Mövzu müasir təlim formaları,iş üsulları və texnikaları plan: 1

Oxunun düzgünlüyü

Oxunun şüurluluğu

Oxunun optimal sürəti

Oxunun ifadəliliyi

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1.Y.Ş.Kərimov. İbtidai siniflərdə ana dilinin tədrisi metodikası. Bakı, 1997.

2.Y.Kərimov Ana dilinin tədrisi metodikası (dərslik) “Kövsər ”nəşriyyatı

Bakı, 2011,2015

3.Ş.Nəbiyeva Ana dili tədrisi metodikasının aktual problemləri . Bakı,2010

4.A.Məmmədov Azərbaycan dilinin tədrisi tarixi (dərs vəsaiti). Bakı,2011

5.Y.Kərimov Ana dili tədrisi metodikasının nəzəri problemləri . Bakı,2005

6.İbtidai siniflərdə “ Müəllim üçün metodik vəsait”I,II,III,Ivsiniflər üçün

Oxu dərslərinin səmərəliliyini təmin edən amillər müxtəlifdir. Bunlardan biri lüğət üzrə işdir. Məlumdur, sözün mənasının başa düşülməməsi mövzunun dərk olunmasını çətinləşdirir. Ona görə də mətnin şüurlu mənimsənilməsinə xidmət edən sözlər izah olunmalı, yeri gəldikcə sinonim, antonimlərdən istifadə edilməli, məcazi mənada işlənən sözlərin izahıda nəzərdən qaçırılmamalıdır.

Səmərəliliyi təmin edən amillərdən biridə, əsərin oxunması və təhlilin aparılmasıdır. Bura ya oxunun ifadəli oxunması, mətnin bitkin hissələrlə oxunub izah edilməsi, sözə həssas münasibət yaradılması daxildir.

Planın tərtibidə bu amillər sırasındadır. Mətnin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq planın tutulması oxunun şüurlu qavranılmasına kömək göstərir. Dərslikdəki mövzuya uyğun şəkillərdən istifadə də planın tərtibinə kömək edir. III – IV siniflərdə adlıq cümlələrdən istifadə etməklə plan qurmaq daha məsləhətdir.

Səmərəliliyi təmin edən vasitələrdən biri də mətnin məzmununun nağıl edilməsidir.Elmi-kütləvi mətnlər təxminən kitabdakı kimin ağıl edilməlidir ki, şagirdlər sonrakı elmi fikirləri düzgün söyləməyi bacarsınlar.

Bu prosesdə ümumiləşdirici müsahibənin aparılması və şagird müstəqilliyinin təmin edilməsi dədiqqət mərkəzində olmalıdır.

2) Oxu materiallarının tematikası, xarakteri və məqsədi.

I sinifdə şagirdlər məktəblilərin həyatı, ailə, ailədə vəzifə bölgüsü, onun istirahəti, mikromühit, insanların yaxşı və pis hərəkətləri, ananın bayramı, vətənimiz, onun müdafiəsi, xalqın həyatı, sosial qayğıları və s. haqqında bədii parçalar oxumalıdırlar. II-IV siniflərdə bu mövzuların bir çoxu təkrarlanır və məzmun nisbətən mürəkkəbləşdirilir. İkinci qrup materiallar ilin fəsilləri hər bir fəsildə heyvanlar, quşlar və bitkilərin həyatı, insanların əməyi haqqında maraqlı parçalar və məqalələrdi. Üçüncü qrup materiallar isə tarixi xarakter daşıyır. Azərbaycanın tarixi keçmişi, oğuzlar, bizim türklüyümüz, ulu babalarımızın adət və ənənələri, zəhmətkeş xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsi, Azərbaycanda demokratik hakimiyyət uğrunda mübarizə, vətənimizin düşmənlərdən qorunması, elmi texniki yeniliklər, müstəqil Azərbaycan dövləti, dövlət quruculuğu və firavan həyat uğrunda mübarizə, dünya zəhmətkeşlərinin həmrəyliyi və s. kimi materiallar bu qəbildəndir. Bəzən belə zənn edirlər ki, hisslərə, təxəyyülə yalnız bədii ədəbiyyatla, fikirə isə yalnız elmi səsrlər təsir göstərə bilər. Belə bir yalnış təsəvvür elmi və bədii yaradıcılığın mahiyyətini düzgün dərk etməməkdən irəli gəlir. Uşaq ədəbiyyatı bədii və elmi idraki sərlərdən ibarətdir. Elmi idrakı ədəbiyyata elmi kütləvi və bədii kütləvi əsərlər daxildir. Uşaq bədii ədəbiyyatının məqsədi kiçik yaşlı oxuculara müəyyən mənəvi təsəvvürlər vermək, onların qarşısında bədii obrazlar aləmini açmaq, onları kitabın müsbət nümunələrinə uyğun hərəkət etməyə yönəltməkdir. Uşaq elmi idrakı ədəbiyyatının başlıca məqsədi uşaqlarda əqli fəallığı tərbiyə etmək, onları böyük elmi aləm ilə ünsiyyətə yönəltməkdir. Onu da qeyd edək ki, hər hansı uşaq ədəbiyyatına elmi biliklərin elementləri daxil edilir. Yaxşı elmi idraki uşaq kitabları isə mənəvi istiqamətsiz ola bilməz. Yeni biliklərin mənimsənilməsi həmoşə oxucuda müəyyən nöqteyi nəzərin insani keyfiyyətlərin tərbiyəsi ilə əlaqədardır. Elmi kütləvi və elmi bədii uşaq kitablarında məzmun çox vaxt ümumi, lakin bu məzmunun açılma forması və verilən biliklərin həcmi müxtəlif olur. Elmi kütləvi mətnlərdə elmi xarakterli səbəb-nəticə əlaqələri olur. Bunsuz onlar öz əsas vəzifələrini, yənibalaca oxuculara elmi təfəkkürün elementləri haqqında məlumat vermək vəzifələrini yerinə yetirə bilməz. Bədii əsərlərdə isə uşaq öz təsəvverlərini şeylər arasındakı əlaqə kimi qəbul edir. Bu o demək deyildir ki, bədii əsərlərdə bilik elemenləri yoxdur. Belə əsərlərdə də elmi məlumatlar verilir. Məsələn: K.D. Uşiniskinin “Pişik və qara quş” hekayəsində nəql etmə prosesində qara quşun ildırım kimi şığıması, dimdiyinin əyri, caynaqlarının uzun və əyri olması haqqında məlumat verilir. Lakin hekəyənin tədris etməkdə başlıca məqsəd pişiyin öz balalarına dərin məhəbbəti, onların yolunda canından keçməyəhazır olmasını vermək olduğundan elmi bədii məlumat arxa plana keçir. Meşə həkimi mətnində isə uşaq qardaşından öyrənir ki, ağacdələnin sinəsi ağ, kəkili qırmızı, qalan yerləri qara olur. Onun dimdiyi uzun və möhkəm olur. O, qabığın altında gövdədə olan qurdları tapıb yeyir. Bu mətndə başlıca məqsəd ağacdələn, onun meşəyə xeyri haqqında bilik vermək olduğundan onun təsviri tamamiylə yerinə düşür.

Ibtidai siniflərin dərsliklərinə daxil edilmiş tarixi materiallar, əsasən tarixi günlərdə, bayramlarda oxunur, oxunu həyatla əlaqələndirməyə imkan verir. Xalqımızın milli azadlıq mübarizəsi haqqında mətinlərin oxunması şagirdlərə bilik verməklə yanaşı, onlarda vətənə, keçmiş nəaliyyətlərimizə maraq və məhəbbət, düşmənə nifrət hissi tərbiyə edir.İbtidai siniflər üzrə proqramda hər ğir təlim ili üzrə oxunun məzmunu və texnikası verilmişdir. Proqramın tələbinə görə I sinifdə şagirdlər məktəblilərin həyatı, ailə, ailədə vəzifə bölgüsü, onun istirahəti, insanların yaxşı və pis hərəkətləri, anaların bayramı, vətənimiz, xalqın sosial qayğıları və s. haqqında bədii parçalar oxumalıdırlar. II – III siniflrədə bu mövzuların bir çoxu təkrarlanır və məzmun niəbətən mürəkkəbləşdirilir.

Proqram üzrə II qrup materiallar ilin fəsilləri, hər fəsildə heyvanlar, quşlar və bitkilərin həyatı, insanların əməyi haqqında maraqlı parçalar və məqalələrdir.

III qrup materiallar isə tarixi xarakter daşıyır. Azərbaycanın tarixi keçmişi, oğuzlar, bizim türklülüyümüz, ulu babalarımızın adət və ənənələri, zəhmətkeş xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsi, Azərbaycan da demokratik hakimiyyət uğrunda mübarizə, düşmənlərlə mübarizə, kosmosun fəthi, müstəqil Azərbaycan dövləti və s. kimi materiallar bu qəbildəndir.

İbtidai siniflərdə tədris olunan uşaq ədəbiyyatı bədii və elmi-idrakı əsərlərdən ibarətdir. Bədii əsərlər janr etibarilə müxtəlifdir: hekayə, nağıl, təmsil, şeir, tapmaca, atalar sözü və s.

Elmi-kütləvi mətnlərə təbiət, coğrafiya və tarixə aid materiallaraiddir.

Bədii əsərlərin janrından asılı olaraq oxucuya təsiri müxtəlifdir. Bu materiallar təlimin qarşısında duran tərbiyəvi vəzifələrin – müsbət keyfiyyətlərin aşılanmasına xidmət edir,elmi-kütləvi materialların tədrisində məqsəd şagirdlərin idrakını elmi-biliklərlə zənginləşdirməkdən ibarətdir.

Ümumiyyətlə, oxu materialının tematikası rəngarəng, xarakteri müxtəlif, maraqlı və dərkedilən olmalıdır

Uşaq bədii ədəbiyyatının məqsədi oxuculara müəyyən mənəvi təsəvvürlər vermək, onların qarşısında bədii obrazlar aləmini açmaq, kiçik yaşlı məktəbliləri kitabın müsbət nümunələrinə uyğun hərəkət etməyə yönəltməkdir.

Elmi-idrakı ədəbiyyata elmi- bədii – kütləvi və elmi-kütləvi əsərlər daxildir. Uşaq elmi – öz oxucularında əqli fəallığı tərbiyə etmək, onları böyük elm aləmi ilə tanış etmək, ünsiyyətə yönəltməkdir.

Təlim müəllimlə şagird arasında qarşılıqlı təsirə malik məqsədyönlü prosesdir.Bu prosesdə müəllim və şagirdlərin birgə fəaliyyətinin köməyi ilə bilik ,bacarıq və vərdişlər əldə edir.Şagirdlərin bilik ,bacarıq və vərdişləRə yiyələnmələrini təşkil edərkən müəllimin istifadə etdiyi iş qaydası metod adlanır.Şagirdlərin proqram materialını şüurlu mənimsəmələri üçün əsas vasitə elə şagirdin özüdür.Həm məktəb praktikasında ,həm də nəzəri ədəbiyyatda tez-tez metod və priyom anlayışını eyniləşdirirlər.Metod çox vaxt dərsin taleyini həll edir,priyom isə məqsəddən asılı olaraq müxtəlif metodların köməkçi vasitəsi ,metodun müəyyən hissəsi kimi çıxış edir.Metodun tərkibinə daxil olan priyomlar mexaniki şəkildə birləşməyib,düşündürülmüş system təşkil edir.Hər hansı metodun tətbiqi prosesində müxtəlif priyomlardan istifadə etmək mümkündür.Metodlar şagirdlərin zəruri biliklərə yiyələnməsini təmin edirsə ,priyomlar həmin bilikləri asanlıqla,cəld və qüsursuztətbiqetmə bacarığının yaranmasına köməklik göstərir.Metod və priyom arasında sərhəd mütəhərrikdir.Şəraitdən asılı olaraq metod priyoma,priyom da metoda keçə bilər.Oxu təlimi prosesində,əsasən, aşağıdakı priyomlardan istifadə olunur:müqayisə,tutuşdurma,ümumiləşdirmə,təsnifetmə,mətni hissələrə ayırma, əsas ideyanı göstərmə,qəhrəmanı xarakterizə edən söz və ifadələri seçmə söz zəncirini,kublaşdırma,əqli hücum,şaxələndirmə,Venn dioqramı,debat, BİBÖ və s.

Təlim metodları oxunun məqsəd və məzmunundanasılı olaraq seçilir və tətbiq edilir.İbtidai təlim didaktikasında tarixən,başlıca olaraq iki növ təlim metodu fərqləndirilmişdir:1)doqmatik metodlar 2)inkişafetdirici metodlar.Doqmatik metodlara əsasən tədris prosesində matreali müəllim özü izah edir. İnkişafetdirici metodlarla tədris prosesində isə sual-cavabdan,diskusiyadan istifadə olunur.Şagird müəyyən problemin həlli üçün düşünməli,araşdırmalı,öz mövqeyini bildirməli olurlar.Elmi-kütləvi matreallardakı düşünməyi tələb edən məzmunu şagirdlərə çatdırmaq üçün xüsusi metod və interaktiv priyomlardan –daha çox izahdan istifadə olunmalıdır.İzah müəllim tərəfindən,bəzən onun rəhbərliyi altında şagirdlərin fəal iştirakı ilə aparılır.Oxu dərslərində metod və priyomların seçilməsi əsərin janrından asılıdır.Nəsr parçası oxunarkən nəzm əsərlərindən fərqli olaraq planın tərtibi və məzmunun nəql edilməsi tələb olunur.Əgər nəsr əsərində təsvir üstünlük təşkil edirsə,müfəssəl nəql etməyə və sözlərlə “şəkil çəkməyə”üstünlük verilir.Əgər mətn mükəmməl süjetli və dialoqludursa,diskusiya,debat seçmə nəqletmə ,səhnələşdirmə kimi priyomlardan istifadə edilir.Oxu dərsləri zamanı slaydlardan, səs audioyazılardan, proyektorlardan istifadə edilməsi məsləhətdir.

3. Oxununu düzgünlüyünə verilən tələblər.

Oxunun düzgünlüyü mətnin məzmununun şüurlu oxunmasına xidmət edən bir vasitədir.

İbtidai siniflərdə oxunun düzgünlüyü ən vacib sayılır və bunun üçün aşağıdakı tələblər irəli sürülür.

1. 
   Sözlərin aydın, səlis tələffüzü – sözü təhrif etmədən, heca və səs buraxmadan, əlavə etmədən, onların yerini dəyişmədən, sözün sonunu «yemədən» oxumaq;
   
2. 
   Sözlərdə vurğunu düzgün işlətmək və vurğuya görə sözün mənasının dəyişməsinə yol verməmək;
   
3. 
   Ədəbi tələffüz qaydalarını gözləmək;
   
4. 
   Rabitəli mətnləri cümlələrlə oxumaq, yalnız cümlələrin sonunda fasilə etmək;
   
5. 
   Durğu işarələrinin tələblərinə əməl etmək;
   
6. 
   Sözün qrammatik formasını digəri ilə (cəmi təklə, indiki zamanı keçmişlə və s.) bir sözü başqası ilə əvəz etməmək;
   
7. 
   Cümlədə sözburaxmamaq və əlavə etməmək;
   
8. 
   Cümlədə sözləri, mətndə cümlələri təkrarlamamaq;
   
9. 
   Kəkələmə, tıntınlıq, pəltəklik kimi nitq defektlərinə yol verməmək.
   

Yalnız yuxarıdakı qaydaları gözlədikdə oxu düzgün və normal hesab edilə bilər.

Oxu zamanı müəllim şagirdlərin sözləri yazıldığı kimi – kitab tələffüzü üzrə oxumalarına yol verməməli, şagirdlərə öyrətməlidir ki, dilimizdəki sözlərin bir qismi yazıldığı kimi oxunsa da, digər qismi yazılışından fərqli tələffüz edilir (ailə – ayilə və s.).

Oxu dərsində nitqi nöqsanlı şagirdlər daim müəllimin diqqət mərkəzində olmalı, yoldaşlarının belə uşaqlara kirayə ilə baxmalarına yol verilməməlidir.

Aşağı siniflərdən oxunun düzgünlüyü tez-tez pozulur. Bəzən yaxşı oxuya bilən şagirdlər yorulduqda, diqqəti mətn üzərinə toplaya bilmədiklərindən səhvlərə yol verirlər. Buna səbəb oxunan sözlərin obrazlarının düzgün qavranmamasıdır. Belə hallarda şagird ya həmin sözün daxil olduğu cümlənin mənasına əsaslanır, ya da onu mətndən, cümlədən kənarda dərk edir. Yenicə oxumağı öyrənən uşaq üçün məhz ikinci hal xarakterikdir. O, uzlaşma və idarə əlaqələrini gözləyə bilmədiyindən bütün gücünü hər sözü oxumağa və onun mənasını anlamağa yönəldir, onun cümlədəki digər sözlərlə əlaqəsini isə izləyə bilmir. Bəzən şagird sözdəki hecaların və ya hərflərin sayını azltmaqla oxu prosesini “asnlaşdırır”, gəlirdi sözünü gəldi, yazilir sözünü yazır, yığdılar sözünü yığdı şəklində oxuyur. Bəzən görmə yaddaşı uşağı aldadır. O, sözü səslənməsinə görə oxşar sözlə əvəz edir: “Biz möhtəşəm binaya yaxınlaşdıq” cümləsini “Biz möhkəm binaya yaxınlaşdıq” şəklində, “Uşaqlar tarlaya yollandılar” cümləsini “Uşaqlar talaya yollandılar ” şəklində, “Onlar talada çiyələk yığdılar” cümləsini “Onlar talada çiçək yığdılar” şəklində oxuyur. Bəzən isə daha sərbəst əvəzetmə halları olur. Şagird fərəh sözünü fəhlə, kibrit sözünü kirpi, fırtınalı sözünü fırtlatdı şəklində oxuyur.

Şagirdlər yuxarı siniflərdə də hecalarla oxuya qaçırlar. Bəzi hallarda müəllim sözləri hecalarla oxumağa təhrik etməlidir ki, uşaq gümana görə, uyduraraq oxumasın. Belə uşaqlarla müntəzəm təmrinlər aparılmalı,onların hecaları və sözləri təkrar oxumalarının qarşısı alınmalıdır.Oxunun düzgünlüyünü təmin edən birinci şərt cətinlik dərəcəsi tədricən artan mətinlərin oxunmasıdır.I sinifdə əlifbadan oxuya keçid dövründə bu,xüsusi əhəmiyyətə malikdir.İkinci şərt oxu üzrə məşqin müntəzəm,hər gün aparılmalıdır.Şagirdlərdə düzgün oxu vərdişlərinin yaranmasının əsas priyomlarından biri oxunun surətinin tənzim edilməsidir.Şagirdlərin bu və ya digər sözlərdə çətinlik çəkdikləri hallarda sözlərin heca,hətta səs təhlilini son dərəcə vacibdir.Əgər I sinifdə bu da kömək etməzsə,həmin sözləri yazı taxtasında hecalarla yazmaq və ya kəsmə əlifba ilə düzmək lazımdır.Bəzən mətndəki çətin sözlərin əvvəlcədən yazı taxtasınayazılıb təhlil edilməsi uşaqları düzgün oxuya hazırlayır və sinif oxusunun normal getməsini təmin edir.Çətin sözlərin xorla,hecalarla oxunması sonralar onların düzgün və bütöv sözlərlə oxunmasına şərait yaradır, şagirdlərdə oxu tematikasına yiyələnmək cəhdinigücləndirir.Şagird oxunan mətnin məzmununu bilməklə təkrar oxu zamanı onda “oxu sahəsi”yaranır.Belə ki,o, hər sözü öz nəzərləri ilə izləyir,oxuduğunun arxasınca gələn sozü oxumağa hazırlaşır.Nəticədə rəvan oxu vərdişi inkişaf edir,lakin eyni mətnin təkrarən oxunması şagirdlərin marağını aşağı sala bilər.Ona görə də təkrar oxu zamanı hər dəfə yeni tapşırıq verilməlidir.Bu ,oxu prosesinin canlı və maraqlı getməsini təmin edir.Oxunun düzgünlüyünə xidmət edən vasitələrdən biri də çətin ifadələrin ,yanıltmacların oxunmasıdır. Yanıltmaclar nitq aparatını qaydaya salır.Onları oxuyarkən şagird tələffüz aydınlığına nail olmaq üçün bu və ya digər orqanların hərəkətsizliyinə qalib gəlir.Yanıltmaclar fərdi və ya xorla ,əvvəlcə yavaş-yavaş ,sonra sürətlə oxunmalıdır.Oxunun düzgünlüyünə nail olmaq üçün şagirdlərin oxusuna müəllim tərəfindən müntəzəm nəzarət olunmalıdir.Müəllim hər bir şagirdin buraxdığı səhvin xarakterini nəzərə almaqla dərhal düzəliş verməlidir.Əgər bir halda təkrar oxumaq kifayətdirsə,digər halda cümlə içərisində sözün hansı mənada işlənməsi xəbər alınmalı,üçüncü halda nümunə verilməlidir.Oxunun düzgünlüyünə nəzarət uşaqların özlərini də cəlb etmək lazımdır.Hər bir şagirddə gözüitilik tərbiyə olunmalı,öz oxusuna nəzarət etmək və yoldaşlarının nöqsanlarına düzəliş vermək bacarığı yaradılmalıdır.Bu proses yalnız müəllimin rəhbərliyi altında getməlidir.Müəllim sual qoyur:”Yoldaşınız nəyi düzgün oxumadı?”.Şagirdlər nöqsanı qeyd edir və hamı eyni qənaətə gələndən sonra düzəliş verilir.Belə düzəliş sinfin diqqətini mətinə yönəldir,uşaqları fəallaşdırır,oxunun məsuliyyətini artırır.

Oxunun düzgünlüyünü artikulyasiyanın dəqiqliyindən də asılıdır. Savad təlimi dövründə bu sahədə başlanan iş sonradan fonetikanın tədrisi prosesində daha da genişlənir,sözlərin ədəbi tələffüz normalarına müvafiq tələffüz olunmasına diqqət artır.Müəllim oxu prosesində şagirdlərin sözləri yazdığı kimi ,orfoqrafik tərkibinə görə oxumalarına yol verməməlidir.Şagirdlər bilməlidir ki, bir çox hallarda orfoqrafiya ədəbi tələffüzə və heç bir yerli şivəyə uyğun gəlmir.Ona görə də bir tərəfdən orfoqrafik tələffüzə ,digər tətəfdən yerli şivə tələffüzünə qarşı mübarizə aparılmalıdır,lakin şagirdlərin canlı dilinə ,yerli şivə xüsusiyyətlərinə kinayə ilə yanaşmaq olmaz.

Oxu prosesinin düzgünlüyünün pozulması bəzən nitq orqanının nöqsanlılığından irəli gələn fiziki defektlərlə bağlı olur.

Z, S, Ş səslərini düzgün tələffüz edə bilməmək (onları fısıltı , fışıltı ilə tələffüs edmək): zal, zər əvəzinə sal, sər; şal,şən əvəzinə sal, sən tələffüz etmək və s.

R səsini düzgün tələffüz etməmək; şar, nar, keçər, rahat, qatar, şəhər əvəzinə şal, nal, keçəl, keçəl, lahat, qatal, səhəl; bir armud əvəzinə biy aymud və s.

Bundan əlavə, digər hallara da rast gəlmək mümkündür:

Söz əvvəlində Y əvəzinə L samitinin işlənməsi (yumaq-lumaq, yemiş-lemiş);

Söz daxilində L əvəzinə Y samitinin işlənməsi(alma-ayma, qulaq-quyaq, dələ-dəyə);

Sözün əvvəlində G əvəzinə D samitinin işlənməsi(gəldi-dəldi, gözəl-dözəl, geyim-deyim);

Sözün əvvəlində K əvəzinə T samitinin işlənməsi(kitab-titab, kələm-tələm);

Sözün əvvəlində Q əvəzinə D samitinin işlənməsi(qala-dala, qaya-daya, qoy-doy və s.)

Belə səhvlərin qarşısını almaq üçün tərkibində həmin hərflərin çox işləndiyi hecalar və sözlərin oxunmasındanibarət loqopedik çalışmalar vermək lazımdır.

Ra ar rar ara arar arı

Ro or ror oro oror ora

Ru ur rur uru urur ura

Rə ər rər ərə ərər dərə

Re er rer ere erer yere

Nitqi bu cəhətdən nöqsanlı şagirdlər müəllimin daimi nəzarəti altında olmalıdır. Onlara fərdi yanaşmaq, məktəbdə loqopedik müraciətinə kömək etmək və müstəqil işləmələrinə istiqamət vermək lazımdır.

Oxunun keyfiyyəti şagirdlərin oxu vərdişlərinə necə yiyələnməsi və bu vərdişlərin inkişafından asılıdır. Həm səsli, həm də səssiz oxu aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: 1) düzgünlük; 2) şüurluluq; 3) optimal sürətlilik 4) ifadəlilik.

Oxunun keyfiyyətləri bir-biri ilə sıx əlaqədardır, lakin ən əsası şüurluluqdur. Oxu vərdişləri arasındakı bu qanunauyğunluq oxunun bütün tələblərini təmin edir. Yəni oxunun sürətliliyi onun şüurluluğu ilə tənzim olunur, oxunun düzgünlüyü mətnin məzmununun şüurlu mənimsənilməsinə xidmət edir. Nəhayət, düzgünlük, şüurluluq və sürətlilik ifadəli oxu üçün əsas hesab olunur. İfadəlilik üzrə iş məzmunun dərindən – emosional qavranılmasını təmin edir, şagirdin nitqini gözəlləşdirir.

Oxunun ifadəliliyini təmin etmək üçün intonasiya, məntiqi vurğu, fasilə və oxunun sürəti kimi mühüm vasitələrdən istifadə olunmalıdır.

Oxu vərdişlərinin inkişafını təmin edən bu vasitələrə təkcə oxu zamanı deyil, həm də məzmunun söylənilməsi, əzbər deyilmə və danışıqda riayət olunmalıdır.

Oxunun düzgünlüyü ibtidai siniflrədə ən vacib sayılır və bunun üçün aşağıdakı tələblər irəli sürülür:

1. 
   sözü təhrif etmədən, heca və səsləri barıxmadan, əlavə etmədən, onların yerini dəyişmədən, sözün axırını «yemədən» oxumaq;
   
2. 
   sözlərdə vurğunu düzgün işlətmək və vurğuya görə sözün mənasının dəyişməsinə yol verməmək;
   
3. 
   ədəbi təfəkkür qaydalarını gözləmək;
   
4. 
   rabitəli mətnləri cümlələrlə oxumaq, yalnız cümlələrin sonunda fasilə etmək;
   
5. 
   durğu işarəsinin tələblərinə əməl etmək;
   
6. 
   sözün qrammatik formasını digəri ilə cəmi təklə, indiki zamanı keçmişlə və s. Bir sözü başqası ilə əvəz etməmək;
   
7. 
   cümlədə söz buraxmamaq və əlavə etməmək və s.
   

Oxunun şüurluluğuna verilən tələblər

Oxunun keyfiyyəti şagirdlərin oxu texnikasına yiyələnməsindən, onun inkişafından çox asılıdır. Şagirdlərin oxu texnikasının inkişafına müsbət təsir göstərən tələblərdən biri də şüurluluqdur. Bu xüsusiyyətin təmin edilməsi üçün şagirdlər aşağıdakıları başa düşməlidirlər:

4. 
   1) hər bir sözün mənasını; 2) hər bir cümlənin mənasını; 3) məntiqi cəhətdən bitmiş hər bir abzasın mənasını; 4) mətndə əsas məzmunu müəyyənləşdirməyi, başlıca fikri ayırmağı, onu xüsusi fikirlərlə təsdiq etməyi; həmin fikirlər arasında məntiqi əlaqələri müəyyənləşdirməyi.
   

Oxunun şüurluluğunu təmin etmək üçün müxtəlif məşğələlərin təşkili tələb olunur. Qavrayışın dərinləşdirilməsinə yönəldilmiş başlıca məşğələlər aşağıdakılardır:

1. 
   şagirdlərin mətni qavramağa hazırlaşmaları;
   
2. 
   lüğət işi
   
3. 
   əsərin oxunması
   
4. 
   qavrama dərəcəsinin yoxlanması
   
5. 
   mətnin təkrar oxunun nağıl edilməsi
   
6. 
   planın tərtibi
   
7. 
   məzmunun nağıl edilməsi
   
8. 
   ümumiləşdirici müsahibə
   
9. 
   şagirdlərin oxu ilə əlaqədar yaradıcı ictimai-faydalı fəaliyyəti
   

ibtidai siniflərdə oxunun optimal sürəti

Savad təliminin ilk mərhələsində şagirdlərin hələ oxu texnikadsına yenicə yiyələndikləri dövrdə oxunun aşağı sürətdə, aramla aparılması vacibdir. Sonradan tədricən sürət artırılmalıdır. Oxunu normal sürəti ifadəliliyi və məzmunun şüurlu başa düşməsini təmin edir. Həddən artıq ləng oxu sözlər və cümlələr arasında əlaqənin hiss olunmamaslna, məzmunun mexaniki şəkildə qavranmasına səbəb olur.

Normal sürətlə oxumaq oxu zamanı baş verən psixi proseslərin başa düşülməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Sürətlə oxumağa və yazmağa alışan adam özünün ictimai fəaliyyətində yüksək müvəffəqiyyət əldə edir.

Bəs oxunu normal sürəti necə olmalıdır? Hər bir şagird üçün normal oxu sürəti olur. Tədricən bu sürət tələb olunan normaya cavab verir. Sürəti süni şəkildə artırmaq düzgün deyil. Bədii, xüsusilə klassik ədəbiyyatı yüksək sürətlə oxumaq təbiətin gözəl guşəsinin üstündən reaktiv təyyarə ilə uçub keçməyə bənzəyir. Bu zaman, doğrudur, şagird gördüyü mənzərə ilə əlaqədar ümumi təsəvvür əldə edə bilmir, lakin oranın füsunkar gözəlliyi, cazibədarlığı, qəlbləri ovsunlayan, əsrarəngizliyi diqqətdən yayınacaqdır. Həddən artıq sürətli oxu da məzmunun incəliklərini mənimsəməyə imkan vermir, uşaqları tələskənliyə alaışdırır. Oxu təmkin, dərkedilən olmalıdır.

Ayrı-ayrı siniflərdə belə normallaşdırılir: I sinifdə dərs ilinin axırında dəqiqədə 20-25 söz; II sinifdə dərs ilinin birinci yarısında dəqiqədə 25-35 söz; dərs ilinin ikinci yarısında dəqiqədə 40-45 söz; III sinifdə dərs ilinin birinci yarısinda dəqiqədə 50-60 söz, dərs ilinin ikinci yarısinda dəqiqədə 65-70 söz; IV sinifin birinci yarısında dəqiqədə 80-90 söz, ikinci yarısında dəqiqədə 95-105 söz. (Güclü şagirdlərin və sinfin göstərilən normadan artıq yazılmaları da istisna edilmir.)

Səssizoxu prosesinin hər bir mərhələsində dəqiqə ərzində oxunan sözlərin sayı müvafiq şəkildə artırılmalidir. Səssiz oxunun normal sürətinin təmon edilməsi sonrakı siniflərdə təlim tapşırıqlarının vaxtında, müvəffəqiyyətlə yerinə yetitilməsinə əlverişli şərait yaradır. Ibtidai siniflərdə oxunun sürəti oxunan mətndə tsözlərin heca-hərf tərkibindən, sözlərin mənalarının şagirdlərə nə dərəcədə tanış olmasından, materialın çətinlik dərəcəsindən asılı olur. Müəllim çalışmalıdır ki, təxminən III sinfin axırlarında IV sinfin əvvəllərində şagirdlərin oxusunun sürəti onların şıfahi nitqinin sürətinə yaxınlaşsın.

Təcrübə göstərir ki, bəzi uşaqların sürətlə danışma üzrə anadangəlmə imkanı onların oxularına da təsir göstərir. Çox vaxt belə sürətlə danışan və oxuyanların nə dediklərini başa düşmək olmur. Ləng danışan və oxuyanların sürətini artırmaq mümkün ikən onları ləmg danışmağa və oxumağa alışdırmaq çətindir.

Oxu prosesində diqqəti əvvəlcə ayrı-ayrı hərflərə, sonra sonra hecalara, daha sonra sözlərə yönəltmək qeyri-fəal oxuya səbəb olur. Belə halda şagird güman edir ki, elementlər öyrənilmədən oxunun nəticəsini gözləmək olmaz. Buna yol verməmək üçün uşaqlarda qabaqlayıcı məntiqi oxu vərdişləri yaratmaq lazımdır. Bu prinsipə görə şagird gözaltı baxmaqla indiki halda diqqəti üzərinə cəmlənmiş hərfdən (hecadan, sözdən) sonra gələn hərfin (hecadan, sözdən) nəzərdə tutulmuş obrazını yarada bilməlidir. I sinifdə dərs ilinin ikinci yarısından uşaqlar sözü oxumaqla gözləri ilə irəlidəkiləri oxumağa hazırlaşmalıdırlar. Oxunun normal sürətinə o vaxt nail olmaq mümkündür ki, şagirdin görmə dairəsi ayrı-ayrı sözləri deyil, birdən-birə bir neçə sözü, söz birləşməsini, cümləni görmək vərdişinə yiyələnsin. Belə psixoloji məqsəd yalnız mərkəzi görmə sahəsindən deyil, həm də gözün soldan sağa tərəf ardıcıl hərəkəti ilə ətraf görüş dairəsindən məlumat almağa imkan verir.

Oxunun sürəti yazının sürəti ilə bağlıdır. Sürətlə yazmaq müəyyən dərəcədə oxunun sürətini artırır, lakin yazının sürəti ozunun sürətinə nisbətən çox ləngdir. Belə kəskin fərqi qismən azltmaq məqsədilə üzündənköçürmə texnikasına, xüsusilə yazı makinasına, kompyuterə müraciət etmək olar. Əgər sürətlə yazan dəqiqədə 30 söz yaza bilirsə, elektirik yazı makinası dəqiqədə min, kompyuter isə daha çox zərbə vurmağa imkan verir. Bu isə 160-180 söz deməkdir. Belə yazan adamlar sürətlə, sərbəst oxuya bilirlər.

Müxtəlif terminlər nəticəsində fransız Rene Tramoni sürətlə oxumağı öyrənmişdir. O, dünyada ən sürətlə oxumaq və danışmaq üzrə iki rekorda görə “Qinnesin kitabı”nın diplomuna layiq görülmüşdür. Rene Tramoni dəqiqədə 400-dən çox söz oxuya bilir, danışanda isə dəqiqədə 563 söz tələffüz edirdi. Belə sürət, şübhəsiz, onun müəllifi üçün oxunun şüurlululuğunu da təmin edə bilməz. Oxunun yüksək sürəti tədris informasiyasının düzgün qavranması prosesinin səthi getməsinə səbəb olduğu kimi, həddən artıq ləng oxu isə şagirdlərin səs simvolikasını duymalarına mane olur. Odur ki, oxunun sürətliliyi üzrə iş apararkən onun anlamının sürətinə uyğun inkişaf etməsi təmin olunmalıdır.

Oxunun sürəti hər bir şagirdin tələffüz orqanlarının düzgün və sərbəst işindən də çox asılıdır. Ona görə də müəllim daim şagirdlərin nitq aparatının daim inkişaf etdirilməsi və onların tələffüz nöqsanlarının aradan qaldırılması qayğısına qalmalıdır.

Oxunun sürətliliyinə, əsasən, müntəzəm təmrinlərin köməyi ilə nail olmaq mümkündür.

Şagirdlərin oxu sürətini tənzim etmək üçün aşağıdakı priyomlardan istifadə etmək məsləhət görülür:

• 
  Mətnin oxunmasından əvvəl sualların qoyulması(Bu priyom tələskənliyin qarşısını alır. Şagirdlər başa düşürlür ki, cavab vermək üçün araşdırmaq, fikirləşmək lazımdır)
  
• 
  Dramlaşdırma (Dramlaşdırma prosesində şagird əsərdə iştirak edən şəxsin xarakterinə, onun danışığına uyğun sürət seçir. O, həm də öz oxusunun sürətini yoldaşlarının oxu sürətinə uyğunlaşdırmağa çalışır)
  
• 
  Dioloji mətnin oxunması. Dialoq şəklində mətn iki şagird tərəfindən oxunur: biri sualları, digəri cavabları oxuyur. Belə mətn oxunarkən sualları yaxşı oxuyan şagirdə tapşırmaq lazımdır ki, cavab verən öz oxu sürətini uyğunlaşdıracaq nümunə görsün.
  
• 
  Əzbərlənmiş şerin oxunması (Adətən, şeir orta sürətlə oxunur. Şeir əzbərdən oxuyan şagird istər-istəməz həmin sürəti nəsr əsərlərinə də keçirməyə çalışır);
  
• 
  Mətnin hissə-hissə oxunması (Belə terminlərdə yaxşı oxuyanın fəaliyyəti ilə başlanmalıdır. Sonra oxuyanlar hekayənin ümumi ahəngini pozmaqla təsir qüvvəsini azaltmamaq məqsədilə həmin sürəti gözləməyə çalışırlar. Bu prosesdə şagirdlərin oxu sürətini düzəltmək üçün həddən artıq ləng oxuyanı sürətlə oxuyandan sonra, həddən artıq sürətlə oxuyanı isə ləng oxuyandan sonra oxutmaq məqsədəuyğundur);
  
• 
  Seçmə oxu (Əsərin qəhrəmanının xarakteristikasını, fəslin əlamətlərini bildirən sözləri tapmaq kimi tapşırıqlar şagirdləri mətni aramla, müşahidə apara-apara oxumağa vadar edir);
  
• 
  Saniyəölçənlə sürətli və şüurlu oxumaq üzrə yarışın keçirilməsi;
  

İbtidai siniflərdə oxuya verilən tələblərdən biri də oxunun sürətidir. Oxunun sürəti şagirdlərin yaşından, fərdi xüsusiyyətindən, oxunan mətndə sözlərin hərf-heca tərkibi, leksik mənası, materialın çətinlik dərəcəsindən asılı olur. Ona görə də, həmin siniflərdə nə çox sürətli, nə də ləng oxuya yol verilməlidir. Oxunun normal sürəti ifadəliliyin və məzmunun şüurlu başa düşülməsini təmin edir. Müasir proqramın tələbinə görə ayrı-ayrı siniflərdə dərs ilinin sonunda oxunun sürəti belə olmalıdır:

I sinifdə dəqiqədə 25-30 söz

II sinifdə dəqiqədə 45-50 söz

III sinifdə dəqiqədə 75-80 söz

IV sinifdə dəqiqədə 95-100 söz