Memar əCƏMİ naxçivani yaradiciliğinda ahəngdarliq

1. Əcəmi yaradıcılığında təsəvvüf
Əcmi Naxçıvaninin yaradıcılığı, həm yaratdığı yeni memarlıq canrı, həm bu canr ilə ahəngdə olan məzmun və məna (ruhi təhlil), həm özünə məxsus memarlıq üslubu, həm heç bir şeyi gözdən qaçırmayan qavrayışlı görüş, qüdrətli təsvir, həm təsadüfə yer verməyən, dəqiqləşdirib anladan və tək bir kökə bağlayan qavrvyışlı fəlsəfə: - vəhdəti vücud (tək varlıq) nəzəriyyəsi ilə, eni boyu ölçülməyən, ucalan bir əsərdir. Bu əsərdə bizi özünə cəlb edən amil gözəllik, qüdrət və mətinliklə bərabər yeriyən filosof Əcəmidir.

Əcəmi sənətində Şərqin bəlkə də heç bir filosofuna nəsib olmayan bir fikir nizamı var. Bu nizam, başqa bir ifadə ilə desək bu sistem incəliklərinə varılsa ahəngdar bir ideologiya bir dünyagörüş sistemindən ibirətdir. Elə bir sistem ki, səkkiz yüz il əvvəl düşünülmüş olmasına baxmayaraq yaşadığımız bu böhranlı günlərdə belə aktual deyiləcək qədər təzə və yenidir. Tədqiqatımızın bir hissəsi bu sistemin ana xətlərini aydınlaşdırmığı yönəlir.

Araşdırmanı iki istiqamətdə: Şərq və Qərb fəlsəfəsi fikri baxımından aparlımasını məqsədəuyğun hesab etmişik.Məlumdur ki, Şərqdə fəlsəfənin təməl prinsiplərini təşkil edən qədim Hind, Misir, Asur, Babil, İran, İbrani, Çin fəlsəfələrini mənimsəmədən ilahi sənəti dərk etmək olmaz. Şərq fəlsəfəsinə görə təfəkküpün hərəkət nöqtəsimaddə və qüvvə olmaqla bərabər bunların elmi və fənni mahiyyətinə girişmədən əzəli və əbədi keyfiyyətinə təmasla vacib və vəhdət nöqtəsində qərar qılır. O zaman Təsəvvüfün əsasları qurulmuş olur.

«Nə sirridi qeyibdən olubdu peyda?1

Onu dərk edən kəs tez oldu şeyda.

O necə məclisdi vəhdət meyindən

Mühit qətrə oldu, qətrəsə dərya?!» [ 81.s. 436]
Qərb fəlsəfəsi bu suala cavab verməyə aciz qalır. Şərq fəlsəfəsinin əsası olan Təsəvvüf düşüncəsi bu suala çox aydın cavab verir. Burada «Mühitin qətrə, qətrəninsə dərya» olması kainatın elementar A rombunun həndəsi təsvirinin özəyində (mərkəz nöqtəsində) kodlaşmasından başqa bir şeü deyildir.

Orta əsr mədəniyyətinin və incəsənətinin fikir və ilham qaynaqlarının başında İslam dini və Təsəvvüf gəlməkdədir. İslamiyyətin zuhurundan iki əsr sonra Ərəbistan, İran və Xorasanda təşəkkül tapmış, sonra İslam dünyasını sarmış bir uca inanc, fikir sistemi və yaşayış tərzidir.

Geniş fəlsəfi anlamda Təsəvvüf islaim mistizmidir, «tək varlıq» (vəhdəti vücud) gorüşüdür. Təsəvvüf birdən-birə doğan və ya tək bir filosofun ortaya çıxardvğı fikir sistemi deyil. Təpədən dırnağa islami olan bu bu düşüncə bir inanışa bağlanıb qalmayan bu zehniyyət eyni millətin, eyni çağların verimi olan bu budaqlar bir gövdədən çıxanları bəlli edən ortaq vəsflərə dayanır.

İslamdan öncəki bir çox əski mədəniyyətlərdən bəhrələnən, uzun zaman içində ağbır-ağır şəkillənmiş minlərlə mütəfəkkirin, şair və dəvrişin ortaq çalışmaları ilə təşəkkül tapmışdır. Buddaçılı və Brəhmançılıq kimi çox qədim Hind dinlərində. Əski Yunan və İsgəndəriyyə fəlsəfəsində Təsəvvüfün qaynaqlarına, görüş və inkişafına rast gəlirik. Bunlardan başqa Türk qaynaqlarında, İran əsatirində, əski Hind hikmətlərində, əski Anadolu düşüncə və simvollarında mənimsənilmiş və artıq «klassikləşmiş» biçimlərlə qaynaqlıq etməkdədir. Ta Orta Asiyadan gətirilən və ya Anadoluda olan hikmətlər və Türk soyunun malı olan dünyagörüşlar Təsəvvüf düşüncəsində izlər buraxmışdır.

Məhəmməd peyğəmbərdən (s.ə.s) təqribən iki əsr sonra müsəlman elm adamları Yunan fəlsəfəsi və qədim dinlərin təsiri ilə yoğrulan bəzi aydınlar ayə və hədislərə yeni bir diqqətlə – Təsəvvüfi məqsədlə bmxmağa başlamış, cəhənnəm qorxusundan çox Allah sevgisi təlqin təlqin surəti ili İslamın əsl mənası üstündə durmuşlar. Nəticədə Təsəvvüf fəlsəfəsi ilə yoğrulan islami görüş çox dərin və hər cür insani yönləri qavranılaraq ələ alınmışdır.

Beləcə kökü yenə də Qurana və peyğəmbərə (s.ə.s) dayanan «zahiri» və «batini» elmlər meydana çıxmışdır. «batini» yolu seçən Mütəsəvvüflər müqəddəs Quranı «sözü» ilə deyil, «özü» ilə anlatmalarını söylədilər. Ayə və hədisləri çox geniş yorumlara bağladılar.

Məlumdur ki, Təsəvvüf düşüncəsi başlıca olaraq altı nəzəriyyə üzərində qurulmuşdur. Tək varlıq, Təcəlli, Əyani sabitə, Eşq, İnsan və Əxlaq.

Əcəmi Naxçıvaninin yaradıcılığının fəlsəfi mahiyyətini Tək varlıq və Təcəlli nəzəriyyələri ilə aydınlaşdırmağa çalışacağıq.