Menkıbeleri Türkler'e nakletmeleri, yeni

MENGÜ GİRAY TÜRBESİ

Kırım'da XVI. yüzyıla ait türbe.

Kırım Hanı I. Mengli Giray'a (1467-1474, 1475-1476, 1478-1514) ait olan türbe, Kı­rım Hanlığı'nın başşehri Bahçesaray'ın yakınındaki Salacık bölgesinde yer almak­tadır. Kırım hanlarının ilk sarayları da Sa-lacık'taydı. Türbenin aşağısında 1. Mengli Giray Han tarafından inşa edilen Zincirli Medrese bulunmaktadır. Evliya Çelebi burada birkaç türbe olduğundan söz et­mekte, eski gravürler de bunu doğrula­maktadır; ancak günümüzde yalnız bir türbe mevcuttur. Gülbün-i Hânâria gö­re Mengli Giray'ın türbesi, yaptırdığı med­resenin yanında olup daha önce I. Hacı Giray Han da vefat ettiğinde (871/1466) burada inşa ettirdiği türbesine defnedil-miştir. Önceleri I. Hacı Giray'a atfedilen mevcut türbenin Şevval 957 ²⁹⁷ tarihli kitabesi yapının Mengli Giray Han'a (ö. 919/1514) ait olduğunu göstermekte­dir. Her ne kadar kitabe 937 (1550) tari­hini taşıyorsa da türbenin bilahare inşa edilmesi veya daha sonra birtakım deği­şikler geçirmiş olması mümkündür.

Türbenin mimarisi son derece önemli­dir. Sekizgen bir plana sahip bulunan tür­be arazinin meyilli olmasından dolayı bir temel üzerinde inşa edilmiştir. İki kade­meli örtü sistemi iç tarafında bir kubbe, dış tarafında sekizgen bir kasnak ve kire­mit örtülü hafif sivri bir çatıdan oluşur. Eyvan şeklinde öne doğru çıkan taçkapı zengin süslemeye sahiptir. Kapı tarafın­daki köşeler hariç diğer köşelerde sütun­lar yer almaktadır. Bu sütunların üçü kaz

ayağı denilen bir mekik şeklinde geomet­rik bezeme gösterir, üç tanesinin zenci-rek veya geçme motifleri vardır. Türbede toplam beş pencere mevcuttur. Girişteki eyvanın karşısında üç cephede üst sevi­yede dar, dış çerçevesi dörtgen, iç tarafı sivri kemerli birer pencere yer almakta­dır. İki yanda ise daha alt seviyede çift çerçeveli, silmeli birer dörtgen pencere bulunur. Türbenin bir temel üzerinde in­şa edilmesi yapıda zemin kat veya mumyalık bulunduğunu düşündürür.

Eyvanının dış kısmı, iki tarafında dü­ğüm motifiyle işlenmiş burmalı halatla çevrili sivri kuşatma kemerli geometrik motifler gösteren köşe sütunlarının üs­tünde durmaktadır. Eyvanın üstü bir ay­nalı tonozla örtülüdür. Eyvanın iç kısım­larında her iki tarafında kavsaraları mu-karnas dolgulu birer mihrâbiye mevcut­tur; mihrâbiyeler dikdörtgen bir çerçeve içine alınmıştır. Çerçeve şeridi İç bükey düz bir bordur ve onun dışında burmak bir halattan oluşur. Nişlerin iki yanında birer köşe sütuncuğu vardır. Bu sütun-cukların silindirik gövdelerinde cephe sü-tunlarıyla aynı olan mekik şekilleri mev­cuttur, başlıklarında ise büyük, tek yap­rak şeklinde bitkisel motifler görülür; gövde ve başlık arasında birer burmalı halat bulunur. Sağ mihrâbiyenin sütun başlıkları tamamen tahrip olmuştur. Niş­lerin iç taraflarında, mukarnas kavsara ve çerçeve halatın arasındaki köşeliklerde rûmî motiflerin içinde ikişer adet yu­varlak yazı panosu yer almaktadır. Yan duvarların üst kısmında birer kör kemer şeridi bulunur.

Eyvanın içindeki ana cephede beze­meli üç değişik şeritten oluşan bir çerçe­ve içinde basık kemerli giriş kapısı ve ka­pının üstünde kitabe mevcuttur. Kapı ve kitabe arasında yan nişlerin sütun baş­lıklarına benzeyen büyük bitkisel motif­lerden meydana gelen bir bezeme pano­su yer almaktadır. Kapıyı çevreleyen bordürlerde dışarıdan içeriye doğru önce düz yivli bir çerçeve, ardından muhteşem bir yazı şeridi ve en içte bir geçme motifi bulunmaktadır. Kapı etrafında dolaşan yazı şeridinde Feth sûresi yer almaktadır. Ka­pı cephesinin çerçeve dışındaki alanında ise muhteşem bir rûmî desen vardır. Sa­lacık mahallesine yakın olan Kırkyer'deki, Altın Orda Hanı Toktamış'ın kızı Hanike Bikeç'e ait bir başka türbe ile I. Mengli Giray Türbesi arasında büyük benzerlik­ler vardır. Bu türbe de sekizgen bir yapıya ve geniş bir giriş eyvanına sahiptir. Beze­mesi ise çok daha sadedir.

Bibliyografya :

Evliya Çelebi. Seyahatname, VII, 225-226; Halim Giray. Gülbün-i Hânân, İstanbul 1327, s. 19; Remmâl Hoca, Târîh-i Sâhib Giray Han (nşr. Özalp Gökbilgin), Ankara 1973, s. 144-145; F. Dombrovskiy v.dğr., "Bahçisarayskaya arabskaya i turetskaya natpisi hanskago dvort-sa, meçeti, klatbişca", Zapiski Odesskago Obşçestua İstorii i Dreunostey, Odessa 1848, s. 526; Hüseyin Bodaninskiy. Tatarskye "Dür-be" Mausotey u Krİmu, Simferopol 1927, tür.yer.; Osman Akçokrakli, Nouoe iz istorii Çu-fut-Kale, Simferopol 1928, tür.yer.; A. L. Jacob-son. Srednevekoviy Krim, Moskva 1964, s. 141-142; Oktay Asi an apa. Kırım ve Kuzey Azer­baycan'da Türk Eserleri, İstanbul 1979, s. 16-17; C. Krikun. Pamytniki Krimskotatarskoy Architektura, Simferopol 2001, s. 49-50. Nıcole Kançal-Ferkarı

MENGÜ TİMUR

(ö. 679/1280)

Altın Orda hükümdarı (1266-1280).

Batu Han'ın torunu, Togan'ın oğludur; Berke Han'ın vâris bırakmadan ölmesi üzerine Altın Orda tahtına geçti (665/ 1266). Memlûk kaynaklan, Berke Han'ın ölümü ve Mengü Timur'un ²⁹⁸ tahta çıktığına dair ha­berler Mısır'a ulaşınca Sultan I. Baybars'm hem taziye hem tahta cülusu dolayısıy­la kendisini tebrik etmek için Safer 666 ²⁹⁹ tarihinde Saray şehrine elçi yolladığını yazar. Mengü Timur ve Baybars. Memlûk Devleti ile Altın Orda Han­lığı arasında daha önce kurulan dostluk ve iş birliğini sürdürmüşler, bu maksatla hemen her yıl birbirlerine karşılıklı elçi­ler ve kıymetli hediyeler göndermişlerdir. Ayrıca Baybars, Mengü Timur'a yazdığı mektuplarda İlhanlı Hükümdarı Abaka Han'la yaptığı mücadele için ona karşı teşvik edici ve cesaret verici ifadeler kul­lanmıştır. ³⁰⁰Mengü Timur'un iç ve dış po­litikada Berke Han'dan farklı bir tutum izlediği söylenemez. Berke Han zamanın­da başlayan Altın Orda-İlhanlı mücadelesi onun döneminde de kısa aralıklarla de­vam etti ve bundan her iki taraf da zarar gördü. Bu mücadelede özellikle Sultan Baybars'ın elçi gönderip Mengü Timur'u kışkırtması önemli rol oynamıştır. Ancak 667'de 1269 yapılan barış antlaşmasın­dan sonra Abaka Han bir daha Altın Or­da Hanliğf nın topraklarına saldırmamış­tır. Altın Orda-Memlûk yakınlaşmasında Kıpçak menşeli sultanlar tarafından ku­rulan ve yönetilen Memlûk Devleti'nİn İdarî ve askerî yapısı kadar İlhanlı Devleti ile papalığa karşı yürüttüğü mücadele de etkili olmuştur. Bu sebeple XIII. yüzyılda Altın Orda- Memluk iş birliğine karşı İl­hanlı-Bizans ve papalık arasında oluşan siyasî bir bloklaşmadan söz edilebilir.

Mengü Timur 667 (1269) yılında, Tür­kistan'da Ögedeyoğulları'ndan Kaydu ile Çağatayoğullan'ndan Barak arasındaki mücadeleye Şehzade Berkeçar idaresin­de gönderdiği bir kuvvetle müdahalede bulundu ve buradaki Altın Orda nüfuzu­nun devamını sağladı. Ancak onun dış si­yasetinde daima İlhanlı, Bizans ve papa­lık ilk sırayı almıştır. Ayrıca Ceneviz ve Ve-nedikliler'le ticarî ilişkiler başlatılmış ve Cenevizliler, Kefe'de daha sonra Karade­niz ticaretinde önemli rol oynayacak olan bir koloni kurmuşlardır. Altın Orda - Mem-Iük iş birliğinin Boğazlar üzerinden ger­çekleştirilmesi, İlhanlı Devleti'nin Anado­lu'daki nüfuzu ve Batı dünyası ile mev­cut ilişkileri dolayısıyla Bizans'a baskı ya­parak bu iki devletin bağlantısının zaman zaman kesilmesine yol açmışsa da Altın Orda'nın Bizans'a baskısı genelde Bo­ğazlar yolunun açık tutulmasını sağla­mıştır. Mengü Timur'un ordusunun 668 (1269-70) yılında İstanbul'u ele geçirmek amacıyla gerçekleştirdiği sefer o sırada İstanbul'da bulunan Memluk elçisi Fâri-süddin Mes'ûdî tarafından durduruldu. Fakat elçi. Sultan Baybars'ın izni ve ha­beri olmaksızın yaptığı bu hareket dola­yısıyla Kahire'ye dönüşünde tutuklanmış­tır. ³⁰¹1271 'de Altın Or­da kuvvetleri, Kırım'ı bağımsız biçimde yöneten ve kendi adına elçi gönderip ant­laşma imzalayabilen Berke Han'ın yeğe­ni nüfuzlu kumandan Emîr Nogay idare­sinde Trakya üzerine büyük bir akın dü­zenledi. Bu olay, Bizans İmparatoru VIII. Mikhail'i Altın Orda Hanlığı ile ilişkilerini gözden geçirmeye ve ertesi yıl Nogay ile bir dostluk antlaşması imzalamaya yöneltti. İmparator gayri meşru Kızı Euphrosyne'yi Emîr Nogay'a verip çehi-ziyle birlikte ona kıymetli hediyeler yolla­dı; bu tarihten itibaren Altın Orda-Bizans ilişkisi olumlu bir seyir takip etti. Mengü Timur, Rus knezlikleri üzerindeki Altın Orda nüfuzunu sürdürmüş, bu maksatla 674 (1275-76) yılında yönetimi altındaki Rus topraklarında idarî ve malî düzenle­melere gidebilmek için nüfus sayımı yap­tırmış ve zaman zaman knezlere karşı se­fere çıkmıştır.

681'de (i 282) Memluk Sultanı Kalavun, emîrlerinden Şemseddin Sungurigutmi ile Seyfeddin Balaban'ın idaresindeki el­çilik heyetini kıymetli hediyelerle birlikte Saray şehrine göndermişti. Fakat Men­gü Timur. Rus sınırında Kulukova(Aklûki-yâ) denilen yerde boğazında çıkan bir çı­bandan dolayı ölmüş olduğu için hediye­ler, yerine geçen Tuda Mengü Han'a su­nulmuştur (679/1280). Mengü Timur'un ölüm tarihini 680 (1281) ve 681 (1282) şeklinde veren rivayetler de bulunmak­tadır.³⁰²

Külük Han ve Hânü'I-âdil unvanlarıyla da anılan Mengü Timur zeki ve adaletli bir hükümdardı. Altın Orda Hanlığı'nda ilk defa kendi adına para bastıran ³⁰³ han odur.

Memlûk kaynaklan Mengü Timur'u müslüman göstermektedir. Ancak onun ya samimi bir müslüman olmadığı ya da dinî hükümleri pek İyi bilmediği veya ye­terince önemsemediği söylenebilir. Çün­kü Berke Han zamanında Emîr Nogay'ın Bizanslılar'in elinden kurtardığı Anadolu Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykâvus'un misafir bulunduğu Saray şehrinde vefat etmesi üzerine oğlu Mes'ûd'u kendisine nikâh düşmeyen üvey annesi Orbay Hatun ile evlendirmek istediği bilinmektedir.

Bibliyografya :

İbn Abdüzzâhir, er-Ravtü'z-zâhlr ft sîreti'l-Meliki'z-Zâhir (nşı Abdülazîzel-Huveytır), Riyad 1396/3976, s. 288, 335, 399-400, 404; a.mlf.. Teşrîfü'l-eyyâm ue'l-'uşûrfîstreti'l-Meliki'l-Manşûr (nşr. Murâd Kâmil), Kahire 1961, s. 3-4, 17-18, 61, 82, 193, 293; Reşîdüddin Fazlullâh-ı Hemedânî. Câmİ'u't-teuârlh (nşr. Behmen Kerî-mî). Tahran 1338, I, 514-515, 526-527; Aksa-râyî, Müsâmeretü'l-ahbâr, s. 70-75; Nüveyrî, tii-hâyetü'l-ereb, XXVII, 362-364; J. von Hammer, Geschichte der Gotdenen Horde, Pesth 1840, s. 248-250; M. Canard. "Un traite entre Byzance et I'Egypte au XIII. siecle et les relations dip-lomatigues de Michel VIII. Paleologue avec les sultans mamlûks Baibars et Qalâ'ün", Gaude-froy -Demombynes metanges, Damas 1932, s. 218-223; W. G. Tiesenhausen, Altınordu Deu-leti Tarihine Ait Metinler I (tre. İsmail Hakkı iz­mirli), İstanbul 1941, s. 97, 257, 259,353; Mus­tafa Kafalı. Atttn-Orda Hanlığı'nm Kuruluş ve Yülcseiiş Devirleri, İstanbul 1976, s. 23, 59-62; G. Ostrogorsky. Bizans Devleti Tarihi (trc. Fikret Işıltan], Ankara 1981, s. 423-424; A. Yu Yaku-bovsky. Alttnordu ve Çöküşü (trc. Hasan Eren), Ankara 1992, s. 45-46; R Thorau. The Lion of EgypHuc. P. M. Holt], London-NewYork 1992, s. 178, 195, 220-221; Abdülkadir Yuvalı, İlhan­lılar Tarihi I: Kuruluş Devri, Kayseri 1994, s. 97-101; R. Amitai-Preiss, Mongols and Mam-luks, Cambridge 1995, s. 85, 87-89, 92, 127-128; R. R.A.. "Mengü-Timur", M, VII, 718-719; W. Barthold - [Yu. Bregel]. Mangü-Tîmür", (İng.],Vi, 419-420. Abdülkadir Yuvalı