Mövzu İdxal-ixrac əMƏLİyyatlari və beynəlxalq ticarət söVDƏLƏŞMƏLƏRİNƏ hazirlistrreplN 1

2.İdxalat-ixracat əməliyyatlarının uçotu və onun unifikasiyası

Beynəlxalq ticarət təcrübəsində gömrük-tarif əməliyyatları çoxcəhətli olur.Buna görə də onun tənzimi və uçotunun, xüsusən statistik uçotunun aparılmasına ticarət-tarif əməliyyatlarının unifikasiyasının böyük əhəmiyyəti vardır.Bu məqsədlə Gömrük Əməkdaşlıq Şurası adı altında çoxcəhətli gömrük-tarif praktikasını tənzimləyən və gömrük nəzarəti sahəsində əlaqələndirmə və metodik mərkəz olan hökümətlərarası təşkilat yaradılır .Gömrük Əməkdaşlığı Şurası fəaliyyətinin əsas istiqaməti gömrük tarifləri sistemində malları təsnifləşdirmək üçün vahid unifikasiya olunmuş nomenklatur (siyahı)yaratmaqdan ibarətdir .1961-ci ildə onun işində həmin şuranın tərkib üzvləri olan 29, 1971-ci ildə 66, 1981-ci ildə 93, 1987-ci ildə isə 103 ölkə iştirak edirdi .

Belə hesab edirlər ki, gömrük uçotunun unifikasiyasının birinci mərhələsi Gömrük Əməkdaşlığı tərəfindən 1959-cu ildən etibarən qüvvəyə minmiş Brüssel Gömrük Nomenklaturu olmuşdur .Artiq 1987 –ci ildə o, dünya ticarətinin 8%-ni əhatə edir və 150 ölkədə tətbiq olunurdu.1973 –cü ildən başlayaraq Gömrük Əməkdaşlıq Şurasının himayəsi altında 60-dan çox ölkənin mütəxəssisləri və 20 beynəlxalq təşkilat yeni Brüssel Nomenklaturunun yaradılması üzrə iş aparmağa başladı.Yeni nomenklatur həm gömrük tarifləri üçün, həm statistikada malların təsnifatı üçün, həm də nəqliyyat tarifləri üçün tətbiq oluna bilər .Bu nomenklatura artıq 1978-ci ildə dərc olunub 10 üzv ölkə arasında yayılmışdır.

Gömrük Əməkdaşlığı Şurasının fəaliyyətinin mühüm istiqamətlərinin bir sahəsi də texniki əməkdaşlıq və təhsildir.1984-cü ildə Şuranın “Gömrük qanunlarının və texniki əməkdaşlığın uyğunlaşdırılması və standartlaşdırılması üzrə konvesiyanın və digər beynəlxalq vasitələrin işlənib hazırlanmasına dair “ bəyannaməsi qəbul edildi .1988 –ci ildə isə həmin Şura 1990-cı illər üçün aşağıdakı əsas istiqamətləri əhatə edən proqram qəbul etdi:

1.Gömrük əməkdaçlığı şurasının iş vasitələri kimi ,beynəlxalq gömrük standartları işlənib hazırlansın və onların eyniliklə tətbiqi təmin olunsun .

2.Unifikasiyalaşdırılmış və sadələşdirilmiş idxal-ixrac üzrə gömrük qaydaları və üsulları işlənib hazırlansın .

3. Gömrük qaydalarının hər cür pozulmasına və qaçaqmalçılığa qarşı nəzarət və mübarizənin təcrübi tədbirləri işlənib hazırlansın

4.Kadrların hazirlanmasında şuranın üzv dövlətlərinə kömək göstərilsin .

5.Gömrük xidmətləri və beynəlxalq ticarətin digər iştirakçıları arasında məlumatların elektron mübadiləsi sistemi inkişaf etdirilməsi

Malların təsviri və kodlaşdırılmasının harmonik sistemi və onun nomenklatur strukturu Malların təsvirinin və kodlaşdırılmasının harmonik sistemi 1988-ci ilin başlanğıcında qüvvəyə minmişdir.Bu sistem beynəlxalq ticarətin predmeti tədavüldə olan mallar üçün yeni çoxməqsədli təsnifçi sistemdir .Harmonik sistem xarici ticarət tədavülündə olan bütün malları

əhatə edir .Onun tətbiqi ilə bir sıra problemlər müəyyənləşdirilmişdir, o cümlədən :

-ticarət və gömrük sənədlərinin tərtibi sadədir, onların avtomatik işlənməsi yüngülləşir ;

-bütün parametrlər (həcm, dəyər, təyinat ölkəsi və i.a)üzrə yazışmalara təsnifata və beynəlxalq ticarət yüklərinin uçotuna sərf edilən məsrəflərin qənaət olunmasına əlverişli imkan yaranır ;

- beynəlxalq ticarət və iqtisadi təhlilin aparılması üzrə məlumatların toplanması, uçotu və miqyası işləri sadələşir ;

- dünya ticarət təşkilatlarında tarif güzəştləri mübadiləsi asanlaşır ;

Harmonik sistemin nomenklaturunun əsas ünsürlərini iki sistemi vardır təsnifatlar sistemi və kodlaşdırma sistemi .

1.Təsnifatlar sistemində əsasən mallar mənşəyinə, təyinatına, işlənib hazırlanması nişanələrinə görə qruplaşdırılır .Məsələn ,təyinatına görə onlar ərzaq malları və içkilər ,qeyri-ərzaq malları, sənaye xammalı ,yanacaq və sürtgü malları materialları ,alətlər də daxil olmaqla maşınlar və avadanlıqlar nəqliyyat vasitələri (istehsal və şəxsi istehlak təyinatlı)kimi ,işlənib hazırlanmasına görə isə xammal malları ,yarımfabrikatlar hazır məhsul kimi fərqləndirilir .

2.Kodlaşdırma sistemi imkan verir ki, topanan informasiyalar EHM –də işlənilməsi üçün rahat və münasib formada kodlaşdırılsın, müəyyən məlumatların axtarışı, sortlaşdırılması və cəmləşdirilməsi üzrə müəyyən metolardan istifadə edilməsi mümkün olsun .

Harmonik sistemin nomenklaturu aşağıdakı formada tərtib edilir (1-ci cədvəl)

1-ci cədvəl

Harmonik sistemin nomenklaturu

Bölmələrin kodu	Bölmələrin adı	1999-cu ildə həmin bölməyə aid olan malların dünya ixracında xüsusi çəkisi (%)
	Diri mal-qara və mal –qara mənşəli məhsullar	2, 5
	Bitki mənşəli məhsullar	4,0
...		...
15	Qaravə əlvan metallar və onlardan alınan məmulat	7 ,9
...		...
21	İncəsənət əsərləri, kolleksiya yığma və antikvar (əntiq)	0 2

Gömrük məqsədlərilə malların dəyərləndirilməsi üzrə razılaşmalar Gömrük tarifləri malların qiymətlərilə sıx surətdə bağlıdır.Bu ,hər şeydən əvvəl gömrük vergilərinin hüdudlarını müəyyən etmək üçün mühüm şərtdir .

1970-ci illərin sonunadək olan dövrdə malların gömrük qiymətləndirilməsində milli metodikalar çox fərqli idi .Bu, neqativ hallara gətirib çixarırdı .Belə ki, vergi idxal olunan malın dəyərindən, yaxud da miqdarından tutulurdu .1981-ci ildən gömrük qiyməti üzrə yeni razılaşma (saziş ) qüvvəyə mindi.Bu razılaşmalra əsasən idxal olunan malların gömrük qiyməti bazasının hesab- faktura təşkil edir ki, bu da ümumdünya ticarət təşkilatları olan bütün ölkələr üçün məcburidir.Vergi malın miqdarından deyil, həmin qiymətdən tutulur.

Əgər partnyorlar arasındakı razılaşma əsasında malın qiyməti onun real qiymətinə uyğun gəlmirsə, aşağıdakı metodlardan istifadə olunur :

-həmin ölkəyə ixrac olan analoji malın qiymətini xarici ticarət qiyməti ilə müqayisəetmə metodu;

- malın dəyərini ilk dəfə idxal olunan eyni malın qiyməti əsasında müəyyənetmə metodu;

- tədavül xərclərini və əlavə dəyərin digər məsrəf hissəciklərini cixmaq şərtilə ;

- dəyərin hesablanması metodu.Bu metod istehsal xərclərinə ,yeni xammal və materialların əldə olunmasına, onların işlənib hazırlanmasına orta mənfəətə və istehsalla əlaqədar digər məsrəflərin yekununa (cəmləşdirilməsinə )əsaslanır ;

- idxalat malı dəyərinin hesablanması yuxarıda göstərilən 1-ci 3 hesablama metodu ilə mümükün olmadıqda, razılaşma (saziş )prinsipinə uyğun gələn digər metodlarda tətbiq oluna bilər.Beynəlxalq ticarət təcrübəsində gömrük dəyərləndirilməsi üçün razılaşmada (sazişdə)iştirakçı ölkələrin çox hissəsi əsasən kotntrakt qiymətlərini tətbiq edirlər .

Ümumi prefensiya sistemi(ÜPS) Bu sistem çərçivəsində inkişaf etmiş ölkələr birtərəfli inkişaf etməkdə olan ölkələrə, onlar, yəni həmin ölkələr aviatexnika malları (məhsulları) idxal etdikdə, gömrük –tarif
güzəştləri (imtiyazları) verilər.Bu sistem beynəlxalq ticarət təcrübəsində 1970-ci ildən tətbiq edilir .

Ümumi imtiyazlar sistemi (ÜİS) 1971-ci ildən Avropa İqtisadi Birliyində (AİB) və Yaponiyada ,1972-ci ildən Avstriya, Norveç ,İsveç, İsveçrə ,Yeni Zellandiya və Fillandiyada ,974-cü ildən Kanadada ,1976-cı ildən isə ABŞ-da və i a mövcuddur.

Çoxcəhətli gömrük tarif sisteminin tənzimində həmin sistem (ÜİS) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir .Bu sistem çərcivəsində preferensiya(imtiyaz ), ya gömrük vergiləri tamamilə ləğv edilir və (güzəştə gedilir)ya da cərimələr xeyli aşağı salınır.

Fəqət, tarif güzəştləri inkişaf etmiş ölkələrin bir sıra müasir sənaye mallar ixracına ,məsələn ,parça, gön-dəri və ondan istehsal olunan məmulata ,neft məhsullarına, işlənib hazırlanmış kənd təsərrüfat məhsullarının böyük bir hissəsi və bu kimi mallara şamil edilmir.

İmtiyazların (preferensiyaların)həddi müxtəlif olur.