Milliy va diniy qadriyatlarning inson tarbiyasidagi

MILLIY vA DINIY QADRIYATLARNING INSON TARBIYASIDAGI
O'RNI.
Qádiriyatlar hár bir jámiettiiń ekonomikalıq -social, ruwxıy -materiallıq rawajlanıwınıń jemisi bolıp tabıladı. Sol sebepli de qádiriyatlarda zamannıń sezimi, múmkinshilikleri, sol zamande jasaǵan adamlardıń árman -úmitleri, tilekleri, talap hám mútajlikleri kórinisin tabadi. Waqıt hám zamanlar ótiwi menen qádiriyatlardıń forması, mazmunı hám mánisi ózgerip baradı.
Sol sebepli de qádiriyatlardıń tárbiyalıq áhmiyetine baha bergende anıq tariyxıy shárt - sharayatlardı mudami itibarǵa alıw kerek.
Jámiyet, millet turmısındaǵı ornı, social xarakterine qaray tómendegi qádiriyatlarǵa ajıratıw múmkin:
- milliy hám ulıwma insanıylıq ;
- klasliq yamasa diniy;
- sonıń menen birge, adamlardıń jası ;
- professional qásiyetlerine tán qádiriyatlar.
Insannıń qadr - qımbatı, ar-namısı, milliy namısı - milliy qádiriyatlar menen tikkeley baylanıslı. Milliy qádiriyatlar, hár bir millettiń ayriqsha qásiyetleri, ózgeshelikleri, belgileri, belgilerin ańlatiwshı filosofiyalıq túsinik bolıp, sol millet basıp ótken social rawajlanıw processinde qáliplesken milliy materiallıq miyraslar ǵáziynesine qosqan úlesin ańlatadı. Tap sol milliy ayriqshalıq, ózine uyqaslıq, millet mádeniyatında, ádebiyatında, kórkem ónerinde, tilinde, dininde, tariyxında, jasaw, islew hám pikirlew formasında, úrp-ádetlerinde, bayramlarinda óz ańlatpasın tabadı. Milliy qádiriyatlar milliy ruwxıy mádeniyat ańlatpası bolıp, hár bir millettiń insaniylik ǵáziynesine qosqan múnásip úlesiniń tuwındı bolıp tabıladı.
Tiykarǵı bólim. Milliy qádiriyatlardıń negizin úrp - ádetler, bayram ham seyiller bolip tabiladi. Xalqimizdin` milliy qadriyatlari tiykarinda adamgershilik ideyaları jatadı. Uzaq tariyx dawamında xalqimizdin` óz-ara munasábetlerinde, kúndelik turmıs formasında óz-ara sheriklik hám muńlaslıq, wapalılıq hám óz-ara húrmet, bir- birine súyeniw hám jaqsı qońsılasshılıq, balajanlıq hám ata-anag`a húrmet, miyir - aqıbet hám sadıqlıq hár tárepleme izzetlenip kelinedi. Milliy qádiriyatlar sol milletke tiyisli hár bir kisi tárepinen jaratılǵan, insaniyliqqa tán páziyletler, milliy - materiallıq miyraslar ǵáziynesine qosqan úlesin ańlatiwshı ullı kórsetkish bolıp tabıladı.
Milliy qádiriyatlardı qayta tiklew - olarǵa házirgi zamange uyqas jańa mazmun beriw bolıp esaplanadı. Tap sol sebepli de, Ózbekstan mámleket musatqilligiga jetiwi menen mámleketimizge házirgi zaman civilizatsiyası talaplarına juwap beretuǵın ulıwma insanıylıq demokratiyalıq qádiriyatlar xalqımız turmıs tárizine kirip basladı. Milliy qádiriyatlarimizdin` ayqin kórinisleri retinde: watanǵa muhabbat, doslıqqa sadıqlıq, isenim, shańaraqqa wapa hám de miyir sezimlerin mısal etip keltiriwimiz múmkin.

Insan tek ǵana dúnyalıq bilimlerdi ózlestirip, yamasa insanǵa tán bolǵan miyir, sadıqlıq, isenim, ádep-ikramliq, húrmet, tınıshlıq sıyaqlı túsinikler haqqında bilimlerdi ıyelewdiń ozinde onıń mánisi boyınsha jetik bolıp jetiwiwi ushın jetkilikli bolmaydı. Insanǵa onıń shıdamlılıǵı qudıreti, juwapkershilik sezimin qáliplestiriw, kásibi, átirapdagilarga miynetke, maralliq hám shın qálbinen miyirli hám aqıbetli bolıw sezimlerin qáliplestiriw, júreginde ullı maqsetler tuwılıwına hám jámiyette baratırǵan hádiyselerge óz pikirin bildira alıwına jetiwimiz kerek. Jaslarda sol ayrıqshalıqlardı qáliplestiriwdiń túrli usılları ámeldegi: ata- babalardıń pánt- násiyxatların tıńlaw hám bunnan ózi ushın tuwrı juwmaq shıǵarıw qábiletin qáliplestiriw arqalı, eń áhmiyetlisi jaslarǵa úzliksiz tárbiya beriw arqalı hám tınımsız izertlewler nátiyjesinde erisiw múmkin.

Dúnyadaǵı barlıq millet hám xaliqlardiń ásirlerden berli saqlanıp kiyatırǵan milliy qádiriyatları bar. Milletimizdiń de uzaq ótken zamanlardan berli saqlanıp qalǵan júdá kóp milliy qádiriyatları ámelde bolıp, áwladtı mine sol qádiriyatlar tiykarında tárbiyalaw bul ulıwma insanıylıq hám milliy sezimlerdi qáliplestiriwdiń eń tiykarǵı negizi esaplanadı. Tárbiya bul úzliksiz hám sistemalı process bolıp, insan tuwılganidan tap ǵarrılıqqa shekem dawam etedi.
Sol sebepten Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń " Ruwxıy -bilimlendiriw jumıslar natiyjeliligin asırıw boyınsha qosımsha ilajlar tuwrısında" 2019 -jıl 3-maydaǵı PQ-4307-san sheshimi atqarılıwın támiyinlew, sonıń menen birge, jaslardı ǵárezsiz turmısqa dúnyaǵa kóz qarası keń, aktiv puqaralar etip tárbiyalaw maqsetinde " Úzliksiz ruwxıy tárbiya konsepsiyasın tastıyıqlaw jáne onı ámelge asırıw ilajları tuwrısında" Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 31. 12. 2019 jıldaǵı 1059 -san sheshimin áyne tárbiya salasında ámel etiliwi kerek bolǵan ústin turatuǵın tárepler bar. Qararda "...jaslarda watanǵa sadıqlıq, isbilermenlik, ǵayratlılıq, ideologiyalıq immunitet, miyir-aqıbetlilik, juwapkerlilik, tolerantlıq, huqıqıy mádeniyat, innovciyalıq pikirlew, miynetsuyiwshilik sıyaqlı zárúrli pazıyletlerdi balalıqtan baslap basqıshpa-basqısh qáliplestiriw;... " kerek ekeni belgilengen. Bul jolda biz milliy hám diniy qádiriyatlarımızdan aqılǵa say paydalanıp jaslardıń tárbiyasında unamlı ózgerisler etiwimiz múmkin. Kóbinese milliy hám diniy qádiriyatlardıń bir-birine bekkem baylanisıp ketkeniniń guwasına sheńbermiz. Mısal ushın, úlkenlerge húrmette, kishilerge ızzepte bolıw, hammege sálem beriw.
Milliy hám diniy qádiriyatlarımızdan taǵı biri hadallıq esaplanadı. Ullı túp babaımız Bahouddin Naqishbandtin` "Ibadat on bólim bolsa, sonnan toǵız bólegi hadallıqtı talap qılıw, qalǵan bir bólegi basqa ibadatlar bo`ladi", degen ugitleri hadallıq mártebesi qanshalar joqarı ekenin kórsetip beredi. Hadallıq hár tárepleme páklikti ańlatadı. Taǵı sol orında Navaiy babamız ugitleri yadqa keldi. Ullı oyshıl bárkámallıq úlgisi bolǵan Farhodtı tariyplap,
" Demangkim, kózi poku da sózi pák, Dili poku, tili poku da ózi pok", deydi.
Hadallıqtıń eń zárúrli táreplerinen biri uwrliq, paraxorlıq, jalataylıq, mámleket múlkin talan-taraj qılıw sıyaqlı, bul kisiler múlkine hújim hám qıyanat etiwden tiyiliw esaplanadi. Hadallıqtıń zárúrligin, oǵan alıp baratuǵın qurallardıń barlıǵı, ásirese, miynet qılıw, kásip óner menen shuǵıllanıw da islamıy qádiriyatlar arasında bólek orın tutadı. Kisiler haqiga kóz alaytiriw, tama'girlik múqaddes dinimizde qaralanadı. hadisi sharıfde " Insan óz qolı menen islep tapqan bir jutımınan tatli nemet joq", ekenligi aytıp ótken. Biz bul hádis arqalı perzentlerimizge miynetsuyerlik, hadal jol menen islep aqsha tabıwdı atap ótiwimiz múmkin boladı. Payǵambarımızdin`" Áwele anaǵa, taǵı anaǵa hám taǵı anaǵa, keyin atan`a jaqsılıq et. " degen hádisti eskertiw arqalı biz ata-anaǵa bolǵan miyir-muhabbattı jáne de kúsheytiwimiz múmkin. Ibn Abbos raziyallohu anhudan ráwiyat etiledi, ol zot: " Bir musulman insannıń musulman ata-anası bolsa, olarǵa jaqsılıq etip, onıń sawabini kutgen halda tań attirg`n bolsa, Alla taolo oǵan jánnettiń eki esigin ashadı. Eger tek biri bolsa bir esigin ashadı. Eger perzent ata-anadan birewiniń ǵázepin shıǵarǵan bolsa, odan sol shaxs razı bo`lmag`ansha, Alla razı bolmaydı", dediler. " Ata-ana oǵan zulm etken bo`lsa dama? " - deyildi. " Zulm etken bolsalar ham" - dediler. Bul sıyaqlı ráwiyat hám hádisler kóplegen úlgi hám mısallar keltiriw arqalı jetkinshek ruwxında hám kewilinde milliy hám diniy qádiriyatlarimizni qáliplestirip baramız. Bul bolsa olardıń tárbiyasında óziniń unamlı rolin atqaradı.
Juwmaq. Joqarıdaǵı pikirlerden kelip shıǵıp biz sonday juwmaqqa kelamiz, milliy hám diniy qádiriyatlardıń insan tárbiyasındaǵı ornı juda úlken. Biz ósip kiyatırǵan hár bir jetkinshektiń sanasına milliy qádiriyatlarimizni sińirip, bunı turmıs tárizine bekkem baylanıstırǵan halda tárbiyanı bárha dawam ettiriwimiz kerek. Keleshegimiz jaslar qolında ekenligin bilip, perzentlerimiz tárbiyasına dıqqatlı boliwimiz kerek. Milliy qádiriyatlar biziń ótken zaman tárizimiz hám mádeniyatimizni sáwlelendirgeni sıyaqlı, biz olardı keleshekke jetkinsheklerimiz arqalı jetkiziwimiz dárkar.

Oqıwshılardıń ulıwma insanıylıq hám watanımız qádiriyatları, bay mádeniyatı menen tanıstırıw, dúnyalıq hám diniy bilimlerdi iyelewge bolǵan talapların qáliplestiriw ilmiy tájriybelerin asırıw, olardı barǵan sayın bayıtıw, estetik túsiniklerin qáliplestiriw júdá zárúrli bolıp tabıladı.

Xalqimizdin` materiallıq miyrasların uyreniwde hám rawajlandırıwda milliy ozine tanligi, qásiyetlerin esapqa alg`an halda jumıs koriliwi maqsetke muwapıq. .
Ulıwma insanıylıq bul túrli millet wákillerine húrmet, túrli dinler hám basqa mádeniyatlardı ozine tan qasiyetlerin tán alıw, qádiriyatlardı húrmetlewdi názerde tutadı.
Oqıwshılarǵa óz xalqiniń milliy-materiallıq miyraslarına, tiline, úrp-ádetlerine, sonıń menen birge, basqa xalıqlardıń manaviy baylıqlarına bolǵan qızıǵıwshılıqların tárbiyalaw kerek. Bunda onıń bilim sheńberin keńeytiwge, túrli xalıqlar mádeniyatı menen tanıstırıwǵa bólek áhmiyet beriwi zárúr. Milliy qádiriyatlardan : tábiyaatı, milliy xalıq kórkem oneri, milliy estetik dárekleri, atap aytqanda xalqimizdin kórkem mádeniyatı, tariyxı arqalı oqiwshilarda milliy etika ruhini qáliplestiriwde, milliy oz-ozin an`latiwda, baynalminallik hám patriotlıq sezimlerin rawajlandırıwda paydalanıw dárkar.
Mınawy qádiriyatlar hám ideyalar hár túrlı millet oqiwshilarni birlestiredi, oquv hám miynet xızmetlerin birlestiriwde járdem beredi. Ótken zamanǵa názer taslasaq, xalıq pedagogikasın bala tárbiyası daǵı bay tájiriybeleri turmısqa tola tadbiq etilmegenligi, ullı oqımıslılardıń pedagogikalıq qarawları, shıǵısona úrp-ádetler, bay ananalar, turmısqa engizilmegenligi tárbiya boyınsha ádewir kemshiliklerdiń júzege keliwine sebep boldi.
Xalqımızdıń kop ásirlik qádiriyatların, úlken hám bay materiallıq miyrasların jaqsi bilmey, milliy ozlikti ańǵarıw, milliylik sezimin qarar taptırıw múmkin emes.
Ozbek xalqi kop ásirlik tariyxında úlken mádeniyattı jarattı. Ol jaratqan baylıqlar jaslar tárbiyasında zárúrli qural bolib xızmet etedi. Ismoil-al-Buxoriy, Al-Xorezmiy, Beruniy, Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Hos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Sadiy Sheroziy, Ahmad Yassaviy, Nizomiy Ganjaviy, Fariddin Attor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navaiy hám basqa ullı oyshıllardıń dóretpeleri arqalı oqiwshilar gozzal etika, baxıt, insap, páklik, minez-qulıqtıń tazalıǵı, taqat-shıdamlılıq, miyir-shápáát, saw-salamatlıq, ata-anani húrmet qılıw qaǵıydaları haqqında keń oydi sawlelendiriwge iye boladilar. Insaniylik óz quramına insannıń eń jaqsı etikalıq qásiyetlerin yaǵniy, adamlar ortasida ozara jaqsı munasábette boliw, dostlik, ata-anag`a sadiqliq, miynetsuyiwshilik, ar-namıslılıq sıyaqlı pazıyletlerdi óz ishine aladı. Xalqımız balalardıń jaslıgınan áne sol gozzal pazıyletlerin tárbiyalawǵa áhmiyet berip keledi.
Mekteplerimizdegi tárbiyanıń mazmunın milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar belgilewi kerek, yaǵniy talim-tárbiya mazmunında adamgershilik, teńlik, xalqparvarlik, demokratiya ideyaları ústivor bolıwı kerek. Mısalı, Oybektin` «Navaiy», Abdulla Qodiriydin` «O`tgan kunlar», Abdulla Qaxxordin` «Sinchalak» sıyaqlı dóretpeleri milliy hám ummuminsoniy demokratiyalıq hám gumanistik qádiriyatlar kózqarasınan organılıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Ádep haqqında Islamda da kop ibratlı gápler aytılǵan. Islamda tárbiya sozi táwip sazınan alınǵan. Bul degeni adam ozine, aǵayın urıwlarına hám ulıwma tasir sheńberi etetuǵın barlıq adamlarǵa táwiplik, tatıwlıq etiwi kerek. Islam adebinde tek insandı jaqsı iske, hadalliqqa, etikag`a shaqırıwshı dawetler bar. Islam adebin esten shıǵarıw, oǵan ámel etpew áqibeti nelerge alıp keliwin turmıstıń ozi ko`rsetite atir. Millettiń saodatı, mámlekettiń paraxatshiliqti hám párawanlıǵı áwele jaslardıń tárbiyasına baylanıslı.

Sol sebepli umitilip atirg`an ruwxıy qadiryatlarimizdi qayta tiklew hám kelesi áwladlarǵa jetkeziw búgingi kúnniń aktual wazıypası bolıp tabıladı.

Oqıwshılardı tárbiyalawdıń zárúrli qaǵıydalarınan biri balalarǵa salıstırǵanda qatal bolıw hám olar shaxsın húrmet qılıw bolıp tabıladı. Ájayıp pedagog A.S.Makarenko: “Meniń tiykarǵı pedagogikalıq Principim bárqula adamǵa múmkin shekem kóbirek talap qoyıw, usınıń menen birge onı múmkin shekem kóbirek húrmet qılıw bolıp qalsin" - dep aytıp ótken.
Ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı balalarǵa jaslıgınan qáliplestiriw, balanı jańa dúnyaǵa taslawda zárúrli orın tutadı. Bul, balalar ushın keleshekte tabıslı hám eń zárúrli bolıp keletuǵın múmkinshiliklerdi asıradı.

Bul mashqalani sheshiwde bir neshe tálim usıllarınan paydalanılıwı kerek, mısal ushın :

1. Oqıwshın aktiv qatnasıwǵa hám keleshektegi joqarı natiyjeler ushın xoshametlew. Usı qábiletler ámeliy shınıǵıwlarda asırılıwı kerek, sonday-aq, sport shınıǵıwları, dinge sıyınıw sheńberinde social máslahátlardı ótkeriw.

2. Bayanlaw. Balalarǵa ámeldegi izertlewler, qádiriyatlar, sapalı resurslardan paydalanıp, maǵlıwmatlar, olar ushın qolay hám olardan alınǵan sorawlar boyınsha anıq bayanlaw kerek.

3. Ilajlar ótkeriw. Balalar ushın kóp ilajli tadbirler shólkemlestiriw járdeminde balalar ushın jańa shıǵısalar payda qılıw múmkin. Sonday etip, ulıwma insanıylıq qádiriyatlar balalarda tolıq úyreniwi múmkin.

Sonı esten shig`armaw tiyis, balalarǵa ulıwma insanıylıq qádiriyatlar tálimi júdá zárúrli. Bul járdem beriw ushın ata-analar, oqıtıwshılar hám jámiettiiń basqa aǵzaları kerek bolıp tabıladı.