Mavzu: shimoliy amerikaning iqlim mintaqalari va tabiat zonalari. Kirish

I.BOB.SOVUQ VA MO’TADIL IQLIM MINTAQALARI

I.1.Arktika iqlim mintaqasi va tabiat zonalari. (Arktika sahrolari tabiat zonalari.)

Bu mintaqa asason kanada-Arktika arxipelagidagi orollar to‘plamini o‘z ichiga oladi.Arktika Shimoliy Amerika Arktikasining shimoliy qismlaridan tashkil topgan.Alyaska (AQSH), Shimoliy Kanada va Grenlandiya Asosiy suv havzalariga,quyidagilar kiradi. Shimoliy Muz okeani, Gudzon ko’rfazi, Alyaska ko'rfazi va Shimoliy Atlantika okeani Shimoliy Amerika Arktikasi Qutb doirasidan yuqorida joylashgan. Bu Arktikaning bir qismidir, bu Yerdagi eng shimoliy mintaqadir.G'arbiy chegarasi Sevard yarimoroli va Bering bo'g'ozi. Janubiy chegarasi Arktika doirasining taxminiy chegarasi bo'lgan 66 ° 33’sh.k. Arktika mintaqa eng issiq oy (iyul) uchun o'rtacha harorat 5 ° C dan past bo'lgan atrof-muhit chegaralari bilan belgilanadi. Eng shimoliy O’simlik chegara taxminan ushbu mintaqa chegarasidagi izotermaga amal qiladi. Mintaqaning iqlimi qutbli joylashuvi tufayli yil davomida qattiq sovuq bo'lganligi ma'lum. U shuningdek muzliklarni o'z ichiga oladi va asosan qalin qor va muzning bilan qoplangan. Shimoliy Amerika Arktika iqlim mintaqasi yil davomida juda sovuq harorat bilan ajralib turadi. Shuningdek, u kun yorug'ida yuqori mavsumiy tebranishlarni va Yerning Og‘ishi va uning qutbli joylashishi sababli kuchli shamollarni boshdan kechirmoqda. Shamollar yil davomida esadi. Eng issiq oy iyul, eng sovuq oy esa yanvar. Qishda uzoq vaqt qorong'i kunlar quyosh nuri tushmasa, yozda quyosh botmaydigan kunlar bo'ladi. Yilning ko'p qismida mintaqaning ayrim qismlari muz bilan qoplangan vayilning har qanday oylarida qor yog'ishi mumkin.O'rtacha yillik yog'ingarchilik 250 mm.Arktika mintaqasida qishki harorat (-45° dan -50° gacha) natijasida juda qattiq va sovuq. Unda qalin muz qatlami bilan qoplangan arktik cho'llar ustunlik qiladi.Arktika cho‘llari tabiat zonasi.Arktika cho‘llari zonasi Grenlandiya oroli va Kanada-Arktika arxiрelagini egallaydi. Qishi juda sovuq (–35 °C dan past), yozi salqin (+5°C dan past). Asosiy o‘simliklari mox va lishayniklar. Hayvonot olami oq ayiq, morj, qo‘yho‘kiz (ular faqat shu zonada yashaydi), oq yapaloqqush va boshqalardan tashkil topgan.Qishda -60 ° C gacha past havo haroratiga ega. Atmosfera yog'inlarining yillik miqdori 400 mm gacha. Yozda tuproq qor qatlamlari va deyarli erigan muz bilan to'yingan.Arktika cho‘llari iqlim juda qattiq. Muz va qor qoplami deyarli butun yil davomida saqlanib. Qishda uzoq qutbli tun bor (75 °sh.k da - 98 kun; 80 ° sh.k da - 127 kun; qutb mintaqasida - yarim yil). Harorat -40 ° C va undan pastga tushadi, kuchli shamollar esadi, qor bo'ronlari tez-tez bo'ladi. Yozda tunu-kun yorug'lik mavjud, ammo issiqlik kam bo'ladi. Tuproqlari Arktika va Tundra-gleyli, yupqa, yamoqli (orol)tuproqlari tarqalgan, asosan o'simliklar ostida , asosan o'tlar, lishaynik va moxlardan iborat. O'simliklarning juda sekin o‘sadi. Faunasi asosan dengizda: morj, tyuln, yozda qushlar koloniyalari mavjud. Quruqlik faunasi kambagʻal: qutb tulkisi, oq ayiq, lemming, bugʻu uchraydi.Butun mintaqa uchun radiatsiya balansining juda kichik 20 kkal / sm2 dan kam bo'lishi xaraketlidir. Hozirgi muzliklar tarqalgan territoriyalarida ham radiatsiya balansi manfiy qiymatga ega.Bu yerlarda quyosh issiqligining 80 % idan ko'prog'i yer yuzasidan qaytib ketadi. Ana shu hodisa tufayli temperatura doimo past bo'lib turadi hamda muzliklar hamon saqlanib keladi. Biroq muzliklarga yog'in sochin kam tushadi.Bu esa, o`z navbatida,namlikning kam bug'lanishi va havo absolyut namligining kichik bo`lishi bilan bog'liqdir.Sovuq okean oqimlari tufayli yuqori geografik kengliklarga siklonlar kelishi oqibatida anchagina miqdorda namlik tushishi,orol shaklidagi katta quruqlikning mavjudiligini Arktikaning G`arbiy Amerika sektorida uning Sharqiy Osiyo sektoridagiga nisbatan muzlik paydo bo'lishi uchun ancha qulay sharoit yaratadi. Muzliklar Shimoliy Atlantikani keng polosa shaklida o`rab olgan. Lekin bu polosa yaxlit emas .Baffin Yeri , Devon Elsmir , Aksel -Xeybarg va Grenlandiya orollarida muzlar katta teritoriyani egallab yotadi. Muzliklarning morfologik tiplari xilma – xildir. Bu mintaqaning Janubiy qismida, Baffin yeri orollarida yog'in ko'p yog'adi , yoz temperaturasi ancha baland keladi. shuning uchun bu yerda quruqlikning faqat baland joylarida uchraydigan tog’ muzliklari va muz gumbazlari asosiy o`rin tutadi. Kanada arxipelagining shimoliy qismida yog'in miqdori kamayadi va yoz temperaturasi keskin pasayadi.Bu yerlarda tog'lardagina emas,balki qor to'planishi qulay bo`lgan pastliklarda ham muzliklar vujudga kelgan. Elsmir orolining shimoliy qismida tog’ etaklarida yirik muzliklar va shelf muzliklar bor.Bu muzliklarda katta katta aysberglar (muz tog’lar) sinib tushadi. Pleystotsendan buyon mavjud bo`lgan Grenlandiya muz qalqoni nihoyatda kattadir.Grenlandiya muzligi 1600 ming km2 dan ortiq maydoni egallaydi. Muzliklarda hayot bo`lmaydi. Faqat yoz paytida qor yuzasida suv o'tlarning ba`zi bir turlari uchraydi.Ana shu suv o'tlar tufayli qor yuzasi pushti rangga kiradi - yu muz tepasidan chiqib qolgan tub jinslarlar - nunataklarda bazi bir yuqori o'simliklarni ko'rish mumkin.Muzliklar havo massasini sovutib yuboradi. Bundan tashqari muzliklardan ko`plari bir qancha aysberglar hosil qiladi. Aysberglar juda Janubgacha borib atmosferani va suv yuzasini sovutib yuboradi, materikning shimoli va sharqidagi sohillar iqlimning tarkib topishida aktiv ishtirok etadi. Birgina Grenlandiyada har yili 150 km² ga yaqin muz aysberg bo`lib ajraladi.Amerika Arktikasining g'arbiy qismida va ba’zi joylarida shimolda yog'in kam yog'adigan hamda qishda to'plangan butun qor yozda erib ketadigan joylarda muzliklar kichrayib bormoqda. Qor qoplami doimiy bo`lmaganidan yozda qoramtir tusda bo`lgan yer yuzasida muzliklar yuzasiga qaraganda issiqlikni ko'p yutadi va shuning uchun hamma joyda yer yuzasining ustki to`ng`ich qatlami davriy ravishda eriydi. Yozda muzlık 3°C gacha qizishi mumkin. Grenlandiyaning shimolida iyulda havoning o'rtacha temperaturasi 6° bo`ladi. Biroq qora sovuqlar hamma vaqt ham o'simlik vegetetsiyasini to'xtab qo`yishi mumkin.O`simliklar juda siyrak , qaynab chiqadigan lishaynik va moxlar asosiy o'rin tutadi.Yuqori o`simliklar yostiq yoki so’ri shaklida bo`lib,kichik chuqurliklarda mavjud. Kassiopiya, driada, pushiqa (haddan tashqari zax joylarda) eng ko'p uchraydi. Arktika mintaqasida organik moddalar juda sust parchalanadi va xarakatchan oziq moddalar tuproqda nihoyatda kamdir. Bu ham o`simliklar tarqqiyotini ancha to`xtatib qo`yadi. Tuproq paydo bo'lishi protsessi boshlang'ich holatdir. Sovuqdan nurash hodisasi juda kuchli ro'y beradi. Relyefning xarakterli mikroformalari, poligonlar,yostiqsimon bo'rtib chiqqan joylar va boshqalar sovuqdan nurash protsesslari oqibatidadir.