Medenî”; “şehirli, şehre ait, şehre özgü

Camilerin fizikî yapısı: Bir camide avlu, harim, mihrap, minber, son cemaat mahalle maksure⁷⁸ ve minare yer alır. Avluya taç kapı denilen büyük kapıdan girilir. İç avlunun etrafında çevresi sütunlarla çevrili revaklar bulunur. Camiye giriş cephesinde bulunan revak son cemaat mahalli olarak adlandırılmıştır. Avlunun genellikle ortasında şadırvan vardır. Ana ibadet yerine harim/harem denir. Harimin kıble tarafında mihrab yer alır. Mihrab kıbleyi göstermek yanında cami içinde bir saf yeri daha elde etme zorunluluğunun bir ürünüdür.

Camiler zamanla muvakkithane, medrese, kütüphane, türbe, daru’ş-şifa, hamam, kervansaray, sebil, tabhane, imaret ve çarşı gibi birimlerle külliye şekline getirilmiştir.

Erken dönem camilerde Medine Camii planı tekrarlanmıştır. Dört Halife devrinin en eski camileri Mezopotamya’da Basra, Kufe, Fustat Amr camileridir. İlk camiler sade, gösterişten uzak mütevazı yapılardı. Camilerin ilk örnekleri ordugâhlarda yapılmıştır. Geniş mekânlı bu camiler Basra Camii, Kûfe Camii, Kayrevan’da Seydi Ukba Camii, Fustat’ta Amr Camiidir.

Emeviler cami mimarîsinde önemli aşamalar kaydetmişlerdir. Dinî mimarîde kendilerinden önceki medeniyetlerin eserlerinden yaralanmışlarsa da İslam akidesinin temel kurallarını korumuşlar, binaları Müslüman zevkine uygun olarak yaptırmışlardır. Emevi camilerinden ilki olan Kubbetu’s-Sahra Kudüs’te 691–692 yılında yaptırılmıştır. Mescid-i Aksâ da Jüstinyen döneminden kalma bir kilisenin yıkıntıları üzerine yapılmıştır.

Emevilerde dinî mimarînin en önemli örneği 706–715 yıllarında Saint Johannes kilisesi yıkılarak yapılan, gösterişi ve zenginliği ile ihtişamlı bir yapı olan Şam Emeviye Camii’dir.⁷⁹

Endülüs cami mimarîsinin özgün örneklerinden biri 785’te yapılan ve Endülüs’te İslamî etkilerin mahalli malzeme ile birleştiği önemli esen Kurtuba (Kordoba) Camii’dir.⁸⁰

Abbasi camileri de kendine has üslup ile yapılmışlardır. Abbasiler devrinde cami mimarîsi çevrenin de etkisiyle yeni gelişmeler göstermiştir. Malzeme olarak tuğlanın kullanılması ve caminin dışında bulunan ve “malviye” denilen minare bu devinde ortaya çıkmıştır.

Abbasi cami mimarisinin önemli örnekleri Samarra Ulu Camii⁸¹ ile Caferiyye şehrindeki Ebu Dulef Camii’dir. Abbasiler dönemine ait Tolunoğulları mimarisine örnek Tolunoğlu Ahmet Bey Camii’nde⁸² görülen mimari, İslam mimarisinin Türkler tarafından yoğrulmuş şeklidir.