Mitolojiden romana anlatima dayali türlere genel bakiş

Atatürk, Bayönder’in sıradan bir eser değil, etkileyici, destanî bir eser olmasını ister: “Nihayet o, Bayönder’in bir masal sayılmasına razı olmuyor. Epope mânasına telâkki ettiği Ertek, İrtekli kelimelerile anılmasını istiyordu.”195

Atatürk’ün piyesler üzerindeki etkisi sadece bu eserle sınırlı değildir. Münir Hayri Egeli, bunları ise şu sözlerle açıklar: “Bayönder, Atatürk’ün üzerinde meşgul olduğu ilk tiyatro eseri değildi. Daha evvel Akagündüz’ün bir piyesine bir cümle ilâve ettiğini ve Faruk Nafiz Çamlıbel’in “Akın”ı ile yakından alâkadar olduğunu biliyorum. Behçet Kâmil’in “Tünübuk”u ile de meşgul olmuşlardı. Benim de

194 Münir Hayri Egeli, Bayönder, 1 Akt, Muallim Ahmet Halit Kitabevi, İst., 1934, s. 11.

195 a.e., s. 12-13. 96

Bayönder”den başka daha üç piyesimin üzerinde çok kıymetli notları, irşatları ve tashihleri vardır.”196

Eserin konusu son derece basittir. Bayönder, eşinin ölümünden sonra kaderi ülküsüyle yırtmış birisi olarak komutanlarını yanına toplar. Onlara ülküdaşlıklarından dolayı teşekkür eder. Malını mülkünü de onlara bırakır. Bayönder, Kızılelma’yı temsil eden altın tası engin denize fırlatır. Eserin sonunda, Bayönder, destan kahramanları gibi göğe yükselir.

Eserin başında dekor hakkında bilgi verilirken eski Türk hayatını ifade eden motiflerin kullanıldığı belirtilir. Etraf karanlıktır, böylelikle eserdeki zamanın genişliği vurgulanır.

“Deli Ozan eski Sümer, Eti Ozanları kılığındadır. Elinde en eski bir Türk çalgısı olan “Cura” vardır. “Bayönder” eski Türk destanlarının anlattıkları genç bir Yarım Tanrı gibi giyinmiştir.” (...) “Işıklar ne gece ne gündüzün değil başka bir diyarın ışıklarıdır. Bütün bunlar seyredenlere gördüklerinin irteki olduğunu anlatacaktır.”197

Yukarıdaki bölümlerde de görüldüğü üzere Cumhuriyet döneminde Atatürk edebiyatı oluşmasında, Atatürk’ün, edebî eserlerde, destanî bir şahıs olarak yer almasında, bizzat kendisinin de yönlendirmesi olmuştur. Münir Hayri Egeli’nin, Bayönder’in nasıl yazıldığını anlattığı bölümdeki bilgiler bunu açıkça göstermektedir.

1937’de Matbuat Umum Müdürlüğü’nün halk kitaplarını modernleştirmeyi teklif eden bildirisi yayınlanır. Bu bildiride, ana hatlarıyla şunların istendiği belirtilir: “Halk kitaplarının kahramanlarını halk seviyor. Bu kahramanlar aynen bırakılsın; yalnız bunlar, rejimin ruhuna uygun, yüksek mânâlı, yeni vakalar içinde gösterilsin. Böylece halka, sevdiği kitaplar vasıtasiyle telkin etme imkânı hazırlansın. Nasıl ki Miki-Maus tipi daima aynı kalmakla beraber, her filmde ayrı bir mevzuun, ayrı bir muhitin kahramanı oluyorsa,

196 a.e., s. 12.

197 a.e., s. 18.

97

yukarıda adları geçen ve halkın gayet iyi tanıdığı tipleri yepyeni mevzular içinde kullanmak ve böylelikle halkın alışık olduğu kahramanları yeni Türk inkılâp ve medeniyet gayelerine uygun telkinler yapan maceralar içinde yaşatmak istiyoruz.”198

Dahiliye Vekilliği de modernleştirilmesi istenen bu eserlerin 70 tanesinin adlarını vererek bir liste yayınlar. Bu listede Âşık Garip, Kerem ile Aslı gibi aşk konulu halk hikâyeleri; Köroğlu gibi millî kahramanlık hikâyeleri; Hazret-i Ali Cenkleri, Battal Gazi gibi dinî kahramanlık hikâyeleri; Sürmeli Bey, Bey Böyrek Hikâyesi gibi doğrudan halk ağzından tespit edilerek bastırılmış hikâyeler yer alır.

Bu konu, o dönemde pek çok yazar tarafından tartışılmıştır. Bunlar arasında Burhan Cahit, Peyami Safa, Nurullah Ataç, İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Hüseyin Cahit Yalçın, Halit Fahri Ozansoy, Behçet Kemal Çağlar, Faruk Rıza Güloğul bulunur. Tartışma daha çok bu eserlerin ya propaganda amaçlı olarak kullanılıp kullanılamayacağı, kullanılırsa inkılâp fikirleri ve çağın teknik ilerlemelerinin nasıl eserde yer alacağı ya da bu eserlerin modernleştirilmesiyle yapılarının bozulduğu, bunların ancak kendi çağına ait olduğu meseleleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Fakat, Muharrem Zeki Korgunal’ın, Selami Münir Yurdatap’ın ve diğer yazarların bu halk kitaplarını modernleştirme gayretleri, bu eserlerin orijinalliğini kaybettirmiş ve halkın ilgi göstermemesine yol açmıştır.199

Cumhuriyet’in kuruluşundan 1940’a kadar, destan edebiyatı kendisini hissettirir. Derleme çalışmaları ise önce Türk Ocaklarında başlar sonra da Halkevlerinde öğretmenler ve eli kalem tutanlarca folklor unsurlarının toplanması ve yayınlanmasıyla devam eder. Bir hanedanın yönettiği imparatorluğun yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti

198 Faruk Rıza Güloğul, Halk Kitaplarına Dair, İst., 1937, s. 56.

199 Pertev Naili Boratav, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Adam Yay., İst., 1988, s. 170. 98

meşrûiyetini halktan aldığı için Cumhuriyetin ilk yıllarında bu türden çalışmalar yoğun olarak sürmüştür.

Ayrıca hızlı bir batılılaşma hamlesinin etkisiyle yok olan kültür unsurlarının toplanması ve birçok yeteneğin ortaya çıkarılması açısından Halkevleri önemli bir iş yapmıştır.

Ahmet Kutsi Tecer’in Halkevleriyle ilgili faaliyetleri önemlidir, fakat o, asıl şöhretini halkbilimi araştırmacılığı, şâir ve tiyatro yazarlığı ile kazanır. Özellikle Ziya Gökalp’in “Halka Doğru” ilkesini benimseyerek millî kültürümüzle ilgili unsurları derlemiş, bu malzemelerden hareketle batı edebiyatı tekniğine uygun eserler vermiştir. Onun halk kültürünü araştırmaya ve işlemeye yönelmesinin ilk izlerine 1919’da Bolu’da yayınlanan Dertli gazetesine yazdığı makalesinde rastlanır: “Ben ömrümün sonuna kadar Anadolu’yu dinleyeceğim ve onun sesini dinletmeye çalışacağım.”200

Tecer, Paris’te öğrenciyken Biblioteque Nationale’de bulduğu el yazması şâirler mecmuasında, Özdemiroğlu Hasan Paşa’nın İran-Kuzey Âzerbaycan fetihlerinden bahseden, Köroğlu’na ait iki şiire rastlar. Ayrıca orada on altıncı yüzyılda Cezayir’de yaşamış yeniçeri şâirlerinin şiirlerinin de yer aldığı bir yazmayı da bulur. Bunları yurda döndüğünde Halk Bilgisi Mecmuası’nda tanıtır. Fuad Köprülü de bu bilgileri Türk Saz Şâirleri adlı kitabı ile “Cezayir Halk Şâirleri” adlı makalesinde kaynak olarak kullanır. Böylece Ahmet Kutsi’nin bu alandaki itibarı artar.201

Öğretmen ve maarif müdürü olarak çalıştığı Sivas’ta da meslektaşları, edebiyat öğretmeni Vehbi Cem Aşkun ve müzik öğretmeni Muzaffer Sarısözen’le derleme çalışmalarına girişir. 5-7 Kasım 1931’de Halk Şâirleri Bayramı’nı düzenler. Âşık Veysel, Talibî, Ali İzzet’in, aydınlar ve geniş halk kitlelerince

200 Sevgi Gökdemir, Ahmet Kutsi Tecer, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ank., 1987, s. 9.

201 a.e., s. 12-13. 99

tanınmasını sağlar. 1932’de Halk Şâirlerini Koruma Derneği’ni kurar.

Kuruluş sebebini ise şu sözlerle açıklar: “Burada takib edilen gaye bilhassa geniş halk kitlesi ile fikir hayatımızın umûmi bağlarını birleştirmek, münevver kütle ile geniş kütle arasını doldurmak: Bunu tahakkuk ettirmek için de halk dili, halk nağmeleri, halk edebiyatı, halk an’aneleri ile münevver adamın medenî bilgilerini birbirine kaynaştırmak, mezcetmektir.” 202

Ahmet Kutsi Tecer’in bu söylediklerinin arkasında fikir olarak Ziya Gökalp’in etkisi açık olarak görülür. Ayrıca, yeni kurulmuş olan Cumhuriyet’in, Osmanlı’ya karşı siyasî planda halka dayanma politikasına uygun olarak Ahmet Kutsi’nin yürüttüğü bu faaliyetler resmî makamlarca da desteklenir. Milletvekili ve CHP’nin Halkevleri Bürosu Şefi sıfatıyla Ülkü dergisini yönetir ve Halkevlerinin çıkarttığı otuz civarındaki dergiyi de yönlendirir. 203

Halk bilimi araştırmacısı olarak köy temsilleri ve oyunlu türkülerle ilgilenir. Bu konuda, makaleleri ve Köylü Temsilleri adlı bir kitabı da vardır. Bu kitapta şiirde ve tiyatroda halk kaynağına yönelmenin gerekliliğine işaret eder: “Bugüne kadar folklorun diğer kısımlarına mukabil bu kısmı hemen hemen hiçbir ciddî tetkik zemîni olamamıştır. Bu muannid ihmalin adeta şöyle bir mânâsı var: Bizim folklorumuzda dramatik maddeler yok. Halbuki şimdi bol bol vereceğimiz örneklerle sâbit olacağı gibi bundan daha büyük bir yanlış olamaz. Her ne kadar mâzîde -muhtelif âmillerle- inkişâf etmiş bir köylü sahnemiz, bir tiyatromuz, bir dramımız yoksa da Türk dramının inkişâf etmemiş kaynakları hâlâ gürül gürül çağlamaktadır.” 204

202 a.e., s. 14.

203 a.e., s. 15.

204 a.e., s. 23. 100

1940’ta Garip hareketi içinde yer alan Orhan Veli halk şiirinden gelen unsurları hayli dağınık ve tabiî bir şekilde kullanır. İstanbul’u Dinliyorum şiirindeki türkü sanki Orhan Veli’nin

kendi yaratması gibidir. Aynı türden kullanımlar onun pek çok şiirinde görülür. Bu yüzden Tanpınar, bu grubun şiirlerinde “sadedil olmağı ifrata” vardırdıklarını yazar. Ama onların eskilerden farkını da belirtir: “Fakat Rıza Tevfik koşmasına, Servet-i Fünûn artığı bir hassasiyete karşı da aksüâmel yapıyorlar.”205 Ama yine de Garip’in önsözünde reddedilenleri Orhan Veli’nin şiirinde buluruz. Çünkü Orhan Veli, toplumun kabul etmeyeceği sanatçının ve eserinin gelenekte yer alamayacağının farkındadır. 1937’de geleneğin tekrarcı tarafına karşı çıkan Orhan Veli, on yıl sonra katı tutumundan vazgeçer ve sanatçının toplumu kendi estetik düzeyine yükseltmesi için geleneği bilmesi gerektiğini ileri sürer.206

Ayrıca Cahit Sıtkı Tarancı, Ahmet Arif, Enver Gökçe, Cahit Külebi ve Ceyhun Atuf Kansu’nun şiirlerinde de halk edebiyatının etkisi görülür.

İstanbul dışında Anadolu’nun romana konu edilmesi Nabizâde Nazım’ın Karabibik, Samipaşazâde Sezai’nin Sergüzeşt, Ebubekir Hazım Tepeyran’ın Küçük Paşa, Mehmet Celal’in Cemile, Elvâh-ı Sevda, Küçük Gelin ve İsyan, Refik Halit Karay’ın Memleket Hikâyeleri, Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Yaban adlı eserleriyle başlar. Türk aydını Anadolu’yu ve Türk köylüsünü Millî Mücadele döneminde tanır ve eserlerinde işlemeye başlar. Cumhuriyet’le birlikte yazarların başlıca konularından biri köy konusudur.

3. Destanlardan yararlanma döneminin tükenmesi. Türk edebiyatçılarının bu kaynaktan uzaklaşmaları.

205 Ahmet Hamdi Tanpınar, “Genç Şâirlere Dair”, Edebiyat Üzerine Makaleler, haz. Zeynep Kerman, Dergâh Yay., 3. bs., İst., 1992, s. 406.

206 Hakan Sazyek, Cumhuriyet Dönemi Türk Şiirinde Garip Hareketi, İş Bankası Kültür Yay., 1996, s. 83-88. 101

1940’lara kadar halk edebiyatını tükenmez kaynak olarak gören anlayış devam eder. Fakat 1940’lı yıllardan sonra köy konusu yeni bir merhaleye girer. Zira Köy Enstitüleri (1940-1954)

eğitiminden geçen, köyün meselelerini yakından tanıyan pek çok yazar Anadolu’daki köyü ve köyün, köylünün meselerini anlatmaya başlar. Marksizmin etkisiyle, zengin ve zalim ağa, fakir ve ezilen köylüler şablonuna dayalı pek çok eser yayınlanır. Böylelikle bir köy edebiyatı da oluşur. Mahmut Makal’ın Bizim Köy adlı eserinin ilgi çekmesi sonucunda, yazarların kendi yaşantılarıyla beslenen pek çok roman yayınlanır. Talip Apaydın’ın Sarı Traktör, Yarbükü, Emmioğlu, Ortakçılar, Fakir Baykurt’un Yılanların Öcü bunların arasında dikkati çekenlerdendir. 207

Halk edebiyatının tek kaynak olarak yüceltilmesi Nurullah Ataç'ın tepkisini çeker. Nurullah Ataç, halk edebiyatının divan edebiyatı gibi basmakalıplarla dolu olduğunu söyler ve örneklerini gösterir. Ataç’a göre “halk şiirinden daha yapmacıklı bir şiir yoktur.”208 Zira saz şâiri “birtakım kurallar bellemiş, birtakım konular bellemiş, birtakım mazmunlar bellemiş, o mazmunları o kuralları söyleyecek”tir.209 Cemal Süreya da folklorun şiire düşman olduğunu belirtir. Ona göre, folklorda kelimeler donduğu ve anonim kalıplar hâkim olduğu için folklor, sanatta kişiliği öldürmektedir.210 II. Yeni mensuplarından Turgut Uyar da şiirde folklora karşıdır.

Daha sonra şiirde halk edebiyatı etkisi eski kuvvetini yitirir. Yine de gerek şiirde şekil özellikleri gerekse hikâye ve romanda anlatım tarzı, şahıs itibariyle halk edebiyatı etkisi bazı yazarlarda kendini göstermeye devam eder. Mesela Kemal Tahir’in Sağırdere, Esir Şehrin İnsanları, Yediçınar Yaylası,

207 Ramazan Kaplan, Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Köy, K.T.B. Yay., Ank., 1988.

208 Nurullah Ataç, Sözden Söze ve Ararken, Varlık Yay., 1968, s. 73.

209 a.e., s. 74.

210 Cemal Süreya, “Folklor Sanata Düşman Mı?”, Yazko, S. 35, Eylül 1983. 102

Köyün Kamburu romanlarında Çankırı ve Çorum yöresinin folklorik unsurları bulunur. Kemal Tahir, kaçakçıları destan kahramanı olarak alır.

Böylelikle hapishâne edebiyatının geniş kitleye ulaştırılması sağlanır. Halk edebiyatı etkisi Devlet Ana’da anlatım tarzı olarak vardır. Ayrıca Osmanlı destanî bir şekilde anlatılır. Aynı tavır Tarık Buğra’da da görülür.

Nazım Hikmet, Şeyh Bedreddin Destanı adlı şiir, Sevdalı Bulut adlı masal kitaplarında, Ferhat ile Şirin ve Yusuf ile Menofis oyunlarında halk edebiyatından hem tip hem üslûp hem de konu itibariyle yararlanmıştır.211

Abbas Sayar’ın Yılkı Atı, Çelo, Can Şenliği romanlarında Yozgat civarının halk kültürü unsurları görülür.

Edebiyatımızda “Çukurova destancısı” olarak yer bulan Yaşar Kemal, Güney Anadolu bölgesinin hayatını eserlerine işleyerek aktarır. “Abartılarak işlendiği için simgeleşen ve arketipleşen kişi ve olaylarla, (...) kurmaca yönü ağır basan destan havalı yapıtlar üretir.”212 Çukurova köylülerinin tabiata, toprağa bağımlılığını, kıtlık ve açlık korkusunu, bolluk özlemini işler.

Yaşar Kemal, Anadolu’daki eşkıya hikâyelerini de ele alır. İnce Memed çağdaş bir Köroğlu olur. Yazar, destan kahramanlarını eşkıyalığa aktarmıştır. Yaşar Kemal, Çakırcalı Mehmet Efe’nin hayatını romanlaştırır, onu bir destan kahramanı olarak gösterir. Zaten Yaşar Kemal, bir çeşit modern destan yazarıdır. Eserlerinde karmaşık bir yapı yoktur. Romanlarındaki şahıslar tek boyutludur, coşkundur.

Yaşar Kemal’in romanlarının beslendiği kaynaklar dört gruba ayrılır: 1. Anadolu halk kültürü. 2. Günlük hayatla ilgili gözlemler. 3. Tarihî olaylar. 4. Batı kültürü. Anadolu sözlü edebiyatını Batı edebiyatıyla birlikte kullanan Yaşar Kemal, ustaları arasında halk

211 Nedim Gürsel, Nazım Hikmet ve Geleneksel Türk Yazını, Adam Yay., İst., 1992.

212 Berna Moran, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 2, İletişim Yay., 1990, s. 78. 103

hikâyecileri ile Dostoyevski, Çehov, Faulkner ve Stendhal’i gösterir.213

Romanları, iki unsur veya şahıs arasındaki çatışma şeklinde bir yapı arzeder. Olay örgüsü, tematik güç-ara güçler-karşı güç temeline dayanır. Zıt güçlerin çatışması “adalet, doğruluk, başkaldırı, sömürü, aşk, töreler, öç, insanlık değerleri, yozlaşma, yabancılaşma” kavramları çerçevesinde gerçekleşir. Olaylar kronolojik bir sırayla oluşur. Romanın ana koldan ilerleyişine, çeşitli yan olaylar ve bunlara bağlı kişilerin geçmişleri birer yan kol olarak katılır. Olayların, anlatımda asıl zaman çizgisine yan kollarla bağlanması veya özet şeklinde katılması, geleneksel halk hikâyesi, masal ve destanlarda görülen önemli bir özelliktir. Yaşar Kemal’in, romanlarında bu tekniği uyguladığı hatta bu yüzden tempoyu düşürmekle eleştirildiği görülür.214

Orhan Asena, Tanrılar ve İnsanlar’da Türk destanları haricindeki kaynaklara yönelir. Yunan ve Sümer destanlarını işler. Selahattin Batu, İphigenie Tauris’te adlı oyununun konusunu Yunan mitolojisinden alır.

Başka yazarların eserlerinde de çeşitli destanlarla ilgili unsurlara rastlanır. Mesela Emine Işınsu’nun Sancı’da Türklerin bozkurttan doğuşu anlatılmıştır, Cengiz Dağcı’nın Korkunç Yıllar’da Çora Batır destanıyla ilgili şiirler üslûp unsuru olarak yer alır, Genç Temuçin bir destan kahramanının hayatını anlatır tarzda kaleme alınmıştır, Sevinç Çokum’un Hilal Görününce adlı

213 Ramazan Çiftlikçi, Yaşar Kemal, K.B. Yay., Ank., 1997, s. 37.

214 Ramazan Çiftlikçi, “Çağdaş Edebiyatımızın Yüzakı Yaşar Kemal”, Kültür, S. 103, Ocak-Şubat 1994, s. 20. 104

romanında Çorabatır destanı, yaşlı bir roman kahramanı tarafından anlatılır.

II. BÖLÜM

TÜRK ROMANLARINDAKİ DESTANLAR

OĞUZ KAĞAN DESTANI

Destanlar çekirdek, gelişme ve tespit safhalarından geçtikten sonra bir metne dönüşebilmektedirler. Fakat bazı destanlar için bu safhaların bu şekilde ilerlediği söylenemez. Oğuz Kağan destanının da ne tam bir metni elimize geçmiştir ne de destanın temelini oluşturan çekirdek unsurlar tam anlamıyla aydınlatılmıştır.

Oğuz Kağan destanı yazma parçalar ve rivayetler şeklinde günümüze kadar gelmiştir. Bilinen bu metin ve rivayetler yedi tanedir.215

Destanda, Oğuz, doğduktan 40 gün sonra büyüyüp gelişen, halka eziyet eden canavarı öldüren, büyüyünce seferler edip ülkeleri bayrağı altına alan, yaşlanınca yurdunu oğulları arasında paylaştıran bir Türk kahramanı ve hükümdarıdır.

Toplumun değişmesini isteyen Tanzimat romancıları ve romanlarında bir misyon aşılamak isteyen ideolojik romancılar, kahramanlarını çok çabuk eğitirler. Ozan dili çevik olur, ozan eseri için önemi olmayan kısımları ve ayrıntıları atlar. O yüzden destan kahramanı çok çabuk büyür. Destan kahramanlarının büyümesi gibi idealist romancılar da kahramanlarını hemen olgunlaştırırlar. Felatun Bey ve Rakım Efendi’de Canan’ın, Seviye Talip’te Macide’nin yetişmesi gibi.

215 Osman Fikri Sertkaya, “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Mülahazalar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1992, TDK Yay., 1995, s. 9-27. 105

Oğuz Kağan destanının şaman ve İslâmî rivayetleri farklıdır. İslâmî rivayetinde Türk milletinin en eski atasının adı,

Türk’tür. Nuh Peygamberin birinci oğlu olan Türk, babası Yasef’in ölümünden sonra Isık gölü çevresinde yerleşmiş ve Türk’ün tarihi onunla başlamıştır. Dünyaya doğuştan Müslüman gelen Oğuz’un, din anlaşmazlığı yüzünden babası ile arası açılmıştır. Daha sonra onu yenerek Türk boylarının hakanı olmuştur.

Destanın şaman rivayetinde Oğuz beylerine, Oğuz Kağan isim verir. İslâmî rivayetinde ise isim vermelerin sebebi daha farklıdır. Destanın ikinci şeklinde Oğuz’un yurdunu oğullarına bölüşü daha geniş anlatılır. Uluğ Türk’ün yerini de yaşlı vezir Irkıl Ata almıştır. Oğuz Kağan da, onun yerine geçen oğlu Gün Han da bu vezirin öğütlerini dinlerler. Gün Han, babasından kalan yurdu Oğuz’un 24 torunu arasında böler.216

Oğuz Kağan’ın tarihî şahsiyeti üzerine muhtelif fikirler ileri sürülmüştür. J. Guignes, Hun hakanı Mete’nin Oğuz Han’a benzediği üzerinde durur. Rus sinoloğu Biçurin ve Ziya Gökalp birbirlerinden habersiz bu iki hükümdarın aynı olabileceğini ileri sürerler. W. Radlof’a göre, Mani dinini resmî din olarak kabul eden Uygur hakanı Bügü Tegin (Böğü Kağan), Oğuz Han olmalıdır. Rıza Nur da Oğuz Han’ı Büyük İskender ile karşılaştırır. J. Marquart ise Oğuz Han’ın Cengiz olabileceğini belirtir. Etnolog Potanin de Oğuz Han’ı yeni Moğol efsanelerindeki Kiray Han ile Uhır Bama Han’a benzetir. Bahaeddin Ögel’e göre, Oğuz Han efsanesi, Mete’den de önce Orta Asya’da yaşamaktaydı. Bu eski inanış biraz değiştirilerek,

216 Hamide Demirel, Türk Destanlarında Güzellik, Destan, Moral ve Din Unsurları, Ötüken Yay., İst., 1995, s. 44. 106

esasen Çin kaynaklarında efsane şeklinde anlatılan Mete’nin gençliğine yakıştırılmış olabilir.217

M. F. Köprülü de Oğuz Kağan destanının M.Ö. 126-201 yılları arasında büyük bir göçebe devleti kuran Hiung-Nu’larla ilgili olduğunu belirtir. Oğuz Kağan da Mete’dir.

Buna karşılık Z. V. Togan bu destanın menşeinin daha eski çağlara kadar indiğini belirtir: Togan, tarihte M.Ö. VII. yüzyılda merkezi Orta Asya’da bulunan Sakalar ile İndo-İskitlerin bu kadar geniş sahaya yayıldıklarını yazar.218

Oğuz Kağan destanını tahlil eden Mehmet Kaplan, destan ile Türklerin yerleşik medeniyete geçmeden önce yaşadıkları atlı göçebe medeniyet arasında bağ kurar. Oğuz Kağan böyle bir toplumun ideal insan tipini oluşturur. Onun temel şahsiyetini hâkim olma duygusu teşkil eder. Dışa dönük bir tip olan Oğuz Kağan’ın hayatı sürekli hareket hâlinde geçtiğinden kendisi ve gördüğü tabiat üzerinde düşünmemiştir. Hayat karşısında aldığı sade tavır, eserin üslûbuna da yansır. Dinî dünyasında kozmik unsurlar ve hayvanlar rol oynar. Oğuz Kağan tek başına değildir, çevresinde atlı göçebeler bulunur. Ayrıca destanda terbiye etme, örnek gösterme amacı da vardır.

Oğuz Kağan destanının şaman ve İslâmî rivayetlerini karşılaştıran Mehmet Kaplan, Uygurca Oğuz Kağan destanını, atlı göçebe kültürünün mitolojik dünya görüşünü yansıtması açısından daha estetik bulur. Tarih-î Oğuzân ve Türkân’da

217 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, C. 1, TTK Yay, Ank., 1993, s. 10-11.

218 Mehmet Kaplan, Oğuz Kağan Destanı , Dergah Yay., İst., 1979, s. 24-25. 107

yazar hadiseleri ve mitolojik unsurları aklîleştirmeye çalıştığı için Oğuz Kağan’ın şahsiyetini bozmuştur.219

Oğuz Kağan’la ilgili eserler ve bunlardaki Oğuz Kağan’ın özellikleri ise aşağıda ele alınmıştır.

Kemalettin Şükrü Orbay, Oğuz Han (1932)

Bozkurt (1932)

Kalelizâde adıyla Oğuz Han220 ile Bozkurt221 adlı kitaplarını yayınlatan Kemalettin Şükrü Orbay, bu eserlerde Oğuz Kağan destanını otuzar sayfada hikâye etmiştir. Bu eserlerin, Oğuz Han adlı kitabın arkasındaki reklam yazısından, okuldaki derslere yardımcı olması için gençlere yönelik bir seride yayınlandığı anlaşılmaktadır.

Oğuz Han adlı eser, Kara Han’ın çocuğu olmadığı için Tanrı olarak kabul ettikleri kılıçlarına dua222 etmeleriyle başlar. Bir sene sonra doğan çocuk annesinin memesini bir kere emip bir daha emmemek, herkesin yediklerinden yemek ve kendi adını kendisi koymak şeklinde olağanüstülükler gösterir. Yazar, destandaki bu mitolojik unsurları, mucize diye belirtir. Altın Dağında avlanırken babasının taptığı kılıcı bir taşa çalar, kılıç parçalanır. O zaman kılıçta olağanüstülük olmadığını anlayıp güneşe tapar. Güneşin ve ayın da daha sonra parlaklığını yitirip battığını görünce Tanrıyı bulana kadar imanını kalbinde saklamaya karar verir. Dağdan dönerken gecikmesinden endişelenen halkından da dağda bir canavar olduğunu öğrenir. Eve erken geleceğini belirtip Türk’e hiç yakışmayan yalancı

219 a.e., s. 59-61.

220 Kalelizade, Oğuz Han, Kanaat Kütüphânesi, 1932, 37 s.

221 Kalelizade, Bozkurt, Kanaat Kütüphânesi, 1932, 30 s.

222 Kılıç, ilkel inançlara göre içinde koruyucu bir ruh olan fetişlerdir. Kılıç üzerine yemin etme, hem destanlarda hem de halk inançlarında görülmektedir (Abdülkadir İnan, “Eski Türklerde ve Folklorda Ant”, Makaleler ve İncelemeler, TTK Yay., 2. bs., Ank., 1987, s. 317-330.). 108

olmak istemediği için geyiği ağaca bağlayıp eve döner. Ertesi gün de ayıyı ağaca bağlayıp eve döner. Sonraki gün eve erken dönme konusunda bir şey demeden çıkar, yalan söyler konuma düşmemenin rahatlığı ile gece canavarı bekler ve onu tek hamlede öldürür. Başını halkına getirir. Daha sonra yoluna ışıklar içinde, taht üzerinde bir kız çıkar. Bu kız Güneş Tanrı’nın hediyesidir. Onunla evlenir

ve üç çocuğu olur. Yine bir gün ava giderken sık ağaçların arasında bulunan bir gölün ortasındaki tek ağacın dalları arasında bir başka güzel kız bulur; Tanrının yolladığını düşündüğü bu kızla da evlenir. Ondan da üç oğlu olur. Oğuz Han adlı eser, Oğuz’un halkını şölen için meydana toplaması ve kendini han ilan etmesi ile biter.

Bozkurt adlı eserde de Oğuz’un seferleri anlatılır. Oğuz, Altın Ordululara karşı çıkan Urum Kağan’ı mağlup edebilmesi için Gök Tanrı’ya yalvarır. Birdenbire karanlıklar içinde ışıklar saçarak beliren erkek boz bir kurt, dile gelir. Onun söylediği yerlere Oğuz, ordusunu sürer. Her biri bir Türk boyunu oluşturan Türk erleri, Saklap, Kapçak, Karlok, Kalaç, Kağnılı destandakine uygun şekilde Oğuz’a yardımcı olurlar. Yıllar sonra Uluğ Türk’ün rüyasının yorumuna uyan Oğuz, ülkesini oğulları arasında paylaştırır.
Uzun hikâye özelliği gösteren bu eserler, Oğuz Kağan destanının Uygur rivayetine uygun bir şekilde kaleme alınmıştır. Olayların gelişim sırası bu rivayete uygundur. Fakat yazar, destanda yer alan, Türklerin eski inançlarıyla ilgili mitolojik unsurları ya aklîleştirir, normal bir olay hâline dönüştürerek anlatır ya da bunun bir mucize, harika olduğunu belirterek işin içinden sıyrılır. Mesela yeni doğan Oğuz’a annesi meme verir, fakat Oğuz sadece bir kez emer, sonra kalkıp yürür ve dile gelip babasından herkesin yediği yemeklerden ister. Yazar, bunu şu ifadelerle açıklar: “Bu geçen haftalar bir harika halinde doğan ve dünyaya gözünü açar açmaz

109

yürümeğe, söz söylemeğe başlayan çocuğun hayatı üzerinde ay, hatta sene tesirini yaptı. (...) Oğuz bu hususta bir harika idi.” 223

Yazar, büyük bir Türk kahramanı olarak belirttiği Oğuz Han’ı kılıca tapan ilkel dine mensup biri olarak göstermek istemediğinden olacak ki destanın şaman ve İslâm rivayetlerinde yer