn dinlarigacha hammasida namoyon buladi. Ammo qaysi davrda va kanday shaklda namoyon bulmasin fetishizmning moxiyati shundaki, daxshatli tabiat yoki berahm ijtimoiy kuchlar oldida ojizlik kilgan odam xurofiy tuyrulari asosida kandaydir g`ayri-tabiiy kuchdan madad kutadi, uning ximoyasiga umid boglaydi.

O`zbeklarda fetishizmning eng yorkin namunasi yomg`ir chaqirish marosimida kullaniladigan sehrli yada toshidir. Dastlab bu to`g`rida XI asrda Maxmud Qashg`ariy ma`lumot beradi. Uning ta`rificha, turkiy xalq­larda «yomg`ir, shamol va boshqalarni talab kilish uchun maxsus toshlar (yada toshi) bilan fol ochish odatidir. Bu odat ular orasida keng tarkalgandir. Men buni yarmolar shaxrida o`z ko`zim bilan kurdim. U erda paydo bulgan bir yonrinni sundirish uchun shunday fol kilingan edi. xudoning amri bilan ezda qo r yordi. Ko`z oldimda yon­rinni sundirdi». Boshka tarixiy-etnografik adabiyot-larning aksariyatida tarixiy xalklarning kupchiligida ob-xavoni o`zgartiruvchi seholi kudratga ega bulgan toshlarning yada (jada), sata, D`ada deb yuritilishi haqida xabar beriladi. «Yada» so`zi turli fonetik shakllardagi variantlardan iborat bulib, uning etimologik asoslari xakida adabiyotlarda xar xil izoxlar mavjud. Tadkiqo tchilar «yada toshi» so`zining o`zbek tilida qo dim zamonlardan buen keng tarqalganligini kayd kiladilar. Fol`klorist B. Sarimsoqovning yozishicha, 1973—1982 yillarda utkazilgan dala izlanishlari natijasida kuplab axborotchilar yaqin paytlargacha o`zbeklar o`rtasida ham yomgir yordiruvchi toshlar bulganligi, hozir esa ularning yukolib ketganligi to`g`risida ma`lumot berganlar.

Totemistik tasavvurlar va fetishizm bilan bogliq nixryatda keng tarqalgan va xozirgacha saklanib kelgan ilk din shakllaridan yana biri magiya (sehrgarlik) xisoblanadi. Magiya yolgon va ko`zga kurinmaydigan sehrli aloqa va ta`sirlarning tabiatda mavjudligi-ga ishontirish, ayrim xollarda odam bilan tabiat ur-tasidagi munosabatlarga o`zaro ta`sir utkazish, bir odamning ikkinchi bir shaxsga ta`sir kila bilish kobiliyatiga ega ekanligidan iborat diniy e`tikoddir. Bu e`tiqod asosida ayrim odamlar muayyan usul va vositalar orqali tabiatga va boshqa odamlarga o`zi istaganicha foyda yoki zarar etkazish mumkin, degan tushuncha xosil qilganlar. Buyum va hodisalarning afsonaviy kuchga ega ekanligiga ishonish baxt va omad keltiruvchi yoki balodan saklovchi har xil tumor va tilsimlarning paydo bulishiga, yaxshilik va yomonlik-dan iborat turli irim va harakatlarning kelib chiqishiga sabab bulgan. Sehrgarlik bilan tabiiy hodisalarni o`ziga buysundirish yoki ayrim shaxslarga ta`sir kilish makxadida utkaziladigan xatti-harakatlar va shu bilan shurullanadigan shaxslar bizning davrimizga etib kelgan. Hozirga qadar o`zbeklar orasida qullanilib kelinaetgan kinna, badiq burey va avrashlar bevosita so`zning sehr-jodu qudratiga asoslangan. Zamonamizda keng tarqalgan ekstrasenslar ham so`z magiyasidan zur mahorat bilan foydalanadilar. Asli Qur`on uqish yoki tilovat kilish ham so`z sehri bilan bogliq.

Marosim fol`klori to`g`risida jiddiy tadqiqotlar olib borgan iste`dodli olim B.Sarimsoqov so`zning magik qudratiga asoslangan o`zbek marosimidagi janrlar o`zida xalkning qadimiy e`tikodiy tasavvurlarini, demonologik qarashlarini nisbatan tula aks ettiradi, deb xakli ravishda qayd kiladi.

Maxmud Koshgariy «badik» atamasiga izoh berib «badik—titroq, larza», bazik bezdi, ya`ni qattiq titradi, deb ta`riflaydi. Ayrim tadkiqotchilar «bazik» so`zini «bezgak» bilan boglab izoh laydilar. Demaq badik kishi tanasiga suvchechaq kizilcha yoki eshakemi toshganda bemor qattiq isitma qilib qaltiraydi, shu asosda kasallik nomi va uni daf kilish bilan bogliq davolash va urf-odat yo’zaga kelgan. Badikxonlarning ta`rificha, badik yomon ruxlarning oziq-ovqat, kiyim-kechaq kishilarning o`zaro muloqo ti orqali inson tanasiga kirib olishi natijasida paydo buladi

B. Sarimsokov, G. P. Snesarev, V. N. Basilov kabi olimlarning tadqiqotlari shuni kursatadiki, badikxonlik o`zbeklar bilan bir qatorda O`rta Osiyolik barcha turkiy xalqlarda mavjud bulib, dinning ilk shakl-laridan shomonizmga borib taqaladi.

Tarixiy-etnografik tadkiqotlarga qaraganda, dastavval tabiat hodisalari va kuchlarini iloxiylash, xamisha tirilib turadigan tabiatning abadiyligini ifodalovchi motam-ma`raka marosimining markaziy siymosiga aylangan xudo obrazi ayollarning xomiysi sifatida butun Sharq mamlakatlarida, kadimgi Misr, Yunoniston, Rimda utkaziladigan maxsus bayramlarda namoyish kilingan.

O`zbek elida uchraydigan, odatda «mozor» yoki «avliyo» nomi bilan dongi chiqqan muqaddas joylar turli zamonlarga taallukli bulib, har xil diniy tasavvurlarni o`zida mujassamlashtirgan sinqo etik (aralash, qurama) xarakterdagi diniy e`tikodlardir. Eng qadimiy davrlarga oid tabiat kuchlariga siginish bilan bogliq mu­qaddas hisoblangan uyulma yoki galati shakldagi toshlar, erga qadalgan tayoq yoki hamma yogiga latta-puttalar osilgan yakka daraxtlar hozirgacha kup joylarda uchraydi. Rayritabiiy shakldagi gorlar va qoyalar, shifobaxsh buloqlar va keksa daraxtlar ham ziyoratgohlarga aylangan. Masalan, Surxondaryo viloyatidagi «Chilon ota», «Chinor bobo», «Anjir ota», «Murch bobo» kabi avliyo daraxtlar, Boysun va boshqa tor bagridagi «muqaddas» balikli buloklar, Fargona vodiysi va Ushdagi «Taxti Sulaymon» nomli muqaddas qoyalar, Namangan yaqinidagi ancha masofaga cho`zilgan gor, Sulton Uvays toridagi «muqaddas» tosh koyalari, Buxorodagi Lesak xovo’zi va hokazolar tabiatga sig`inishning yorqin dalillaridan.

Talabalar bilmin nazorat qilish uchun savollar

1. Etnologiya fani va uning predmeti?

2. O’zbek Etnologiyasi va etnogenezining o’rganilishida S,Tolstovning roli?

3. O’zbek etnograf olimlaridan kimlardi bilasiz?
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Axmedov.B. «Tarixdan soboqlar». T-1993
   
2. 
   Abul Gazi «Shajaray Turk» T-1992
   
3. 
   Azamat Ziyo. «O’zbek davlatining tarixi».T.,Sharq-2000
   
4. 
   Beruniy «Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar» T., «Fan» 1990
   
5. 
   Jabborov I.M. O`zbek xalqi Etnologiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994.- 312b.
   

1^ Iso Jabbarov O`zbek xalqi Etnologiyasi.Toshkent. O`qituvchi. 1994. 191-192 betlar.