Menkıbeleri Türkler'e nakletmeleri, yeni

MERGANI ⁶²⁰

MERGİNÂN

Özbekistan'ın Fergana idarî bölümünde şehir.

Siriderya nehrinin güneyindeki küçük ırmaklardan Mergilân-Say'ın kıyısında muhtemelen IX. yüzyılın sonlarında ku­rulmuştur; nüfusu ISO.OOO'dirt2004). IV. (X.) yüzyılda Fergana havzasının Nesyâ es-süflâ (Aşağı Nesyâ) bölgesindeki en önem­li şehirlerden biri olan Merginân (bugün Mergilân), aynı yüzyıl coğrafyacılarından Muhammed b. Ahrned el-Makdisî tarafın­dan camisi çarşıdan uzak küçük bir şehir olarak tanıtılır. V. (XI.) yüzyıldan İtibaren önem kazanmaya başlayan Merginân ilk Sâmânî sikkelerinin basıldığı yer olarak bilinmektedir. Burada Doğu Karahanlı hü­kümdarlarından Tuğrul Karahan Mahmud ile oğlu Tuğrul Tegin Ömer de sikke bas­tırmıştır. VI. (XII.) yüzyılda yaşayan Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem'ânîve VII. (XIII.) yüzyılda yaşayan Yâküt el-Ha-mevî de kendi dönemlerinde Merginân'ın Fergana havzasının en ünlü şehirlerinden biri olduğunu söylemektedir. Bâbürlü ha­nedanının kurucusu ve ilk hükümdarı Bâ-bür ise (1526-1530) Mergînân'ı Endican'ın güneybatısında ürünü bereketli, nar ve eriği fevkalâde güzel, avı ve kuşu bol bir şehir olarak tanıtır. ⁶²¹Daha sonraki kaynaklarda Merginân'ın Mergi­lân imlâsıyla yazıldığı görülmekte ve bu değişikliğin bölgede oturan Tacikler'in üzerine Özbeklerin gelmesiyle ortaya çık­tığı sanılmaktadır Mergi­nân Moğollar'ın, Timurlular'ın, Şeybânî-ler'in, Hocalar'ın ve 1711 yılından itibaren Hokand Hanlığfnın hâkimiyetinde kaldı; Hokand Hanlığı döneminde ipek ve pa­muk üretimiyle meşhur oldu.

Buhara'da hüküm süren Mangit hane­danından Muzaffereddin Han (1860-1885) tahta çıktığında Ruslar'in teşvikiyle Mer-ginân'ı Hokand Hanlığı'ndan aldı; ancak şehir daha sonra Ruslar tarafından her­hangi bir direnişle karşılaşmadan işgal edildi.⁶²² Ruslar'ın kuklası Ho­kand Hanı Nasreddin'e karşı halkın han seçtiği Polat Bey isyan ettiğinde ayaklan­mayı kanlı bir biçimde bastıran Rus ku­mandanı Skobelev ⁶²³ esir al­dığı Polat Bey"i Merginân'da idam ettirdi. 1877'de Mergînân'ın yaklaşık 12 km. güneyine Yeni Mergilân şehri kuruldu ve 1907'den 1924'e kadar Skobelev adıyla anıldı. 188S ve 1898 isyanlarında önemli merkezlerden biri olan Merginân, bütün Türkistan'ı Rus istilâsından kurtarmak amacıyla başlatılan Basmacı Hareketi sı­rasında da öne çıktı ve Ruslar'la Ermeni-ler'den teşekkül eden Sovyet ordusu ta­rafından 7000 kişisi öldürüldükten sonra Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhu-riyeti'ne bağlandı (1918). 1924'te Mergl-nân şehri Mergilân ve Yeni Mergilân da Fergana adıyla Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti sınırları içinde kaldı; her ikisi de halen, 1991'de Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazanan Özbekistan'ın başlıca şehirlerindendir.

Ortaçağ'da el dokuması kumaşları ile şöhret kazanmış olan Merginân şehrî bugün de ipek sanayimden dolayı önem taşımaktadır. Ortaçağ'da Merginânî nis-besiyle anılan pek çok âlim ve özellikle Hanefî fakihi yetişmiştir. Bunlar arasın­da Burhâneddin el-Merginânî, Ali b. Ab-dülazîz el-Merginânî, Burhâneddin el-Buhâri, Nizâmeddin el-Merginânî, Zeynüd-din el-Merginânî ve Hasan b. Ali el-Mer-ginânî'nin adları zikredilebilir.

Bibliyografya :

İbn Havkal. Şüretü'l-ari, s. 513-514; Makdisî. Ahsenü't-tekâsîm,s. 262, 272; Sem'ânî, el-En-sâb (Bârûdî), V, 259-260; Yâküt, Mu'cemü'l-büldân (Cündî), V, 127; Bâbür. Vekâyi' (Arat), 1,2-4, 16, 17,47,63-66,81,82, 115, 118; Mirza Haydar Duglat, Târîh-İ Reşidi: A Hİstory of the Moghuls of Central Asİa{trc. E. D. Ross, nşr. N. Elias), London 1895,1, 97, 119; II, 167, 271; E. Schuyler, Turkistan: /Yotes of a Journey in Rus-sian, Türkistan, Khokand, Bukhara and Kuld-ja, London 1876, I, 338, 347, 349, 352, 353; II, 49, 50; W. Barthold, Histoire des turcs d'Asİe centrale, Paris 1945, s. 64, 66; a.mlf., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (haz. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1981, s. 204, 205, 211, 392; a.mlf., "Merginân", İA, VII, 760-761 ;G. Wheeler, The Modern History of Sooiet Central Asia, London 1964, s. 108 vd.; Zeki Velidî Togan, Oğuz Destanı: Reşıdeddin Oğuznâmesi, Tercü­me ve Tahlili, İstanbul 1972, s. 100, 101, 109, 113, 114, 118, 138; R. Grousset, Bozkır İmpa­ratorluğu (trc. M. Reşat Uzmerı), İstanbul 1980, s. 396 vd., 432, 450-454; İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1984, s. 53, 185, 189, 225; Ramazan Şeşen, İslâm Coğ­rafyacılarına Göre Türkler veTürk ülkeleri, Ankara 1985, s. 240, 248, 250; Reşat Genç, "Karahanlılar", Doğuştan Günümüze Büyük islâm Tarihi, İstanbul 1987, VI, 144-146, 151, 163; İsmail Aka, Mirza Şahruh üe Zamanı, An­kara 1994, s. 79, 80; C. E. Bosworth, "Marghi-nân", El2 (İng.), VI, 557; W. Heffening. "al-Marghinâni", a.e., VI, 557-558; Tahsin Yazıcı, "Fergana", DİA, XII, 377. Ahmet Taşağıl

MERGİNÂNÎ, BURHÂNEDDİN

Ebü'l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl e!-Fergânî el-Mergînânî (Ö. 593/1197)

el-Hidâye adlı eseriyle tanınan Hanefî fakihi.

Mâverâünnehir'de Fergana bölgesine bağlı Mergînân şehrinin Riştân köyünde doğdu. Hz. Ebû Bekir'in soyundan olup çeşitli âlimler yetiştiren bir aileye men­suptur. Leknevî, el-Hidöye'n'm matbu nüshasının başına koyduğu biyografide MerginânîYıin 8 Receb 511'de ⁶²⁴ doğduğuna dair bir rivayet nakle­der. Ziriklî'nin verdiği 530 (1136) yılının, Merginânî'nin kendilerinden ders aldığı hocaları Sadrüşşehîd'in 536 (1141-42), Necmeddin en-Nesefî'nin 337 yılında öl­dükleri dikkate alındığı takdirde yanlış olduğu anlaşılır.

Merginânî, Şemsüleİmme es-Serahsî-den ders alan anne tarafından dedesi Ebû Hafs Ömer b. Ali ez-Zenderâmasî, Nec-meddin en-Nesefî, Sadrüşşehîd, Alâed-din es-Semerkandî'nin öğrencisi Ziyâed-din Muhammed b. Hüseyin el-Bendenîcî, Şemsüleİmme es-Serahsî"nin öğrencisi Osman b. Ali el-Bîkendî, Ebû Muhammed Ziyâeddin Sâid b. Es'ad el-Mergınânî ve Kıvâmüddin Ahmed b. Abdürreşîd el-Bu-hârî gibi hocalardan okudu. Başta fıkıh olmak üzere hadis, tefsir, Arap dili ve ede­biyatı alanlarındaki bilgisiyle tanındı. Kay­naklarda "imam, hafız, muhakkik" gibi sıfatlarla anılmakta, çağdaşları Kâdîhan, Burhâneddin Mahmûd b. Ahmed el-Bu-hârî, Zahîrüddin Muhammed b. Ahmed el-Buhârî ve Ahmed b. Muhammed el-Attâbî gibi âlimler tarafından ilmî dira­yeti dile getirilmektedir. Taşköprizâde, kendisini Hanefî mezhebi içerisinde as-hâb-ı tercihten sayarken Leknevî onun mezhepte müctehid kabul edilmesinin daha doğru olacağını, son dönem Os­manlı âlimlerinden Seyyid Bey ise kitap­larının meselede müctehid olduğuna şa­hitlik ettiğini belirtmektedir. Merginânî'nin öğrencileri arasında oğulları Celâ-leddin Muhammed ve Nizâmeddin Ömer yanında Şemsüleİmme el-Kerderî, Celâ-leddin Mahmûd b. Hüseyin el-Üsrûşenî ve Ta'Hmü'1-müte'allim müellifi Zernûcî gibi âlimler bulunmaktadır. 14 Zilhicce 593'te ⁶²⁵ vefat eden Mer­ginânî Semerkant'ta defnedildi.

Mergînânî, el-Hidâye'ûe fıkıh konula­rının tasnifiyle ilgili olarak önceki Hanefî hukukçularının sistematiğine bağlı kal­makla birlikte zaman zaman farklı düzen­lemeler de yapmış, meselâ nafakaya dair hükümler nikâh bölümünde ya da müs­takil bir bölüm halinde ele alınırken Mer­ginânî bu konuya talâk kısmında temas etmiştir. Onun diğer hukukçulardan farklı görüşler benimsediği de görülmektedir. Kocanın İktidarsızlığı durumunda söz ko­nusu edilen bir yıllık bekleme süresinde güneş takviminin esas alınması gerekti­ği şeklindeki görüşe karşılık ⁶²⁶ Merginânî ay takvimini dikkate al­mıştır.⁶²⁷

Eserleri.

1. Bidûyetü'l-mübîedî.⁶²⁸ Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî'nin el-Câmicu'ş-şağir"ı ile Ku-dûrî'nin el-Muhtctşar'mda mevcut me­selelerin bir araya getirildiği eseri Ebû Bekir b. Ali el-Hâmilî en~Nazmü'l-men-sûr (Dürrü'l-mühtedîuezuhrü'l-muktedî) adıyla nazma çekmiş, Ebû Bekir el-Had-dâd bu manzumeyi Simcü'z-zalûm ve bedrü't-tomâm adıyla şerhetmiştir. ⁶²⁹

2. el-Hidâye.⁶³⁰ Müellifin Bidâ-yetü'l-mübtedî üzerine yaptığı bir şerh olup Hanefî mezhebinin en tanınmış ve en çok güvenilen metinlerinden biridir. Üzerinde pek çok şerh, haşiye ve ihtisar

çalışması yapılan kitap çeşitli dillere çev­rilmiştir.

3. Mufytârât (muhtâr)ü'n-ne-vâzil. Fıkha dair olan eserin ibadetlerle ilgili bölümü Mahmûd Muhammed İs­mail tarafından Medine el-Câmiatü'1-İsiâ-miyye külliyyetü'ş-şerîa'da yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır.⁶³¹

4. et-Tecnîs ve'1-mezîd ü'l-ietâvâ. Kla­sik fıkıh kitaplarının sistematiğine sahip, vâkıât türü hacimli bir eserdir. ⁶³²

5. Kitâb fi'I-ferâ'iz . ⁶³³

6. Kitâbü'1-Hac(Menâsikü 1-hac). Kaynaklarda Merginânî'nin hacca dair bir eserinden söz edilmekte olup çeşitli fıkıh kitaplarının hacla ilgili bölümlerini bir araya getiren bir mecmuanın içerisinde bu adla yer alan metnin, ⁶³⁴yapı­lan karşılaştırmada hac konusunda müs­takil bir kitap değil el-Hidûye'rim "Kitâ-bü'l-Hac" bölümünden ibaret olduğu görüimüştür.

7. Kifâyetü'l-müntehî. Mü­ellif, Bidâyetü'l-mübtedî'ye şerh olarak başladığı bu eserin yaklaşık seksen cüzlük bir hacme ulaşması ve çok dağınık olması sebebiyle okuyucuyu bıktıracağından en­dişe ederek çalışmasını tamamlamaktan vazgeçmiş ve daha kısa bir şerh olan eî-Hidâye'yı kaleme almıştır. Merginânî, eî-Hidâye'de ayrıntısına giremediği bazı meseleler için bu şerhe atıfta bulunur. Süleymaniye Kütüphanesi'nde ⁶³⁵bu adla kayıtlı olan eserin ger­çekte el-Hidâye olduğu tesbit edilmiş­tir. Kaynaklarda Merginânî'nin el-Mezîd iî iürîfi'l-Haneüyye, Münleka'l-mer-iûc, Neşrü'l-mezheb ve Şerhu'1-Câ-miH'1-kebu isimli kitaplarının olduğu da belirtilmektedir.

Bazı yeni araştırmalarda Merginânî'nin Süleymaniye Kütüphanesi'nde ⁶³⁶ Muhtârü'l-fetâvû adında bir eserinin bulunduğu söylenmekteyse de ⁶³⁷ söz konusu eser ona ait olmayıp Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî'-nin eî-Muhîâr li'î-fetvâ isimli kitabıdır.

Bibliyografya :

Burhâneddin el-Merginârıî, el-Hidâye, İstan­bul 1986, 1, 1-11; 11, 27; Serahsî. el-Mebsût, V, 101; Zehebî, A'lâmü 'n-nübelâ', XXI, 232; Kure-şî, et-Ceüâhirü'l-mudıyye, II, 627-629; İbn Kut-luboğa, Tâcü't-terâcim /T men şannefe mine'l-Hanefiyye(nşr. İbrahim Salih], Beyrut 1412/ 1992, s. 148;Taşköprizâde. Miftâhu's-sa'âde, II, 263-266;a.mlf., Tabaiçâtû'l-fukahâ1 [nşr. Ah-med Neyle). Musul, ts., s. 9, 101; Leknevî, el-Feua'idü'i-behiyye, s. 141-144; M. Seyyid Bey, üsül-i Fıkıh, İstanbul 1333,1, 59, 245; Brockel-mann, GAL,\, 466-469; SuppL, I, 644-649; Zi-riklî, el-A'lâm, V, 73; Yusuf Ziya Kavakcı. XI ve XII Asırlarda Karaharılılar DevrindeMâuâra' at-Nahr İslâm Hukukçuları, Ankara 1976, s. 131-135; J. Schacht, İslâm Hukukuna Giriş {trc. Mehmet Dağ-Abdü I kadir Şener), Ankara 1977, s. 289; Hayreddin Karaman. İslâm Hu­kuk Tarihi, İstanbul, ts. (İrfan Yayınevi), s. 135; Ali Rıza Karabulut, Kayseri Râşid Efendi Kütüp­hanesindeki Türkçe-Farsça-Arapça Yazmalar Katalogu, Kayseri 1982, s. 270; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara 1990, s. 45-47, 55, 57-58, 63, 64, 68; Y. Meron, "The Develop-ment of Legal Thought in Hanafî Texts", SU, XXX (1969), s. 92-93; a.mlf., "Marghinâni, His Method and His Legacy", Islamic Law and So-ciety, !X/3, Leiden 2002, s. 410-416; Hüseyin Kayapınar, "'Merğinânî ve Eseri Hidâye", Di­yanet Dergisi, XXIl/2, Ankara 1986, s. 36-41; Rahmi Yaran, "Hidâye Tercümeleri", MÜİFD.sy. 16-17 (1998-99). s. 174-193; Murtaza Köse, "Ferganalı Bir Hukukçu Mergınani ve Hidâye Adlı Eseri", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araş­tırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 17, Erzurum 2001, s. 345-363; Heffening.-Merginânî", İA, VII, 761-762; Murtazâ Dihkân. "Burhânüddîn Buhârî Merğinânî", Dânişnâme-i Cİhân-ı islâm, Tahran 1376, lil, 282-283, Ferhat Koca